CC BY
83SUN YAT-SENNING SIYOSIY IRODASI
Abdazimov Javlon Murod o 'g'li
Toshkent Davlat SHarqshunoslik Universiteti, SHarq falsafasi va madaniyati mutaxasisligi. 1-bosqich magistranti mirobodjib@mail.ru
Annotatsiya: Bo'lajak Xitoy davlat otasi Sun YAt-sen dunyo qarashining shakllanishida siyosiy iroda katta o'rin tutadi. U o'z g'oyalarining ta'siri o'laroq, Xitoy davlati va jamiyatini shakllantirish hususida ko 'pgina ilmiy ishlar va maqolalar yozgandi. Sun YAt-senning asarlari Xitoy davlati qurilishida katta rol o'ynagan, unda o'sha davr Xitoy davlatining tarixiy sharoitlaridan kelib chiqib tavsiya etilgan millatchilik, xalq hukumati, xalq farovonligi tushunchalari tashkil qiladi. Uch tamoyil mohiyatida asosan Xitoy davlatini bosqichma - bosqich va har tomonlama rivojlanish masalasi keltirilgan. Siyosiy jabhalardagi rivojlanish yo'nalishlari keng o'rganilgan.
Kalit so'zlar: Siyosat, falsafa, tarix, muholifat, hukmdor, siyosiy yo'l, so'z erkinligi, davlat boshqaruvi, islohatlar, davriy nashr.
Abstract: The political will plays a major role in shaping the worldview of the future Chinese state father Sun Yat-sen. He wrote many scientific works and articles on the formation of the Chinese state and society under the influence of his ideas. Sun Yat-sen's works played a major role in the construction of the Chinese state, in which the concepts of nationalism, people's government, and people's well-being formed based on the historical conditions of the Chinese state at that time. The essence of the three principles is mainly the issue of step-by-step and comprehensive development of the Chinese state. The directions of development in the political sphere are widely studied.
Keywords: Politics, philosophy, history, opposition, ruler, political path, freedom of speech, public administration, reforms, periodicals.
KIRISH
Sun YAt-Sen (1866-1925) Demokratik inqilobning buyuk asoschisi. U Guangdong viloyati, Sianshan shahrida tug'ilgan, Gongkong G'arbiy Tibbiyot kollejini 1892 yilda tugatgan. 1905 yilda Birlashgan Xitoy ittifoqi jamiyati kabi inqilobiy guruhlar tuzdi va bosh vazir etib tayinlandi. 1911 yilgi inqilobdan so'ng, u 17 viloyat vakillari tomonidan Xitoy Respublikasining muvaqqat prezidenti etib saylandi. 1919 yil avgustda Sun YAt-sen Xu Xanmin, CHju Szinin, Liao Szhonkay va boshqalarni demokratik inqilob nazariyasini kuchli targ'ib qilish uchun SHanxayda "Qurilish" jurnalini tashkil etishga tayinladi. Oktyabr oyida Xitoy
239
Inqilobiy partiyasi Xitoy Gomindaniga qayta tashkil etilganligi e'lon qilindi. 1920 yil avgust oyida Sun YAt-sen Fujian shahrida joylashgan Guangdong armiyasiga Guangdongga qaytishni buyuradi va Guangsi harbiy boshlig'ini chiqarib yuboradi. Noyabr oyida Sun YAt-sen Guanchjouga qaytib keladi va Dharma bayrog'ini ko'tarib chiqadi. 1921 yil may oyida u Guanchjouda bo'lib o'tgan favqulodda kongress tomonidan saylangan favqulodda prezident lavozimini egalladi. 1925 yil 12 martda u Pekinda jigar saratonidan vafot etdi. Uning vafoti arafasida imzolangan vasiyatnomalarga uchta hujjat kiritilgan: "Davlat vasiyatnomasi", "Oila vasiyati" va "Sovet Rossiyasiga xat" Davlat vasiyatida u 40 yillik inqilobiy tajribani sarhisob qildi va shunday xulosaga keladi: "Xalqni uyg'otish kerak va birgalikda kurashish uchun birlashishi kerak". U "Inqilob"ni chiqardi. Oila vasiyatnomasida kitoblar, kiyim-kechaklar va uylar Suong CHing Lingga esdalik sifatida qoldirilishi va bolalar undagi inqilobiy merosini meros qilib olishlari talab qilinadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning obyektivlik usulidan foydalanildi. Xitoy ierogliflari haqida umumiy ma'lumot ta'lim yo'nalishiga ta'siri obyektiv ochib berildi. Xitoy ierogliflarining shakllanish davri tarix nuqatayi-nazaridan tahlil etildi. Bekmurotov I. N ., Xitoy yozuvi (iyerogliflari) haqida va J.T. Ziyamuhammedov, M.A.Turatova- "Xitoy Tili" nomli kitoblari mantiqiy izchillik va asosiy manba sifatida tadqiq qilindi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Sovet Ittifoqiga yozgan esdaliklarida u uchta inqilobiy siyosatni olib borishga va antiimperialistik vatanparvarlik, ishga sodiqlikga qat'iy ishonch bildirgan. U "umid tez orada qulab tushadi. Sovet Ittifoqi rivojlangan va mustaqil Xitoyni yahshi do'stlari va ittifoqchilari bilan kutib oladi va ikki mamlakat tinchlik uchun raqobatlashadi. Ozodlik uchun urushda zulm qilingan millatlar g'alaba qozonish uchun yonma-yon yurishadi" deydi. 1929 yilda uning jasadi Pekindan Nankinga Binafsha tog'iga o'tkazilgan.
Xitoy mafkuraviy uyg'onishida albatta bir shaxs intilishi kam naf beradi, buni amalga oshirish uchun esa butun xalqni chorlash zarur edi. Sun YAt-sen ham o'zining yoshlik davridan boshlagan mafkuraviy inqilobiy o'y va hayollarini amalga oshirishga kirishdi.
1894 yilda yosh vatanparvar antimanjurlik inqilobiy tashkilot Xitoy uyg'onishi ittifoqini yaratdi.
1895 yil 25 oktyabrda Guanchjouda [Kanton] Sin hokimiyatiga qarshi qurolli qo'zg'alon uyushtiradi. Ammo chiqish muvaffaqiyatsiz tugadi va Sun YAt-sen YAponiyaga, so'ngra AQSH va Evropa mamlakatlariga chiqib ketishga majbur bo'ladi. U erda Xitoyda manjurlarga qarshi yangi qo'zg'olonlarni tayyorlash rejalarini faol ravishda ishlab chiqadi. Londonda Sin hukumati agentlari Sun YAt-senga tuzoq qo'yadilar. 1896 yilda uni aldab, Londondagi Manjur diplomatik
vakolatxonasi binosiga olib kirishdi, u erdan uni yashirincha Xitoyga olib borish mo'ljallagan edilar Sun YAt-sen qamoqdan ozod bo'lganligi haqiqiy tasodif edi. [1] Uni qutqarishda Sunning ingliz xayrixoxlari va mahalliy matbuot faol ishtirok etishadi.
Sin diplomatlariga: agar Sun YAt-sen ozod etilmasa, o'n ming kishi missiya devorlari oldida to'planishadi, shunda bogdixon vakillari faqat o'zlarini ayblashlari kerak. Bu chet el jamoatchiligining Xitoy inqilobchilari kurashi bilan birdamligining dastlabki samarali namoyonlaridan biri edi. Sun YAt-sen qamoqdan ozod qilindi. Erkinlikni topib, u "Londonda o'g'irlab ketilgan" kitobini yozadi, bu uni Evropada, shu jumladan Rossiyada mashhur qiladi. Sun YAt-sen surgunda bo'lganida, ular bilan aloqada bo'lgan odamlar orasida rus inqilobchilari-populistlari, sotsialist-inqilobchilar va sotsial-demokratlar ham bor edi. Keyinchalik, ular orqali u 19051907 yillardagi rus inqilobi tajribasi bilan tanishdi. Unga inqilobchi-demokratik qarashlarining shakllanishiga ulkan ta'sir ko'rsatdi. 1905-1907 yillarda o'zining siyosiy platformasi sifatida uchta prinsipni shakllantirdi: -millatchilik, -demokratiya, -xalq farovonligi.
Millatchilik uning uchun manjurlarga qarshi kurashga, xalqni ongli ravishda yagona davlatga milliy birlashishga chaqirishni anglatardi. Sun YAt-sen uchun demokratiya demokratik respublika tizimini yaratishga chaqiriq edi. Xalqning farovonligi tamoyilini amalga oshirishga asoslanib Sun YAt-sen agrar masalani erga bo'lgan huquqlarni tenglashtirish, barcha er egalariga soliq solish va dehqonlarni feodal ekspluatatsiyadan halos qilish yo'li bilan hal qilishga umid qiladi. SHu bilan birga, Sun YAt-sen bu uchta prinsipni amalga oshirish orqali Xitoy kapitalizm bosqichini chetlab o'tishi mumkin deb umid qiladi. Sun YAt-senning siyosiy platformasida, aslida, Xitoyning tarixiy rivojlanishining vazifalari ifoda etilganligiga e'tibor berib, V.Lenin tomonidan "Xitoyda demokratiya va populizm" asarida chuqur tahlil qilinganligini ta'kidlash lozim. Lenin Sun YAt -senni inqilobiy demokrat sifatida maqtagan. U Sun YAt-sen platformasining har bir satrida "jangari samimiy demokratiya", "respublika talabi bilan ajralmas demokratiya" singari ekanligini ta'kidladi; bu "ommaning mavqei, ommaviy kurash masalasi, mehnatkashlar va ekspluatatsiya qilinayotganlarga nisbatan hamdardlik, ularning adolatiga, kuchlariga bo'lgan ishonchni to'g'ridan-to'g'ri taqdim etish" bilan tavsiflanadi.
SHu bilan birga V.Lenin Sun YAt-senning cheklangan siyosiy platformasini, uning "Xitoy uchun kapitalizm yo'lini chetlab o'tish, kapitalizmning oldini olish" umidlarini utopikligini, "tub agrar islohotlar"ning rejalari va tashviqotini qayd etadi.[2]
Sun YAt-sen g'arb ta'limini Xitoy dehqonlari hayoti haqidagi bilimlarni birlashtiradi. Bolaligidan u odamlarning og'ir hayoti haqida o'ylar, qariyalar, Taypin qo'zg'oloni ishtirokchilari haqida hikoyalarni tinglardi. Tibbiyot institutida o'qigan
241
R
yillarida Sun YAt-sen agronomiyaga katta qiziqish bildirgan va Xitoyda qishloq xo'jaligi iqtisodiyotini ko'tarish rejalarini ishlab chiqqandi. U bir nechta maqolalarini nashr ettiradi, shulardan ikkitasini hamkasbi CHjen Guanyin "Obodlik davrida dadil nutqlar" (1892) to'plamiga kiritadi. Xuddi shu davrda Sun YAt-sen YAng Xolin, CHen SHaobo va YU SHaovan (YU Lya) bilan tanishadi va do'stlar "To'rt qaroqchi" guruhini tashkil etishadi. YAng Xolinning ota-onasi do'konidagi uyda yig'ilib, ular Xitoydagi siyosiy vaziyatni muhokama qilishardi, ko'plab xitoylar nafratlanadigan manjurlar asos solgan hukmron Sin sulolasini qanday ag'darish mumkinligi haqida o'ylashardi. Sun YAt-sen 1850-1864 yillarda Taypin qo'zg'oloni etakchisi Xong Syuquanning shaxsiyatiga berilib, maqsadi Manjur sulolasini ag'darish va Min sulolasini tiklash bo'lgan "Osmon va Er" maxfiy jamiyati haqida ma'lumotlar oladi. "Osmon va Er" har xil tabaqadagi odamlarni birlashtiradi va o'z mohiyatiga ko'ra xalq orasida keng tarqalgan maxfiy jamiyatlarning an'anaviy xitoy shaklini -Xuidangni namoyish etadi. "Hokimiyat qonunga, xalq esa xuaydanlarga ishonadi", -deyiladi xitoy maqolida.[3] Sun YAt-senning davlat nazariyasi va amaliyotidagi millat muammolari haqidagi qarashlari, albatta, o'zgargan va muhim evolyusiyaga uchragandi, bu ularning tarixchilar tomonidan noaniq baholanishida o'z aksini topgan.[4]
Ammo tarixiy sharoitlar ta'sirini, shuningdek, xitoy (xan) etnosining uzoq rivojlanish an'analari va uning etnik o'z-o'zini anglashidagi tub o'zgarishlarni hisobga olish zarurligi ko'rsatib turibdi. Sun YAt-sen millat uchun yangi atamani -"Fu Zhonxua minzu" ni YAng Fu va Van Taodan o'zlashtirishi bejiz emasdi. Sun YAt-sen o'zining dastlabki bayonotlarida xitoyliklarning qo'shnilari - "varvarlaf'ga nisbatan tug'ma ustunligi konsepsiyasiga sodiq qoladi, buni Xitoy tiklanish jamiyati va u taklif qilgan Birlashgan Ittifoq maqsadlari formulalari tasdiqlaydi. Ammo keyinchalik Sunning amaliy tajribasi, boshqa mamlakatlarning tarixi, shu jumladan etnik kelib chiqishi bilan tanishishi xitoylik siyosatchining ushbu muammo bo'yicha qarashlari evolyusiyasini oldindan belgilab qo'yadi.[5]
Sun YAt-sen mamlakat uchun qayta tug'ilish va etakchi davlatlar bilan teng huquqli faol xalqaro rol o'ynashni istab, bunga erishish yo'llarini aniqlashga urinadi. Xitoyni g'arb bilan taqqoslab, uning tajribasidan foydalanishga chaqirib, g'arbning qudrati nafaqat uning texnik va harbiy qudratida, balki Xitoydagidan ko'ra erkinroq namoyish eta oladigan jamiyat a'zolarining erkin pozitsiyasida ekanligini ta'kidlaydi. Ularning qobiliyatlarini davlat manfaatlariga yo'naltiradi va shuningdek, "er eng katta foyda keltirishini undan va har narsalardan to'liq foydalanilishini va tovarlarning erkin aylanishi kerakligi"ni ta'kidlaydi. Ushbu to'rt shart boylik va hokimiyatning asosiy sababi, hukumat asosidir. "Uni fikriga ko'ra, ijobiy tomonga o'zgarishi mumkin bo'lgan bir qator tadbirlarni taklif qiladi. Ular orasida: mamlakatda transportai rivojlantirish, ta'limni takomillashtirish, qishloq xo'jaligiga davlat tomonidan subsidiyalar berish, ichki sanoat kompleksini qo'llab-quvvatlash va savdodir. Sun YAt-sen Xitoyning ahvolini yaqin qo'shnisi YAponiya bilan taqqoslab,
R
uning rejasiga binoan keskin choralar mamlakatdagi vaziyatni yigirma yil ichida o'zgartirishi mumkinligiga ishonishini bildiradi.
1884-1885 yillardagi Fransiya-Xitoy urushi dolzarb mavzu. Manjur hukumati Buyuk Britaniyaning rahbarligidan kelib chiqib, butun Vietnamni Fransiya mustamlakasi bosib olishiga topshiradi va o'z hududidan o'z qo'shinlarini olib chiqib ketadi, bu esa Xitoy aholisining g'azabini uyg'otdi.[6] Dastlab Sun YAt-sen mamlakatda o'zgarishlarni inqilob emas, balki liberal islohotlar yordamida amalga oshirish mumkin degan nuqtai nazarga ko'proq moyil edi. 1894-1895 yillardagi Xitoy-YAponiya urushi burilish nuqtasi bo'ladi. Sun YAt-sen Xitoyning birinchi inqilobiy partiyasi - Xitoy Uyg'onish Ittifoqini tashkil etadi. 1894 yilda Gonoluluda qabul qilingan Ittifoq deklaratsiyasi islohotchilarning nutqlaridan farq qilmadi, manjur hukumatiga qarshi kurash haqida hech narsa aytilmagandi, birinchi navbatda "tatarlarni haydab chiqarishni, Xitoy suverenitetini tiklashni, demokratik hukumat tuzish uchun kurashishni va'da bergan".[7]
1895 yildan 1911 yilgacha Sun YAt-sen boshchiligidagi inqilobiy tashkilotlar Sin monarxiyasiga qarshi o'nta qurolli qo'zg'olon amalga oshirildi, oxirgisi 1911 yil 10 oktyabrda Uchan shahrida Sinxay inqilobi boshlanib, Xitoy Respublikasini e'lon qilinadi.[8]
1911 yil 10 oktabrda Uchangda manjur hokimiyatiga qarshi muvaffaqiyatli qo'zg'olon davomida respublika e'lon qilindi va Xubey provinsiyasining inqilobiy hukumati barpo etilib, butun mamlakat xalqini manjur monarxiyasi boshqaruvini ag'darishga chaqiradi. Qo'zg'olon tezda Xitoyning janubiy va sharqiy provinsiyalariga tarqaldi va dekabrgacha Sin sulolasining kuchi faqat uchta provinsiyada qoladi: CHjali, Xenan va Gansu.
1911 yil dekabrda surgundan Xitoyga qaytib kelgach, Sun YAt-sen Respublikaning birinchi muvaqqat prezidenti etib saylanadi va 1912 yil 1 yanvardan rasman ish boshlaydi. SHu kuni Nankinda Sun YAt-senning Xitoy Respublikasining muvaqqat prezidenti lavozimiga kirishish marosimining tantanali marosimi bo'lib o'tadi.
12 fevralda Lun YU so'nggi Manjur imperatori va yosh Pu Yi butun Sing sulolasi nomidan taxtdan voz kechadi. Ammo hokimiyatni "liberal" general YUan SHikayga topshiradi, u 1912 yil 15 fevralda Xitoy Respublikasining muvaqqat prezidenti bo'ladi.
O'zining qisqa hukmronligi davrida Sun YAt-sen fuqarolarning erkinligi va mulkini himoya qilishga qaratilgan bir qator demokratik qonunlar va buyruqlarni qabul qilishga muvaffaq bo'ladi. Burjua-demokratik konstitutsiya qabul qilinadi, sotish va sotib olish, jismoniy jazoni bekor qilish to'g'risidagi barcha eski hujjatlar bekor qilindi, matbuot va yig'ilishlar erkinligi e'lon qilinadi, san'at buyumlarini chet eldan olib kirish taqiqlandi va guruchdagi chayqovchiliklar bostiriladi. U akasini yuqori lavozimga nomzodini tasdiqlanishidan bosh tortadi va shu bilan uning prinsiplarga sodiqligini ko'rsatadi.[9]
Sun YAt-sen iste'foga chiqqanida Xitoyning iqtisodiy rivojlanish rejalarini ilgari surishga kirishadi. Ammo uning tarafdorlari orasida kuchli kelishmovchiliklar elementlari bo'lgan. Bularni YUan SHikay parlament vositasi bilan yo'q qilishiga umid qilishgandi. YUan SHikayning harbiy diktaturasi davrida Sun YAt-sen chetda (YAponiya, 1914) yangi inqilobiy tashkilot - CHjongxua Gemindang (Xitoy inqilobiy partiyasi) ni yaratadi. 1916 yil 21 iyun kuni Sun YAt-sen qaytadi. 1917 yil 18 sentyabrda Guanchjouda parlamentning rasmiy ochilishi bo'lib o'tadi, u erda militarist SHimolga qarshi harbiy harakat boshlash to'g'risida qaror qabul qilinadi. Sun YAt-sen Janubiy Xitoyning generalissimusiga aylanadi. Ammo uning haqiqiy hokimyati yo'q edi. "Janubiy Federatsiya" qo'shinlari turli viloyat militaristik kuchlariga tegishli edi. 1918 yil may oyining boshida Guansi guruhi rahbari general Lu YUntin oliy qo'mondondan Sun YAt-senni iste'foga chiqishi va SHanxayga ketishi kerakligni talab qilgan edi. U faol inqilobiy faoliyatdan vaqtincha chekkaga chiqishga qaror qiladi va uchta mustaqil kitobdan iborat "Mamlakat qurish dasturi" qisman yozilgan asarini yakunlaydi: "Ma'naviy qurilish" ("Sun Ven ta'limoti"), "Moddiy qurilish" ("Sanoat rejasi") va "Ijtimoiy qurilish" ("Demokratiyaning dastlabki qadamlari").
Sovet Rossiyasida Sun YAt-sen Xitoyning erkinligi va mustaqilligi uchun kurashuvchilar uchun sodiq va ishonchli ittifoqchini ko'radi. "Xitoy inqilobining maqsadlari, - ta'kidlaydi u, "rus inqilobining maqsadlari bilan Xitoy inqilobining maqsadlari bir xil bo'lganidek, rus inqilobining maqsadlari bilan bir vaqtga to'g'ri keladi. Xitoy va Rossiya inqiloblari bir xil yo'ldan yurishadi. SHuning uchun Xitoy va Rossiya nafaqat yaqin aloqalarda, balki inqilobiy aloqalarida ham ular haqiqatan ham bitta oilani tashkil etishadi"[10]
Sun YAt-senning 1925 yil 12 martda vafoti, unga Xitoyning milliy ozodlik ishini yakunlashiga to'sqinlik qiladi. U Pekinda oshqozon va jigar saratonidan vafot etadi, u erda og'ir kasallikka qaramay, milliy birlikka erishish uchun, ichki urushlarni tugatish va Xitoyning barcha kuchlarini militarizm va imperializmga qarshi kurash uchun yig'ishlik uchun kelgandi. O'limidan bir kun oldin Sun YAt-sen Xitoy xalqiga vasiyatnoma yozadi va Sovet Ittifoqiga xabar yo'llaydi. Pekinning shimoli-g'arbiy chekkasidagi qadimgi Biyunsi ibodatxonasi negizidagi Sun YAt-sen yodgorlik pavilyonida uning matnlari oq marmar devorga tushirilgan. Uzoq vaqt davomida Sun YAt-sen ko'ylagi - "jongshanjuang" ko'plab xitoyliklarning sevimli kiyimiga aylanadi. Uning hoki Xitoyning birinchi prezidenti etib saylangan shahar Nankin shahridagi muhtasham maqbarada saqlanadi.[11]
XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa qilib aytganda Sun YAt-sen Xitoy tarixidagi taniqli shaxsdir. Dehqonlikdan kelib chiqqan holda u oliy ma'lumot olishga muvaffaq bo'ladi va butun hayotini xalqqa xizmat qilishga bag'ishladi. Sun YAt-sen chuqur vatanparvarlik va Vatanga va xalqqa muhabbat bilan ajralib turardi.
Uning hayotini asosiy ishi - Sin manjur monarxiyasini ag'darishda ko'riladi.[12]. Sun Yat-sen falsafasini tadqiq etish jarayonida tadqioqtchi Xitoy falsafasining ulug'ligini tahlil qilish bilan birga ochib bera oladi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Сун Ят-сен [Электронный ресурс]. Режим доступаhttp://knowledge.allbest.ru/history/3c0a65635b3ac68a4d53a89421306c27
2. Синхайская революция и крах монархии в Китае 1911- 1912 [Электронный ресурс]. Режим доступа http://www.synologia.ru
3. Тихвинский С.Л. «Завещание китайского революционера. Сунь Ятсен: жизн, борба и эволюция политических взглядов» [Текст]/ С. Л. Тихвинсский
- М., 1986.- 23 с.; Сун Ятсен. 1866-1986. К 120 летию
4. Крюков М.В., Малявин В.В., Софронов М.В., Чебоксаров Н.Н. «Этническая история китайцев в XIX - начале ХХ века» [Текст]/ М. В. Крюков, В. В. Малявин, М. В. Софронов, Н. Н. Чебоксаров - М., 1993. - 336- 338 с.
5. Сун Ят-сен [Электронный ресурс]. Режим доступаhttp://knowledge.allbest.ru/history/3c0a65635b3ac68a4d53a89421306c27
6. «Сун Ятсен. Избранные произведения» - М. 1964.- 65 с.
7. Матвеева Г. С. «Отец республики. Повест о Сун Ят-сене» [Текст]/ Г. С. Матвеева М., 1975.- 34 с
8. Тихвинский С.Л. «Завещание китайского революционера. Сунь Ятсен: жизн, борба и эволюция политических взглядов» [Текст]/ С. Л. Тихвинсский
- М., 1986.- 23 с.; Сун Ятсен. 1866-1986. К 120 летию
9. Бородин Б. «Геркулес Китая» [Текст]/ Б. Бородин - М., 1984.- №45. 23 с.
10. Тихвинский С.Л. «Завещание китайского революционера. Сунь Ятсен: жизн, борба и эволюция политических взглядов» [Текст]/ С. Л. Тихвинсский
- М., 1986.- 23 с.; Сун Ятсен. 1866-1986. К 120 летию
11. Матвеева Г. С. «Отец республики. Повест о Сун Ят-сене» [Текст]/ Г. С. Матвеева М., 1975.- 34 с
12. Po'latov, Sh.N., Hindistonda pedagogik ta'limning rivojlanish bosqichlari. //"SCIENCE AND EDUCATION" Scientific journal Volume 1, Special issue 2020 21-27 P.
13. Jurayev SH.S., Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida baxt-saodat masalasi // Academic Research in Educational Sciences, 2 (Special Issue 1), 395-401 P.
14. Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi qarashlarida jamiyat tahlili/Academic Research in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.
