CC BY
2СТЖД 3-4 ДЕЦГЕЙДЕГ1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НГ1 ЖАСТАГЫ БАЛАЛАРДЫЦ БАЙЛАНЫСТЫРЫП С0ЙЛЕУ Т1Л1Н ДАМЫТУ ЭД1СТЕР1
ЖУМАХАНОВА Ж.С.
магистрант 7М01901 - Арнайы педагогика
МАХАМБЕТОВА А.Б.
ага окытушы, PhD, ^азак улттык кыздар педагогикалык университет^ Алматы,
^азакстан
Аннотация. Бул мацала 3-4 децгейдегг свйлеу тшнщ жалпы дамымауы (СТЖД) бар мектепке дей1нг1 балалардыц байланыстырып свйлеу дагдыларын жет1лд1руд1ц тшмд1 эд1стер1 царастырылады. Свйлеу дагдыларын дамытудагы рвлдт жэне дидактикалыц ойындар, шыгармашылыц тапсырмалар, драматизация, сурет арцылы эцггмелеу секглдг эд1стерд1ц тшмдшт мен ерекшелттерг талцыланады. Сонымен цатар, балалардыц свйлеу цабшетт жет1лд1руде элеуметтт жэне когнитивтт даму факторларыныц мацыздылыгы кврсетглген. Бул мацалада мектепке дейгнгг бглгм беру саласыныц мамандарына, педагогтерге жэне ата-аналарга арналган.
Клт свздер: байланыстырып свйлеу, сюжетт1к-рвлд1к ойындар, арнайы педагогика, свйлеу дагдылары, танымдыц даму.
Kipicne
Баланьщ сейлеу кабшет мектепке дешнп жаста каркынды дамиды. Эаресе, 3-4 жаста жаца сездердi мецгеру мен ойларын байланыстырып жетюзу мацызды кезец болып табылады. Сейлеу кабшетшщ калыптасуы когнитивтш, элеуметпк жэне психологиялык дамуга тiкелей эсер етедi. Бул мэселенщ езектiлiгi арнайы педагогика мен жалпы психологиядагы зерттеулердщ негiзгi такырыбына айналды.
Сейлеу тiлiн дамытуга арналган эдютер арнайы педагогикадагы кептеген галымдардыц ецбектерiмен тыгыз байланысты. Л.С. Выготский, Ж. Пиаже, А.Р. Лурия сиякты галымдар баланыц сейлеу кабiлетiн дамытуда эртYрлi теориялык тужырымдар усынды. Осы галымдардыц зерттеулерi баланыц сейлеу тiлiн дамытуда мацызды непз болып табылады[1].
• Л.С. Выготский сейлеу тшш элеуметпк катынастардыц куралы ретiнде карастырды. Ол баланыц сейлеу кабшетшщ дамуы Yлкендермен жэне курдастарымен езара карым-катынас барысында жYзеге асатынын дэлелдедi. Оныц айтуынша, баланыц сейлеу тiлi тек жеке тэжiрибеге емес, сонымен катар коршаган ортаныц ыкпалына да байланысты дамиды [2].
• Ж. Пиаже балалардыц сейлеу тшш когнитивпк даму тургысынан карастырды. Оныц теориясы бойынша, бала сейлеудi тек айналасындагы элемдi тану аркылы мецгередi, сейлеудiц кYрделенуi ойлау кабшетшщ дамуына тiкелей байланысты [3].
• А.Р. Лурия сейлеудщ мидыц кызмепмен байланысты екенiн зерттедi. Оныц айтуынша, тшдш дагдыларды калыптастыру нейропсихологиялык процестерге тэуелдi, сондыктан баланыц сейлеу кабшетш дамыту Yшiн нейропсихологиялык эдютер де колданылады [4].
3-4 Жастагы Балалардыц Сейлеу дагдыларындагы ерекшелiктер
Сездш кордыц кецеюi: Баланыц лексикасы 1000-1500 сезге дешн жетiп, сез пркестерш тYрлi контексте колдана бастайды.
Сейлемдердщ кYрделенуi: ^арапайым тiркестерден кYрделi сейлемдерге кешу байкалады. Логикалык ойлау кабшетшщ дамуы: Бала окиганы жYЙелi тYрде баяндап, себеп-салдарлык байланыстар орната алады. Сейлеу мен ойлаудыц байланысы: Баланыц танымдык децгейi ескен сайын сейлеуi де кYрделене тYседi.
Сейлеу тшш дамыту Yшiн кептеген эдю-тэсшдер бар, олардыц iшiнде дидактикалык ойындар, шыгармашылык тапсырмалар, драматизация жэне релдш ойындар мацызды орын алады. Эр эдю баланыц сейлеу кабiлетiн дамытуда тYрлi кырынан эсер етедi[5].
1. Дидактикалык ойындар
Дидактикалык ойындар балалардьщ сездш корын кецейтед^ грамматикалык дагдыларын дамытады жэне тшдщ курылымын дурыс колдануга Yйретедi. 3-4 жастагы балалардыц сейлеу тшн дамыту Yшiн дидактикалык ойындардыц релi ете мацызды. Бул ойындар баланыц танымдык эрекеттерiн белсендi етедь
Мысалдар:
• "Юм не ютеп жатыр?" - Балалар тYрлi жануарларды, адамдарды немесе заттарды бейнелеп, олардыц эрекеттерiн сипаттайды. Бул ойын баланыц сездш корын байытады жэне байланыстырып сейлеуге Yйретедi.
• "Такырыпка сездер айту" - Тэрбиешi белгiлi бiр такырып бередi, мысалы, "кустар", "жануарлар", балалар сол такырыпка сэйкес сездер айтады. Бул эдiс баланыц логикалык ойлау кабiлетiн дамытады жэне сездердi дурыс колдануга Yйретедi.
2. Эцпмелеу жэне шыгармашылык тапсырмалар
Эцгiмелеу балалардыц сейлеу кабшеттерш дамытуга багытталган мацызды эдю. Эцгiмелеу барысында балалар ез ойларын жYЙелi тYрде жеткiзiп, бiркатар логикалык байланыстарды орната алады. Бул эдю олардыц грамматикалык дагдыларын калыптастырып, сездiк корын кецейтедi.
Мысалдар:
• "Сурет бойынша эцгiме курастыру" - Балаларга бiрнеше сурет берiледi, олар сол суреттердi ретiмен орналастырып, эцпме курастырады. Бул эдiс баланыц сейлеуш жэне логикалык ойлау кабiлетiн дамытуга кемектеседь
• "Менiц отбасыма" - Балалар ез отбасын сипаттап, эцпме курастырады. Бул тапсырма балага коршаган орта туралы ойлануга жэне оны жYЙелi тYрде жеткiзуге кемектеседi.
3. Драматизация жэне релдш ойындар
Драматизация ойындары баланыц сейлеу кабiлетiн дамытуда мацызды рел аткарады. Бул эдю баланыц эмоциялык интеллектiсiн жэне сейлеу дагдыларын жетiлдiруге мYмкiндiк бередi. Балалар эртYрлi релдердi орындап, оларды сезбен жетюзу аркылы ез сейлеуiн дамытады.
Мысалдар:
• "Жануарлар элемГ' - Балалар эртYрлi жануарлардыц релдерiн ойнап, олардыц козгалыстарын жэне сейлеу стильдерiн имитациялайды. Бул ойын баланыц шыгармашылык кабшеттерш дамытады.
• "Кешпкер болу" - Балалар белгш бiр ертегi немесе шыгармадан кейiпкер болып, оныц ю-эрекеттерш сезбен сипаттайды. Бул эдiс баланыц сейлеу тшн байытып, сездердi дурыс колдануга YЙретедi.
4. Эцгiме курастыру жаттыгулары
Балаларга эртYрлi такырыптар бойынша эцпмелер курастыруды усыну олардыц сейлеу тшн дамытуда Yлкен рел аткарады. Бул жаттыгулар баланыц ойлауын терецдетш, сейлеу кабiлетiн жаксартады.
Мысалдар:
• "Мешц арманым" - Балалар ез армандарын айтып, оларды жYЙелi тYPде баяндайды. Бул эдiс баланыц сездш корын кецейтедi жэне сейлеу курылымын жетiлдiредi.
• "Менiц CYЙiктi ойыншыктарым" - Балалар CYЙiктi ойыншыктары туралы эцпме курастырады. Бул эдю баланыц ез ойын дурыс жетюзуше мYмкiндiк береди
Корытынды
^орытындылай келе, 3-4 жастагы балалардыц сейлеу тшн дамыту - олардыц логикалык ойлауын, шыгармашылык кабшетш жэне элеуметпк дагдыларын калыптастырудагы мацызды кадам. Эдiс-тэсiлдер балалардыц сейлеу кабшеттерш дамытуга багытталып, эр тYрлi кырынан эсер етедi. Ойындар, эцпмелеу, драматизация жэне релдш ойындар баланыц тшдш дагдыларын жетiлдiредi, сездiк корын кецейтед^ сейлеу курылымдарын дурыс колдануга YЙретедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Выготский Л.С. «Психология речи». - М.: Просвещение, 1986.
2. Пиаже Ж. «Психология интеллекта». - М.: Прогресс, 1989.
3. Лурия А.Р. «Нейропсихология развития». - М.: Медицина, 1987.
4. Ж^мабаева Э.С. «Мектепке дешнп балалардыц сейлеу тшн дамыту эдютемеш>. -Алматы: Рауан, 2018.
5. Байт^рсынов А. «Тш тагылымы». - Алматы: Санат, 1992.
