CC BY
6УДК [94(476):34]"1840/1872"
СУДОВАЯ С1СТЭМА НА ТЭРЫТОРЫ1 БЕЛАРУС1 У 1840 - 1872 гг.
канд. гicm. навук, дац. 1.Г. ГУШЧЫНСК1 (Беларусш дзяржауны педагагiчны ушверсШэт тя М. Танка, Мтск)
У артыкуле даследавана судовая ciстэма, якая дзейтчала на тэрыторыи Беларуci у 1840 - 1772 гг., у перыяд ад распаусюджання на усю тэрыторыю края дзеяння тагачаснай расшскай мадэлi судаводства i судауладкавання да пачатку рэалiзацыi тут судовай рэформы 1864 г. Дадзеная судовая сктэма харак-тарызавалася грувасткасцю судауладкавання i архаiчнаcцю працэсуальных норм, што у рэшце паставыа урад перад неабходнасцю правядзення карэннай рэформы правасуддзя. Судовая сктэма на тэрыторыи Беларуа у разглядаемы перыяд у цэлым паутарала агульнаiмперcкую. Разам з тым яна мела некаторыя аcаблiваcцi, ятя заключался у пэуным абмежаваннi, у параунант з унутрыраciйcкiмi губернямi, правоу дваранства па выбарах на судовыя пасады.
Ключавыя словы: судовая сктэма, судауладкаванне, судаводства, Расшская iмперыя, тэрыторыя Беларуci, заходтя губерт, Звод законау Расшскай iмперыi.
Уводзшы. У чэрвеш 1840 г. у Мшскай, Гродзенскай i Вшенскай губернях указам Мшалая I было скасавана дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. i сеймавых канстытуцый Рэчы Паспалиай [1]. Тым самым быу завер-шаны працэс усталявання на тэрыторьп Беларус судовай сютэмы расшскага узору. У Вщебскай i Магшёу-скай губернях гэта адбылося раней - у вышку царскага указа ад 1 студзеня 1831 г. [2]. Да гэтага часу судовая сютэма краю ютотна адрозшвалася ад агульнарасшскай i захоувала рысы судова-прававых парадкау часоу ВКЛ i Рэчы Паспалггай. Дзейшчау Статут ВКЛ 1588 г., мясцовую спецы^ку мела судауладкаванне (функ-цыянавал1 галоуныя, земсшя, гродсюя, межавыя, эксдышзарсшя, кампрамюарсюя суды), у судаводстве магла выкарыстоувацца польская мова. Гэта было звязана з тым, што расшсшя улады доуп час лiчылiся са спецы-фiкай правасвядомасцi мясцовага насельнщтва i папярэднiмi прывiлеямi дваранства i гарадоу, прызнавалi мясцовыя судова-прававыя парадкi дастаткова эфектыунымi у сферы рэгулявання прыватна-прававых адно-сiн, i у цэлым бачыл у гэтым элемент забеспячэння лаяльнасцi насельнiцтва (у першую чаргу шляхты). Аднак паустанне 1830 - 1831 гг. справакавала зварот самадзяржауя да дзеянняу, наюраваных на унiфiкацыю краю з унутранымi губернямi iмперыi. Важнейшым складальнiкам гэтай палiтыкi стала скасаванне мясцовых асаблiвасцей у сферы правасуддзя i укараненне расiйскага судова-прававога ладу. Уведзеная у вынiку гэтага у краi сютэма судауладкавання i судаводства дзейшчала (з некаторымi зменамi) да 1872 г., калi тут пачалася рэалiзацыя судовай рэформы 1864 г.
Тэма судовай сютэмы на тэрыторыi Беларусi у 1840 - 1872 гг. у навуковай i вучэбнай лггаратуры з'яуляецца практычна неасветленай. Разглядаючы праблему правасуддзя у краi у XIX ст., аутары засяро-джвалi увагу на перыядах да скасавання Мiкалаем I мясцовых асаблiвасцей судауладкавання i судаводства, а таксама пасля увядзення тут судовай рэформы 1864 г. Адносна ж перыяду 1840 - 1872 гг. практычна толью канстатавалася, што у краi дзейнiчалi расiйскiя судовая сютэма i заканадауства. Таму заяуленая у назве артыкула тэма бачыцца актуальнай. Яе раскрыццё дазволiць сфармiраваць у гiстарыяграфii дэталь-ную i комплексную карцшу працэсу эвалюцыi судовай сютэмы на тэрыторыi Беларусi у перыяд знахо-джання краю у складзе Расiйскай iмперыi.
Асноуная частка. 1. Скасаванне мясцовых аcаблiваcцей судауладкавання i судаводства. Як ужо было адзначана, судовая сютэма на тэрыторыi Беларуа пасля далучэння да Расп яшчэ доуп час захоувала элементы судова-прававых традыцый часоу ВКЛ i Рэчы Паспаштай. Безумоуна, дадзеная сютэма мела шматлшя недахопы - архаiчнасць права, грувасткасць судауладкавання i дублiраванне падсуднасцi судовых органау, валашта i шш. Аднак яе скасаванне i замена расшскай было абумоулена палпычныеш матывамi. Гэта была спантанная рэпрэауная рэакцыя самадзяржауя на паустанне 1830 - 1831 гг.
Паводле указа Мшалая I ад 1 студзеня 1831 г. у Вщебскай i Магшёускай губернях укаранялася сютэма судовых устаноу расшскага узору i расшсюя парадю у сферы судаводства [2]. Справаводства у судах тут пераводзшася цалкам на рускую мову. Галоунае значэнне дадзенага указа заключалася у скасаваннi у Вiцебскай i Магшёускай губернях дзеяння мясцовага права (Статута ВКЛ 1588 г. i сеймавых канстытуцый Рэчы Паспалггай). Асаблiва гэта было важна для сферы грамадзянскага судаводства. Яно цяпер практычна страчвала рысы спаборнасщ i вуснасщ. Спыняу функцыянаванне шстытут адвакатуры. У вышку адмены у 1831 г. дзеяння III Статута ВКЛ i увядзення сютэмы судауладкавання расшскага узору Магшёуская i Вщебская губернi станавшся часткай адзiнай прававой прасторы з унутрырасiйскiмi губернямi. Разам з тым рабшся больш выразнымi адрозненнi гэтых губерняу ад Мiнскай, Гродзенскай i Вшенскай. Да таго ж, у 1830-я - першай палове 1850-х гг. дадзеныя часткi тэрыторыГ Беларуа уваходзш у розныя генерал-губернатарствы [3, с. 68]. Паказальна, што у гэты час пры выкарыстанш у афiцыйных дакументах тэрмiна
"заходшя губерш" (пад яюм да гэтага разумелася уся далучаная у вышку падзелау Рэчы Паспалiтай тэрыторыя) Магшёуская i Вiцебская часта ужо не мелюя на увазе [4- 8].
У Мшскай, Гродзенскай i Вiленскай губернях дзеяннi улад па ушфшацьп мясцовай судовай сiстэмы з агульнарасшскай у перыяд паустання 1830 - 1831 гг. i адразу пасля яго былi менш радыкальныш. У 1831 г. урад абмежавауся прысваеннем судовым установам гэтых губерняу назвау iх расiйскiх аналагау, а таксама ска-саваннем у паветах гродсшх судоу, яюя спецыщтзавалюя на крымшальных справах [4]. Пры гэтым працягвалi дзейнiчаць эксдывiзарскiя, кампрамiсарскiя i межавыя суды, яшх не прадугледжвала расiйская сiстэма судауладкавання. У сферы грамадзянскага судаводства пакуль захоувалася у моцы дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. i сеймавых канстытуцый Рэчы Паспалiтай. У працы судоу па-ранейшаму магла выкарыстоувацца польская мова. Наступным крокам на шляху унiфiкацыi судовай сiстэмы Мiнскай, Гродзенскай i Вiленскай губерняу з агульнарасiйскай стала увядзенне тут паводле указа Мкалая I ад 3 снежня 1833 г. совесных судоу [5; 9, с. 35]. Канчаткова мясцовыя асаблiвасцi у судовай сiстэме у дадзеных губернях былi скасаваны паводле указа Мкалая I ад 25 чэрвеня 1840 г. [1]. З гэтага моманту судовыя установы павiнны быт прытрымлiвацца расiйскiх норм судаводства i выкарыстоуваць у сваёй працы тольш рускую мову [10, с. 7].
2. Сктэма судовыхустаноу. Разгледзiм астэму судауладкавання, якая была уведзена на тэрыторыi Беларусi у вышку вышэйашсаных дзеянняу улад па скасаванш мясцовых асаблiвасцей у судова-прававой сферы. Сктэма судовых устаноу была вызначаная у "Своде учреждений государственных и губернских", змешчаным у 1-м томе "Свода законов Российской Империи". Яна грунтавалася на "Учреждениях для управления губерний Всероссийской империи" 1775 г., яюя у свой час, пры Кацярыне II, ужо дзейнiчалi на тэрыторыi Беларусi (акрамя той яе части, якая была далучана да Расп у вынiку 3-га падзелу Рэчы Паспа-лiтай). Аднак з таго часу расшская сiстэма судауладкавання карэкщравалася i таму зноу укаранялася у краi у некалькi вщазмененым выглядзе.
2.1. Павятовыя суды. У павятовых гарадах знаходзiлiся павятовыя ("уездные") суды. Яны з'яуля-лiся судом 1-й шстанцып для усiх саслоуяу, акрамя гарадскiх абывацеляу (для апошшх былi прадугле-джаны асобныя суды - гарадавыя магiстраты, ратушы, славесныя суды). Павятовыя суды разглядалi як крымшальныя, так i грамадзянскiя справы.
Склад павятовых судоу у Вщебскай i Маплёускай губернях фармiравауся з павятовага суддзi i 2-х засядацеляу, яшх выбiрала дваранства (тэрмiнам на 3 гады), а таксама канцылярскага апарату [11, с. 140; 12, с. 171]. У Мшскай, Гродзенскай i Вшенскай губернях склад павятовых судоу адрозшвауся наяунасцю яшчэ аднаго засядацеля - па прызначэннi ад урада (фактычна губернскага праулення). Фармальна засядацелi ад урада замянялi тут засядацеляу ад непрыватнауласнщшх сялян [13]. Аднак у шшых мясцовасцях, дзе у павятовых судах таксама не было сялянсшх засядацеляу, чыноУнiкi ад кароны замест iх не прызначалюя. Увядзенне гэтых пасад менавiта у Мiнскай, Вiленскай i Гродзенскай губернях было мерай, вщавочна, абумоуленай недаверам улад да мясцовага дваранства i накiраванай на кантроль за дзейнасцю павятовых судоу. Акрамя таго, у дадзеных губернях вакантныя пасады па выбарах ад дваранства у выпадку адсутнасцi кандыдатур маглi замяшчацца чы-ноУнiкамi, прызначанымi па распараджэннi мшстра унутраных спрау [7]. А у 1852 г. Вiленскi вайсковы губер-натар увогуле атрымау права адмяняць у падведамн^1х яму губернях (Вшенскай, Гродзенскай, Ковенскай i Мiнскай) вынш дваранскiх выбарау на пасады павятовых суддзяу, калi выбраныя канд^1датуры прызнавалюя iм нядобранадзейнымi цi няздольнымi выконваць судзейск^я абавязк1 [14]. Замест iх Вiленскi вайсковы губер-натар мог сам прызначаць чыноУнiкаУ на гэтыя пасады. У 1861 г. у сувязi з ростам праяу антыурадавых настрояу у краi б^1ло увогуле прыпынена правядзенне дваранск1х выбарау [15, с. 155]. Дадзеная мера спачатку насiла часовы характар, аднак у сувязi з паустаннем 1863-1864 гг. выбары так i не былi адноулены. У вынiку гэтага выбарныя ад дваранства судовыя пасады сталi замяшчацца па распараджэннi губернскага начальства.
Паводле указа Аляксандра II ад 8 чэрвеня 1860 г. быу утвораны шстытут судовых следчых. Раней функцыю следства выконвала палiцыя. Цяпер жа яна ускладалася на чыноушкау, падведамасных Мiнi-стэрству юстыцыi - судовых следчых. Дадзеныя пасады стваралкя пры павятовых судах. Судовыя след-чыя паралельна лiчылiся членамi гэтых судоу i маглi выконваць функцып суддзi (акрамя спрау, па яюх яны вялi следства). Кандыдатуры на гэтыя пасады вызначалюя губернатарам па узгадненш з губернскiм пра-курорам i зацвярджалiся мiнiстрам юстыцыi [16].
Пры павятовых судах знаходзшся дварансюя апекi. Яны займалiся пытаннямi апякунства над аро-тамi, удовамi, састарэлым^ недзеяздольнымi, марнатрауцамi з лiку дваран, юраваннем вымарачнымi ма-ёнткамi i iнш. У склад дваранскiх апек уваходзш павятовыя суддзi i засядацелi павятовых судоу, а таксама павятовы прадвадзiцель дваранства у якасцi старшыш [17, с. 212].
Павятовыя суды выконвалi таксама натарыяльныя функцыi. Для гэтага пры iх былi прадугледжаны спецыяльныя аддзелы крэпасных спрау (за выключэннем павятовых судоу у губернсюх гарадах, дзе адпа-ведныя аддзелы дзейнiчалi пры палатах грамадзянскага суда) [17, с. 206-207]. Яны натарыяльна завяралi i рэгiстравалi дакументы аб правах уласнасщ [18, ч. I, с. 103].
2.2. Магктраты iратушы, славесныя суды. Для гарадсюх абывацеляу судом 1-й шстанцып з'яулялюя гарадавыя маг1страты (цi ратушы - у заштатных i невялiкiх гарадах). Ы былi падсудны як крымшальныя, так i грамадзянскiя справы. Паводле заканадауства гарадавыя магiстраты складалiся з вы^раемых гараджанамi
2-х бургамютрау i 4-х ратманау, а таксама сакратара i канцылярскiх служачых. Для ратуш дапускалася наяу-насць тольш 1-го бургамютра i 2-х ратманау [17, с. 245-246]. Адзначым, што для гарадоу заходнiх губерняу, апроч Кiева i Вiльнi, было прадугледжана правiла, што трэцяя частка членау магiстратау i ратуш павiнна была выбiрацца ад яурэяу [6].
Як i павятовыя суды, гарадавыя магiстраты выконвалi i апякунскую функцыю. Пры iх знаходзшся арочыя суды, якiя фактычна былi аналагам дваранскiх апек. У склад арочага суда Уваходзiлi гарадскi галава, 2 члены гарадавога магiстрата, а таксама гарадавы стараста [17, с. 248; 6].
Пры мапстратах i ратушах многiх беларускiх гарадоу дзейнiчалi славесныя суды (таксама iх назы-валi гандлёвымi славеснымi судамi). Яны стваралюя для хуткага вырашэння грамадзянсюх эканамiчных спрэчак (па закупцы i продажу таварау, грашовых пазыках i iнш.) [19, с. 479]. Дадзеныя суды складалiся з 2-х выбарных ад гарадской грамады славесных суддзяу (тэрмiнам на 1 год) [17, с. 249; 12, с. 222]. Судовы разбор адбывауся вусна з удзелам суцяжшкау. На вырашэнне спрэчю суду адводзiлася не больш 8^ дзён. Калi суд не укладвауся у гэты тэрмiн, справа перадавалася у гарадавы магiстрат (цi ратушу) [17, с. 250]. Наяунасць гандлёвых славесных судоу давала магчымасць прадпрымальшкам пазбегнуць пiсьмовага i абцяжаранага бюракратычнымi працэдурамi судовага працэсу у звычайным парадку грамадзянскага су-даводства. Незадаволеныя рашэннем гандлёвага славеснага суда маглi звярнуцца з тым жа ккам у гарадавы магiстрат (щ ратушу) [17, с. 250]. Адзначым, што на тэрыторыi Беларусi славесныя суды былi не ва уах гарадах. Так, паводле звестак "Памятных книжек..." Вщебскай, Магiлёускай, Мiнскай, Гродзенскай
1 Вiленскай губерняу за 1869 г., таюя суды дзейнiчалi толью у 20-цi (з 47-мi) паветах дадзеных губерняу. З iх 9 - у Мшскай губернi, 6 - у Вщебскай, 4 - у Магшёускай, 1 - у Вшенскай, а у Гродзенскай славесных судоу не было [20-24].
У 1866 г. на большай частцы Расшскай iмперыi гарадавыя магiстраты i ратушы былi скасаваны [25]. !х справы перайшлi у падсуднасць павятовых судоу. Пры гэтым у гарадах працягвалi дзейнiчаць сiрочыя i славесныя суды. Славесныя былi лiквiдаваны у 1872 г. у сувязi з увядзеннем мiравых судоу [26], а арочыя суды дзейнiчалi да канца 1917 г.
2.3. Палаты крымшальнага i грамадзянскага суда. Судамi 2-й шстанцып з'яулялюя палаты крымшаль-нага i грамадзянскага суда (крымшальныя i грамадзянсшя палаты), якiя знаходзiлiся у губернскiх гарадах. Яны разглядалi справы уах саслоуяу. Крымшальныя палаты ажыццяулят рэвiзiю крымiнальных спрау, вырашаных судамi 1-й iнстанцыi. А па службовых злачынствах чыноУнiкаУ яны самi быт судом 1-й iнстанцыi [17, с. 146]. Прыгаворы крымiнальных палат маглi уступiць у сiлу только пасля адабрэння губернатара. У выпадку яго нязго-ды з прыгаворам справа перадавалася на рэвiзiю у Сенат. Палаты грамадзянскага суда был1 судом 2-й шстанцып па грамадзянсшх справах [17, с. 147]. Апеляцып на iх рашэннi падавалiся у Сенат [17, с. 154]. Акрамя непасрэдна разгляду судовых спрау грамадзянскiя палаты выконвалi натарыяльныя функцыi. Для гэтага пры iх дзейнiчалi спецыяльныя аддзелы крэпасных спрау [17, с. 145].
Палаты крымшальнага i грамадзянскага суда складалюя са старшнынi, саветнiка (таварыша старшы-нi), 2 - 4-х засядацеляу, а таксама канцылярскага апарату [11, с. 139; 17, с. 142]. Старшыш палат прызначалюя царом з лiку кандыдатур, яюя прапаноувау мiнiстр юстыцыi па узгадненш з мясцовым генерал-губернатарам (вайсковым губернатарам). Пры гэтым адзначым, што у астатнiх губернях кандыдаты на паса-ды старшынь палат вы^ралюя мясцовым дваранствам [17, с. 143]. Саветшкау палат у заходнiх губернях прызначау мiнiстр юстыцыi па узгадненш з генерал-губернатарам (вайсковым губернатарам). У шшых жа губернях саветнiкi прызначалюя Сенатам [17, с. 143-144]. Таксама у склад крымiнальнай i грамадзянскай палат уваходзiлi засядацелi. Iх на 3-гадовы тэрмiн выбiрала дваранства губерш i гарадская грамада губерн-скага горада. Паводле агульнага правiла, у кожнай з палат павшна было быць 4 засядацелi (2 дварансюх i
2 гарадсшх) [17, с. 144; 12, с. 171, 213]. Аднак на практыцы гарадскiя засядацелi у складзе крымiнальных i грамадзянсюх палат некаторых губерняу адсутнiчалi. Так, на тэрыторыi Беларусi у разглядаемы перыяд яны пэуны час былi толькi у Магiлёускiх i Вщебсюх палатах крымiнальнага i грамадзянскага суда. А у тых крымiнальн^Iх i грамадзянскiх палатах заходнiх губерняу, дзе гарадсюх засядацеляу не б^1ло, замест iх былi уведзены штатныя адзшш засядацеляу ад урада (па адным у кожнай з палат). Яны прызначалюя мясцовым губернсюм начальствам. Улада абгрунтоувала гэту меру тым, што купецтва у заходнiх губернях было прад-стаулена амаль цалкам яурэямi [6; 27]. Пасля прыпынення у 1861 г. правядзення дваранск1х выбарау i надзя-лення надзвычайнымi паУнамоцтвамi губернатарау у сувязi з паустаннем 1863-1864 гг. прызначаемымi ад улады сталi i пасады дваранскiх засядацеляу.
У 1867 г. у Гродзенскай, Вшенскай, Вщебскай, Магшёускай, Мшскай губернях палаты крымшальнага i грамадзянскага суда былi аб'яднаны у адзшыя судовыя установы - злучаныя палаты крымшальнага i грамадзянскага суда [28].
2.4. Совесныя суды. У губернсюх гарадах таксама знаходзшся совесныя суды. Ы былi падсудны пэу-ныя вiды крымiнальных i грамадзянскiх спрау. Да лшу крымiнальных спрау, яюя разглядалiся совеснымi судамi, адносiлiся галоуным чынам тыя, якiя мелi змякчальныя абставiны для абвiнавачанага. Напрыклад, адсутнасць злоснага намеру, вар'яцтва, малалецтва, глупства i недасведчанасць (пад апошнiя дзве прычы-ны падпадалi, напрыклад, справы, звязаныя з чараунiцтвам). Таксама гэтыя суды разглядалi справы аб
абразах дзяцьмi сваiх бацькоу. Прыгаворы совесных судоу па крымшальных справах передавался на зацвярджэнне грамадзянскаму губернатару. К^ той выказвау нязгоду, справа наюроувалася для канчат-ковага вырашэння у Сенат [17, с. 156-157]. Да грамадзянсюх спрау, падсудных совесным судам, адносiлiся цяжбы памiж бацькамi i дзяцьмi, альбо у выпадку сумеснага па узаемнай згодзе звароту бакоу за вырашэн-нем спрэчю у прымiрэнчым парадку. Грамадзянскiя справы у совесным судзе павiнны былi абавязкова заканчвацца мiравой згодай. Калi суду гэтага дасягнуць не удавалася, то справа альбо перадавалася у Сенат (калi гэта была спрэчка памiж бацькамi i дзяцьмi), альбо, ва уах астатнiх выпадках, бакам рэкамендавалася звярнуцца у звычайны суд паводле падсуднасщ справы [18, Ч. I, с. 589-590]. У склад совеснага суда увахо-дзш совесны суддзя (у якасцi старшынi), засядацел^ а таксама канцылярскi апарат. Совеснага суддзю вы-бiрала дваранства губерш. Засядацелi таксама выбiралiся. Паводле агульнага правiла iх павiнна было быць 6 (па 2 ад дваран, гарадсюх саслоуных груп i непрыватнауласнщюх сялян) [17, с. 155-156; 29]. Але у рэчак-насцi у склад прысутнасщ совесных судоу на тэрыторьи Беларусi Уваходзiлi, апроч совеснага суддз^ толькi засядацелi ад дваран. Тэрмш паунамоцтвау совеснага суддзi i засядацеляу складау 3 гады [12, с. 171, 213].
У 1852 г. урадам было прынята рашэнне аб скасаваннi совесных судоу у шэрагу губерняу, у тым лшу Вiцебскай, Магiлёускай, Мiнскай i Гродзенскай губернях. Справы скасаваных совесных судоу перадавалюя у палаты крымiнальнага i грамадзянскага суда. Пры гэтым захоувалася штатная адзiнка совеснага суддз^ якi удзельнiчау у разглядзе палатамi крымiнальнага i грамадзянскага суда спрау, падсудных раней совесным судам [30].
2.5. Трацейстя суды. Расшсюм заканадауствам былi прадугледжаны трацейскiя суды, яюя дазвалялi вырашаць грамадзянскiя спрэчкi не у звычайным судовым парадку, а праз пасрэдшка. Дадзеныя суды былi аналагам кампрамiсарскiх судоу, якiя дзейнiчалi у краi да пераходу на расшскую мадэль судауладкавання. Для вырашэння справы праз трацейсю суд баю павшны былi заключыць адпаведную дамову. У ёй атс-вауся прадмет цяжбы, вызначалiся пасрэднiкi, акрэслiвалiся тэрмшы вырашэння спрэчкi. Таксама маглi агаворвацца таюя моманты, як па закону альбо па сумленш будзе разбiрацца справа, цi можна будзе бакам аспрэчваць рашэнне трацейскага суда у звычайным судовым парадку, i шш. Дамова павiнна была быць засведчана у мясцовым судзе 1-й шстанцып [18, Ч. I, с. 575]. Такая форма суда давала магчымасць суцяж-нiкам больш хутка вырашыць спрэчку.
2.6. Палщэйсюя суды. Ва умовах абвастрэння палiтычнай сiтуацыi у заходнiх губернях у жнiунi 1861 г. расшсюя улады вырашыл стварыць тут так званыя палiцэйскiя суды. 1х разгляду падлягалi менш значныя палiтычныя справы, яюя да гэтага вырашалюя у адмiнiстрацыйным (пазасудовым) парадку. Да такога кштал-ту спрау адносшся тыя, якiя был звязаны з публiчнымi праявамi нелаяльнасцi да урада (выказваннi, спевы, нашэнне польсюх знакау, непадпарадкаванне уладам падчас хваляванняу i г.д.). Вырашэнне гэтых спрау у адмшютрацыйным парадку, без суда, выклкала крытыку улад за самавольства. Стварэнне палщэйсюх судоу, па задумцы урада, адпавядала задачы хуткага i няухiльнага пакарання за антыурадавыя дзеяннi, але пры гэтым у рамках судовых працэдур. Палiцэйскiя суды мелi 2 iнстанцыi. Суд 1-й шстанцып стварауся пры павя-товым судзе губернскага горада. У яго склад уваходзш павятовы суддзя, адзш з засядацеляу павятовага суда i член-камiсар па прызначэннi ад урада. Апеляцып на прыгаворы палiцэйскiх судоу 1-й шстанцып разглядалi так званыя апеляцыйныя палiцэйскiя суды, яюя знаходзшся у Вiльнi i Кiеве. Склад апеляцыйнага палщэй-скага суда фармiравауся па распараджэннi генерал-губернатара з аднаго са старшынь судовых палат (крымь нальнай цi грамадзянскай), аднаго з таварышау старшынь судовых палат i аднаго з саветнiкау губернскага праулення. Рашэннi апеляцыйных палiцэйскiх судоу лiчылiся канчатковымi i маглi быць адмененыя толькi царом. У якасцi меры пакарання палщэйсюя суды маглi выкарыстаць арышт i грашовы штраф. 1х тэрмiн i сума маглi дасягаць, адпаведна, некальюх месяцау i соцень рублёу [31]. Палiцэйскiя суды, прынамс восенню 1861 г., дзейнiчалi дастаткова актыуна [32, с. 22; 33; 34; 35, арк. 140адв.], за выключэннем Вiцебскай губернi, дзе у таю суд на працягу года не паступша нiводнай справы [36, арк. 9]. Усяго палiцэйскiмi судамi на тэрыто-рыi Беларусi было асуджана каля 300 чалавек [37, с. 65].
3. Характэрныярысы судаводства. Нарматыуную базу функцыянавання судовай сютэмы краю у 18401872 гг., натуральна, склалi заканадаучыя акты Расшскай iмперыi. У 1832 г. быу выдадзены "Свод законау расшскай iмперыi", у 15-цi тамах якога было сiстэматызавана заканадауства Расiйскай iмперыi. Крымiнальнае i грамадзянскае судаводства грунтавалася на шкызщыйных пачатках [38, с. 656]. Гэта значыць, што у судовым працэсе практычна адсутнiчау прынцып спаборнасцi. Функцыi як абвiнавачвання, так i абароны выконвау сам суд. Гэта фактычна выключала вуснае судагаварэнне, якое мела месца толькi у славесных судах. Разбор спрау судом адбывауся негалосна, за зачыненымi дзвярыма без удзелу бакоу. У тым л^у гэта датычыла судаводства па грамадзянсюх справах, бо суцяжнiкi павшны былi прадастауляць суду свае аргументы у выглядзе пiсьмовых дакументау. У такой сютэме не было месца шстытуту адвакатуры. У грамадзянскiх справах суцяжнш маглi ажыццяуляць свае працэсуальныя правы праз давераных асоб (павераных), аднак спецыяльных патрабаванняу да iх кампетэнцый закон не прадугледжвау [18, с. 376-377].
Наглядам за дзейнасцю судовых устаноу (прытрымлiваннем iмi законнасщ, належным выкананнем чы-ноУнiкамi сва1х абавязкау i г.д.) займалiся губернски пракурор, губернская страпчыя (казённых i крымiнальных спрау), а таксама павятовыя страпчыя [17, с. 214-215]. Губернская пракуроры i страпчыя прызначалiся Сенатам
па прапанове мшютра юстыцып [17, с. 159]. Павятовых страпчых прызначала губернскае прауленне па прад-стауленнi губернскага пракурора [17, с. 213]. У 1872 г. пасады страпчых былi скасаваны, а iх функдыi перада-дзены судовым следчым i таварышам губернскага пракурора [9, с. 42].
Высокую ступень уплыву на дзейнасць судовай сютэмы мела губернскае начальства - генерал-губерна-тары, вайсковыя i грамадзянск1я губернатары. Праз права зацвярджаць цi не зацвярджаць вынiкi дваранск1х i гарадсшх выбарау [17, с. 60] яны мат кантраляваць склад судоу. Больш таго, з 1852 г. яны атрымалi права замяняць выбраных дваранствам павятовых суддзяу на падставе iх нядобранадзейнасщ цi няздольнасщ на прызначаных чыноушкау [39, с. 21]. Акрамя таго, губернсюя начальнiкi фактычна прымалi удзел непасрэдна у вырашэнш судовых спрау. Дастаткова сказаць, што на iх зацвярджэнне паступалi усе прыгаворы крымшаль-ных палат [17, с. 65]. Пры гэтым трэба адзначыць, што аб'ём судовых спрау, яшя патрабавалi вiзы губернатара, быу вельмi вялшм. Натуральна, губернатары не маглi асабюта унiкаць у абставiны кожнай справы i самастойна прымаць па iх рашэннi. У такой сiтуацыi станавшася вельмi важнай роля губернатарскай канцылярып i яе чы-ноУнiкаУ пры разглядзе судовых спрау. У канцылярыях губернатарау цэлае аддзяленне (з 4-х) было спецыяльна прызначана для стасункау з судовымi установамi [40, с. 181].
Укараненне расшскай судовай сютэмы пры Мiкалаi I не вырашала асноуных праблем судаводства, якiя мелi месца у папярэднi перыяд. Па-ранейшаму дакладна неакрэсленымi заставалiся межы падсуднасщ судовых устаноу, у вынiку чаго аналапчныя справы разглядалiся рознымi судамь Тэрмiны разгляду спрау, як правша, не рэгламентавалюя, што нярэдка прыводзша да зацягвання вырашэння судовых спрау на доу-гiя гады. Так, згодна з "Отчётом Министерства юстиции за 1865 год" (фактычна апошш год функцыяна-вання на усёй тэрыторыi iмперыi судовай сiстэмы старога узору) па палатах крымшальнага суда Расшскай iмперыi спрау, якiя доужылюя звыш 20-цi гадоу, было 19, звыш 15-цi - 52, звыш 10-цi - 243, звыш 5-щ -10 242 [41, с. 108]. Па палатах грамадзянскага суда адпаведныя лiчбы былi яшчэ больш значнымк звыш 20-цi гадоу - 75, звыш 15-щ - 150, звыш 10-щ - 552 справы [41, с. 111]. I гэта без улшу спрау, яюя ляжалi у павятовых судах, Сенаце i iншых iнстанцыях. Пасля пераходу на расшсюя парадкi судаводства у заходшх губернях праца судоу некаторы час ускладнялася тым, што мясцовым судовым чыноушкам, натуральна, быу патрэбны час на вывучэнне новых законау. Недахопам судовай сютэмы з'яулялася фактычна адсут-насць такога важнага iнстытута, як адвакатура. Прававым анахранiзмам з'яулялася практыка пакiдання у падазрэннi падсудных, вша яюх не была даказана, але i не абвергнута [42, с. 306, 314], што значна абмя-жоувала грамадзянскiя правы такiх асоб.
Заключэнне. Такiм чынам, з 1840 г. на усёй тэрыторыi Беларус дзейнiчала агульнаiмперская ма-дэль судовай сютэмы. Яе укараненне было абумоулена палiтычнымi матывамi i з'яулялася важнейшай складовай часткай палiтыкi самадзяржауя па л^вдацып асаблiвага статусу заходнiх губерняу, у якiм улада бачыла патэнцыяльную пагрозу новай хвалi сепаратызму. Разам з тым трэба адзначыць, што татальнай ушфшацып мясцовай судовай сютэмы з агульнаiмперскай усё ж не адбылося. Для заходнiх губерняу былi зроблены некаторыя выключэннi з агульных правiл фармiравання кадравага складу судовых устаноу, накь раваныя на узмацненне кантролю над сферай правасуддзя. Судовая сютэма характарызавалася груваст-касцю судауладкавання i архаiчнасцю працэсуальных норм. На працягу разглядаемага перыяду яна пасту -пова прыходзiла у неадпаведнасць з патрабаваннямi сацыяльна-эканамiчнага развiцця краiны. Адказам урада на гэта стала правядзенне судовай рэформы, змест якой быу адлюстраваны у Судовых статутах ад 20 лютапада 1864 г. Яны прадугледжвалi якасна новую судовую сютэму, заснаваную на прынцыпах усеса-слоунасщ, аддзялення судовай улады ад адмшютрацыйнай, спаборнасцi i галоснасцi. Аднак па палиычных матывах на тэрыторыi Беларуа рэалiзацыя рэформы доУгi час адкладвалася i пачалася толькi у 1872 г.
Л^АРАТУРА
1. Полное собрание законов Российской империи (далей - ПСЗРИ). - Собр. 2. - Т. 15. - 1840. - Отд. 1. - № 13591.
2. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 6. - 1831. - Отд. 1. - № 4233.
3. Киселев, А.А. Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце ХУШ - первой половине XIX в. / А.А. Киселев. - Минск : Воен. акад. РБ, 2007. - 171 с.
4. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 6. - 1831. - Отд. 2. - № 4894.
5. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 8. - 1833. - № 6599.
6. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 11. - 1836. - № 9226.
7. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 13. - 1838. - Отд. 1. - № 11041.
8. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 32. - 1857. - Отд. 1. - № 32314.
9. Минская губерния: государственные, религиозные и общественные учреждения (1793-1917) / сост. Т.Е. Леонтьева. - Минск : БелНИИДАД, 2006. - 392 с.
10. Марозава, С.В. Адмена Статута ВКЛ (1831 г., 1840 г.) i рэакцыя на яе беларускай шляхты / С.В. Марозава // Весн. Гродз. дзярж. ун-та. - 2005. - № 4. - С. 3-8.
11. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 8. - 1833. - Отд. 2. - № 6287.
12. Свод законов Рссийской империи, повелением государя императора Николая Павловича составленный. Учреждения. - СПб. : Тип. II Отд. Собств. Его Император. Величества Канцелярии, 1833. - Ч. III. - 534 с.
13. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 15. - 1840. - Отд. 1. - № 14016.
14. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 27. - 1852. - Отд. 1. - № 26301.
15. Грышкев1ч, Т.В. Саслоунае 1 бессаслоунае самаюраванне / Т.В. Грышкев1ч, А.П. Жытко, С.А. Талмачова // Гра-мадска-палпычнае жыццё у БеларуЫ, 1917-1772 гг. / рэдкал.: В. В. Даншов!ч (гал. рэд.) ^ шт.] ; Нац. акад. навук БеларуЫ ; 1н-т псторын. - Мшск : Беларус. навука, 2018. - С. 153-184.
16. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 35. - 1860. - Отд. 1. - № 35890.
17. Свод законов Рссийской империи, повелением государя императора Николая Павловича составленный. Учреждения. - СПб. : Тип. II Отд. Собств. Его Император. Величества Канцелярии, 1833. - Ч. II. - 903 с.
18. Свод законов Рссийской империи, повелением государя императора Николая Павловича составленный. Законы гражданские и межевые. - СПб. : Тип. II Отд. Собств. Его Император. Величества Канцелярии, 1832. - 754, 258, 164 с.
19. Свод законов Рссийской империи, повелением государя императора Николая Павловича составленный. Уставы государственного благоустройства. - СПб. : Тип. II Отд. Собств. Его Император. Величества Канцелярии, 1833. -Ч. НП. - 963 с.
20. Памятная книжка Виленской губернии на 1869 год. - Вильна : В тип. губ. правл., 1869. - 213 с.
21. Памятная книжка Витебской губернии на 1869 год. - Витебск : В тип. губерн. правления, 1869. - 180 с.
22. Памятная книжка Гродненской губернии на 1869 год. - Гродно : В тип. губерн. правления, 1869. - 139, XI, 141 с.
23. Памятная книжка Минской губернии на 1869 год. - Минск : В тип. губерн. правления, 1868. - 341 с.
24. Памятная книжка Могилёвской губернии на 1869 год. - Могилёв : В тип. губерн. правления, 1868. - 345 с.
25. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 41. - 1866. - Отд. 1. - № 43183.
26. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 47. - 1872. - Отд. 1. - № 50524.
27. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 19. - 1844. - Отд. 1. - № 18456.
28. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 42. - 1867. - Отд. 1. - № 44616.
29. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 10. - 1835. - Отд. 2. - № 8456.
30. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 27. - 1852. - Отд. 1. - № 26396.
31. ПСЗРИ. - Собр. 2. - Т. 36. - 1861. - Отд. 2. - № 37327.
32. Будшк, 1.Ф. Да падзеяу 1863-64 гг. на Гарадзеншчыне / 1.Ф. Будшк. - Гродна : ЮрСаПрынт, 2013. - 108 с.
33. Лпоусю дзяржауны пстарычны арх^. - Ф. 952. Воп. 1.
34. Нацыянальны пстарычны арх^ БеларуЫ (далей - НГАБ). - Ф. 159. Воп. 1. Спр. 6672-6688.
35. НГАБ. - Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1405.
36. НГАБ. - Ф. 1430. Воп. 1. Спр. 30894.
37. Смирнов, А.Ф. Восстание 1863 в Литве и Белоруссии / А.Ф. Смирнов. - М. : Изд-во Акад. наук СССР, 1963. - 392 с.
38. История суда и правосудия в России : в 9 т. - М. : Норма, 2019. - Т. 3: Судоустройство и судопроизводство периода становления и развития абсолютизма (конец XVII - середина XIX века) / отв. ред. С. А. Колунтаев. - 672 с.
39. Шелкопляс, В.А. Судебные органы в Беларуси: конец XVIII - первая половина XIX веков : учеб. пособие / В.А. Шел-копляс. - Минск : Акад. МВД РБ, 1997. - 64 с.
40. Ерошкин Н.П. История государственных учреждений дореволюционной России / Н.П. Ерошкин. - М. : Высш. школа, 1983. - 352 с.
41. Отчёт Министерства юстиции за 1865 год (окончание) // Журн. М-ва юстиции. - 1867. - № 2-3. - С. 95-138.
42. Свод законов Рссийской империи, повелением государя императора Николая Павловича составленный. Свод законов уголовных. - СПб. : Тип. II Отд. Собств. Его Император. Величества Канцелярии, 1832. - 560 с.
Пастуту 15.10.2020
THE JUDICIAL SYSTEM ON THE TERRITORY OF BELARUS IN 1840-1872
I. HUSHCHYNSKI
The article presents a study of the judicial system that was in force in the territory of Belarus in 18401772. - i.e. during the period from the moment of extending the Russian justice model to entire territory of the region to the beginning of implementation the judicial reform of 1864. This judicial system was characterized by cumbersome judiciary and archaic procedural rules. This ultimately put the government in front of the need for radical judicial reform. The judicial system on the territory of Belarus in the period under review generally repeated the imperial one. At the same time, it had some peculiarities, which consisted in a certain restriction, in comparison with the internal Russian provinces, of the rights of the nobility to elect judicial positions.
Keywords: judicial system, judiciary, legal proceedings, Russian Empire, territory of Belarus, Western provinces, the Code of Laws of the Russian Empire.
