CC BY
397
М. Манонова
МУЛОХ,ИЗАХ.О РОЧЕЪ БА БАДЕИЁТИ НАХУСТИН КАСИДАИ МАЗ^АБЙ
Вожатой калидй: адабиёти форсу тоцик дар асри X, эцодиёти Кисоии Марвазй, цасидаи мазуабй, саноеи бадей
Касидаи мусаммати Кисоии Марвазй ба иттифоки орои тамоми мухаккикон нахустин касидаи комили мазхабии адабиёти точику форс дар суги шахидони Карбало ба шумор меравад. Ин кдсида кадимтарин намунаи касидаи мазхабии форси мебошад, ки дар асрхои минбаъда, хосса дар осори шоирони давраи сафавй вусъати фавкулода ёфтааст. Мухаккики точикУ. Тоиров касидахоровобаста ба мавзуъ ба мадхй, шикоятй, фалсафй (ирфонй), бахория. фахрия, динй-мазхабй, маснуъ, ахлокй чудо карда менависад: «Дар адабиёти классикии форс-точик чунин касидаро (яъне касидаи фалсафй (ирфонй)-ро) бори аввал шоири асри X Кисоии Марвазй сурудааст (12,3,416). Вале дар чое, ки касоиди динй-мазхабиро тавсиф кардааст, номе аз Кисой намебарад. Харчанд. бино ба таърифи у, касидаи динй-мазхабй касидахоеанд. ки дар ситоиши Худою пайгамбар суруда шудаанд, «касидае, ки тавассути он шоир акидахои динию мазхабии худро баён месохт». Ба назари мо, яке аз касидахои то замони мо пурра расидаи Кисоии Марвазй намунаи барчастаи махз касидаи динй-мазхабй мебошад. Мухаккики маъруф Сируси Шамисо пешрави Носири Хусрав будани Кисоиро таъкид карда, ашъори шоири аввалиро шеъри мазхабй-адабй (таъкиди мо - М.М.) номидааст (11,64), ки ба назари мо мухтавои чунин ашъорро хубтару дакиктар ифода мекунад.
Кисоии Марвазй шеърро василаи таблиги мазхаби хеш карор дода буд. Бино ба гуфтаи муаллифи «Ан-накз» Кисой шоири шиамазхаб буда, девонаш то карни XII мелодй вучуд доштааст (6). Касидаи
мавриди назари мо касидаи мавъиза буда, барои мачлиси ваъз пешбинй шудааст ва бояд мувофикд фахму писанди сомеон низ бошад. Барои чало и таваччухи шунаванда савтиёти дилнишин, мазмуни наздик ба зехн. вазну оханги шеър, муасси рй накщи мухдмро мебозад. Чи тавре дар боло ишора шуд, кдсида касидаи мусаммат аст ва мувофики таъриф "шоир хар байтро ба чахор таксим кунад ва дар охири се кием сачь нигох дорад ва дар кисми чахорум кофият меорад" (10,50). Чрлиби диккат аст, ки дар "Такмила" барои шохид байти зери касидаи Кисоии Марвазй оварда шудааст: Безорам аз пиёла в-аз аргувону пола, Мову хурушу нола кунце гирифта маъво.
Касида хамагй 50 байт буда, дар вазни мунсарехи мусаммани махбуни макшуф гуфта шудааст ва аркони он ба мустафъилун (- - V -) фаулун (V - -) мустафъилун (- - V -) фаулун (V - -) баробар аст.
Суоле ба миён меояд, ки чаро аз миёни анвои шеър Кисой махз касидаро барои баёни фикру акидаи мазхабии худ баргузидааст? Бино ба таъкиди ахли тахкик "мутантанй хоси оханги касида мебошад ва касидахо аксаран дар вазнхои мутантан, лангардор, босалобат таълиф карда мешаванд" (7). Х,адафи Кисой аз гуфтани мавъиза таблиги мазхаби шиа будааст ва дар ин кор оханги мутантан ва босалобати касида барои нишонрас ва коргартар шудани шеъраш, ки бевосита дар мачлиси ваъз кироат карда мешуд, созгор буд. Хдчми газал имкони гунчоиши баёни фочиаи Карбалоро надорад ва дар колаби маснавй сухан ба дарозо кашида шуда, боиси малоли хотири шунаванда мегардад. Касида чи аз лихози хачм ва чи аз назари мутантанй ба баёни матлаби шоир мувофиктар аст.
Касидаи "Сугномаи Карбало" (таъбириМухаммадаминиРаёхй) аз ташбиб, гурез ва шархи вакоеи Карбало иборат буда, хусни мат-лаъ ва хусни мактаъ ва байти тахаллус дорад. Ташбиби касида (абёти 1-25) пурра тавсифи фасли бахорро фарогир аст. Гурези касида байтхои 25-29-ро фарогир буда, шоир шунавандаро ба баёни мавзуи нав омода месозад. Баъди зикри зебоиву хуррамии фасли бахор шоир якбора тачдиди мавзуъ карда, ба шархи вокеаи Карбало мепардозад.
Шоир умуман вакоеи Карбалоро наклу тавсиф намекунад, яъне аз огоз то охир хикояи катли Хусайн ибн Алй вучуд надорад. Вале, махорати Кисой дар он зохир мешавад, ки бо овардани ишорахои гуногун дар пеши чашми хонанда ё шунаванда он фочиаро бо тамоми чузъиёташ зинда месозад. Вокеаи Карбало хануз аз зехни
хонандаи он замон дур нарафта буд ва хадафи шоир аз баёни вокеа барангехтани хисси нафрату бадбинй нисбат ба котилони Хусайн ва бедор сохтани рахму шафкдт ва андух ба хонадони паёмбар аст.
Яке аз вижагихои сабки хуросонй, аз чумла шеъри Кисой ин содагй ва равонии баён аст. Ашъори шоирони ин давра, ки аксари мухаккикон онро "сахли мумтанеъ" меноманд, малохату латофати ба худ хосро дороет. Адибони ин давра мекушиданд, то аз калимахои арабй камтар истифода намоянд ва бештар ба лексикаи халк ру оварданд. Аз анвои санооти бадей дар адабиёти ин давра бештар ташбеху истиора, тавсифу муболига ба кор рафтааст ва ин хама ба мазмуни асар ва максади нависанда мувофикат доштанд (13, 467).
Истифодаи радифи дохилй дар байтхои 11, 22, 26, 35, 50 «Сугномаи Карбало» ин касидаро миёни касоиди даврони Сомониён мумтоз сохтааст. Дар абёти мураддафи мавриди назари мо хамо-хаш й ва созгории радиф, сачъ, кофия ва маънои шеър кобили таваччух аст. Байти мураддафи касида:
Олсш бихишт гашта, анбарсиришт гашта, Кошона зишт гашта, ссщро чу рун Ду ташбехи пушидаи миераи аввал (ба бихишт монанд шудани олам ва ба буи анбар шабохат доштани замин дар фасли бахор) ва як ташбехи равшани миераи дувум (ба рухсораи хури бихишт монанд будани сахро) якчоя бо оханги байт ва сачъи мутарраф ба шеър мусикии махсусе ато кардаанд ва махз тавъамияти аносири мазкур манзараи фарахбахши бахорро дар назари хонандаю шунаванда чилвагар мегардонад. Такрори хуруфи "шл " дар кофия ва дар радиф мусикияти байтро таквият бахшидаанд.
Лозим ба таъкид аст, ки вижагии сохторию мухтавои касида, яъне ба хам мутазод будани мавзуи ташбиб ва кисми асосии он ба хонандаю шунаванда таъсири махсус мерасонад. Дар байти гурези касида Кисой хонандаро ба пазируфтани тамоман мавзуи дигар - фочиаи дашти Карбало ба тарики зайл омода месозад. Хам иагзарам суи ту, jçам нангарам суп ту, Дил и-оварам суп ту, инак чаш табарро. Барои аз як мавзуъ ба идроки мавзуи дигар омода сохтани хонанда ё шунаванда шоир якчанд омилро ба кор бурдааст:
1. Овардани се феъли инкории "нагзарам". "нангарам". "н; щатам". ки дар онхо хиссачаи нафйи "на" ба тачдиди рухияи идроки мавзуи нав аз чониби сомеъ замина омода месозад.
2. Такрори секаратаи "суи ту", ки радифи байтро ташкил мекунад, "сабаби зебоии шеър ва ба гунаи халхолест барои афкори шоир" (3,149). Пешоянди номии изофии "суй" ва донишини шахси дувуми "ту" (яъне мухотаб) якдоя бо феълхои инкории мазбур рухияи хонандагону сомеонро ба шунидани киссаи Карбало тайёр мекунад. Паихам такрор шудани хиссачаи "хам" низ мутантании охан ги байтро мазбуттар мегардонад. Фикраи дувуми мисраи дувум "инак чаки табашо" гуё ба омодасозии хонандагону мустамеон нуктаи таммат мегузорад. Худи хиссачаи "инак" ва ибораи "чаки табагто" ба маънои хати безорй, хати чудой диккату хуши хонандагону сомеони кдсидаро ба мавзуи чадид мутавачдех месозад.
Бинои «Сугнома» асосан ба санъатхои садъ, талмех ва ташбех асос ёфтааст ва махз хамин саноеъ дар иртибот ба хамдигар бори маъниро мекашанд. Дар мадмуъ дар касида санъатхои ташхис, истиора, тадохули ориф, тачнис, тазод ва тавсиф ба назар мерасанд, вале на бад-ин вофирй, ки он се санъати зикршуда.
Ин до мо санъатхои бадеии касидаро аз лихози басомадашон ба риштаи тахлил мекашем. Дар ин касида пеш аз хама тавачдухи хонандаро мусикии калом, ибороти мутантан ва зарбахои путквори (таъбири Сируси Шамисо) кавофй ба худ мекашад. Мусикии калом ва муассирии охаш и шеърро санъати садъ таъмин кардааст. Мавзуи касида, ки баёни фодиаи Карбало аст, махз истифодаи санъати садъро такозо дорад, зеро "садъ, ки аксаран аз феъл фарохам омада, хабарро ифода мекунад ва барои таъкиди ягон амал ё силсилаи амалхо, инъикоси тезутунди вокеаю холат ва ифодаи хаядони калбии хонандаю шунаванда ва гайра воситаи тавоное мебошад" (12,3,118). Ба истиснои байти матлаъ бокй хамаи абёти касида мусачдаъ аст. Ч,ихати намуна байтеро аз ин касида меорем: Савсан латифу ширин, чун хушах,ои Парвин, Шоху ситоки насрин чун бурци Савру Цавзо.
Салосати ин байтро садъи мутарраф якчоя бо ташбехи равшан таъмин кардааст. Дар мисраи аввал савсан ба Парвин монанд карда шудааст, айнан дар мисраи дувуми байт шоху ситоки насрин ба бурчи Савру Чдвзо ташбех шудааст. Ин байт мисоли ташбехоти нучумии ашъори Кисой ба шумор меравад ва "бурчи Савр далолат дорад бар дарахтони дарозу мевахои ширин ва бурчи Ч,авзо далолат дорад бар дарахтони миёна" (9, 68). Ин хама шаходат медихад, ки шоир аз илми нучум огохии комил доштааст.
Аз анвои сачъ дар касида бештар сачъи мутарраф ба кор рафта-аст. Сабаби дар 36 маврид сачъи мутаррафро корбаст кардани Кисой дар он аст, ки талаботи ин навъи сачъ нисбатан сода буда, танхо хамкофия будани калимахо лозим аст. Мисол барои сачъи мутарраф:
Ецутвор пола, бар барги лола жола. Карда бад-у хавола гаввос дурри даре.
Сачъи мутавозй низ дар касида дар дувоздах маврид истифода шудааст. Дар ин хели сачъ ибораю калимахои мусаччаъ хам дар вазн ва хам дар равй як мебошанд. Дар поён барои шохид намунае барои сачъи мувозй меорем:
В-он наргиси мусаввар, чун луълуи мунаввар, Зар андар у мудаввар чун мох; бар Сурайё.
Дар абёти мусаччаъ Кисой бештар ба санъати тазод руй овардааст. Киёсан мукобили хам гузоштани ду чиз, падида ё сифати онхо. ду холат ё амал, ду фикр ё маъниро тазод, мукобила меноманд ва «яке аз пуртаъсиртарин воситаи тасвири бадей хамоно мукобил гузоштани ду фикр ба хамдигар аст...» (2,82). Масалан: Сурху сиях; шацоик, х;ам зидду х;ам мувофик,, Чун муъмину мунофиц пинхону ошкоро.
Дар ин байт гули шакоик мавриди тасвир карор гирифтааст. Максади шоир тавсифи гуногунрангии манзараи бахор аст. Чун шакоик мисли лола гулбарги сурх ва донахои сиях дорад, табиист, ки Кисой санъатхои тазоду ташбехро ба кор бурдааст. Таносуби маъноии чузъхои мутазод "сурху сиях" - "муъмину мунофик" ва "зидду мувофик" - "пинхону ошкоро" кобили мулохизаанд. Ба кам андар кам шоирон даст медихад, ки ба "зидду мувофик" будани "сурхию сиёхй"-и шакоик чунин ташбехи барчаста мисли "пинхону ошкоро" зистани "муъмину мунофик" ёбанд. Ачиб аст, ки ибораи "муъмину мунофик" бо вучуди тачарруд дар ин байт хусусияти мушаххасй-конкретй дорад.
Ташбех яке аз воситахои маъмули офариниши шеъри ганой ба шумор меравад ва «бузургтарин махорати хар шоире дар ташбех аст. Шеъри беташбех чун хусни ноороста ва чун гули нопероста аст... хар шоире, ки дар ташбех забардасттар бошад, чахонгиртар аст» (8,702). Ташбехоти содаву латифу табиии Кисой инсонро бо олами атроф пайванд месозанд. Тафовути умдаи Кисой аз муосиронаш дар истифодаи алвони гуногун дар ташбехсозй
мебошад. Аксари ташбехоти касида конкретанд, яъне мушаххасанд, ки ин яке аз хасоиси назми асри Кисой ба шумор меояд.
Бояд зикр кард, ки дар касидаи Кисой, махсусан дар кисмати ташбиби он ягон байте ё мисрае нест, ки ин ё он навъи ташбех ба кор нарафта бошад. Дар кисми аввали касида, ки ба васфи бахор бахшида шудааст, асосан корбаст шудани ташбехот низ ба сохтори касида вобастагии кавй дорад. Ба тавсифи фасли бахор, вакте ки табиат зинда мешавад, сабзаю гул мешукуфад пеш аз хама истифо-даи санъати ташбех мутобику мувофик аст. Дар касида умуман 32 ташбех истифода шудааст, ки аз ин микдор панд ташбехи пушида, як ташбехи шартй, як ташбехи измор ва бокй хама ташбехи равшан мебошад. Сабаби зиёдтар ба ташбехи равшан руй овардани Кисой дарки осони ташбехи равшан аз дониби сомеон мебошад. Мисол: Курсор чун зумуррад нуцта зада зи буссад, К-аз наъти у мушаъбад уайрон шудасту шайдо.
Дар ин байт шоир кухсорро ба зумуррад монанд сохтааст. Кухсор - монандшаванда ва зумуррад - монандкунанда буда, чун ёридихандаи монандй ва нукта зада зи буссад адоти ташбех мебошанд. Ин аломатхо байни монандшаванда ва монандкунанда муштарак буда, хусусиятеро баён сохтаанд, ки хам ба ташбех-шаванда ва хам ба ташбехкунанда тааллук доранд. Боди сабо даромад, фирдавс гашт сауро, Орост бустонро нсшсон ба фарши дебо.
Ин байт ташбехи пушида дорад, яъне бо вазидани боди сабо сахро ба фирдавс табдил ёфт, яъне бихиштосо шуд. Найсон, яъне борони бахорй борид ва ба туфайли он сабзаю гулхо рустанд ва бустон гуё бо гилеми абрешимй пушида шуд.
Дар касида абёте хастанд, ки ба як ташбехшаванда бештар аз ду ташбехкунандаро меорад. Сируси Шамисо яке аз вижагихои "шсьри лахзахо ва нигоххо"-ро дар он мебинад, ки «гохе хам як маврид (нигох)-ро ду бор ташбех мекунанд, яъне ба истилохи бадеъ бо ташбех чамъ барои як мушаббах ду мушаббахбихи (маъмулан мураккаб) меоваранд». Масалан, дар байти зер барои як монандшаванда - сабза чанд монандкунандаро зикр кардааст: Эй сабзаи хуцаста, аз дасти барф часта, Ороста нишаста, чун сурати мууанно. Донам, ки пурнигорй, серобу обдорй, Чун нсщши Навбсщорй, озодатабъу бурно.
Дар байтное, ки шоир якчанд ташбехро корбаст кардааст, мутаносибии ташбехоти мисраъхо хеле чолиб ва хайратоваранд. Ба байти зайл таваччух мекунем:
А бр омад аз биёбон чун тайласони ру.убон, Барк, аз миён-ш тобон чун буссадин чалило.
Дар миераи якуми байт шоир омадани абрро ба чомаи дарози васею беостини рохибон, ки маъмулан сиёхранг мебошад, монанд мекунад. Дар миераи дуюм ташбехи мазкурро тавсиа медихад ва барки аз миёни абр намоёншавандаро ба салиби мурассаъ ташбех мекунад. Миёни абри сиёху тачаллии барк ва тайласони сиёху салиби мурассаъ, ки аз расидани нур чило медихад, шабохати том мавчуд аст. Ва ин байт мисоли ташбехи динй-мазхабии Кисой буда, тозакории шоирро дар тарвичи санъати ташбех нишон медихад.
Бояд тазаккур дод, ки Кисой барои тасвири табиат ва симои зохирии махбуба бештар ба чанбаи хиссии ташбех такя намудааст.
Дар тасвироти Кисой ташбех бо дигар санооти бадей, аз кабили талмех, тазод, тачнис, ташхис якчоя мавриди истифода карор мегирад. Ин холат дар аксари абёти касида ба назар мерасад. Масалан:
Дашт аст ё ситабрсщ, бог аст ё Хуварнак,, Як бо дигар мутобик, чун шаъри Саъду Асмо.
Шоир бо истифода аз талмех, тачохули ориф ва сачъ ташбехоти ачоибе сохтааст. Дар миераи аввал дашт ба ситабрак (дебои гафс) шабех карда шудааст ва бог ба Хуварнак. Ва ин ташбехи пушида (бе зикри адоти ташбех) мебошад. Дар миераи сонй хар ду монандшавандаро ба шаъри Саъду Асмо ташбех мекунад.
Кисой барои баёни андешахои худ дар касида аз бисёр достону ишорахои таърихй бахра /й кардааст. Масалан:
Гулшан чу рун Лсшлй, ё чун бщишти мавлй, Чун талъати тацаллй бар ку.уи Тури Сино.
Дар байти мазкур барои як монандшаванда беш аз ду монандкунанда оварда шудааст, гулшан аввал ба руи Лайлй, сипас ба бихишти мавлй, баъдан ба талъати тачаллй ташбех шудааст. Миераи аввали байт ишора дорад ба достони Лайлй ва Мачнун, ки дар адаби точикй-форей нисбат ба дигар кахрамонони назми араб аз кабили Саъду Асмо ва Урваю Афро, ки дар касида мавриди истеъмол карор гирифтаанд, ба касрат истифода шудааст. Дар миераи дувум ташбехи талъати тачаллй ба достони Myco (а) ишора
С— ч
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ j- 43 -
шудааст. Барои нишон додани хуррамии гулшан аз се монандкунанда истифода кардааст ва зимни офариниши ин ташбехот ба ду киссаи маъруф ишора рафтааст, ки ин бисёр адиб ба назар мерасад. Монанд шудани гулшан ба дамоли Лайлй ва ё талъати тадаллй бевосита санъати муболигаро ба миён овардааст. Ва узубати ин байтро санооти дар боло зикршуда якдоя бо садъи мутарраф таъмин намудаанд.
Ва ё: Гулзор бо таассуф, хандид бетакаллуф,
Чун пеши тахти Юсуф рухсораи Зулайхо.
Дар мисраи якум шоир санъати ташхисро истифода бурда шукуфтани гулхоро (бетакаллуф хандидани гулзор) ба рухсораи Зулайхо дар назди тахти Юсуф монанд мекунад. Мардуми замони Кисой бо киссаи "Юсуф ва Зулайхо" ошноии бештар доштанд ва хамин талмехи "дар пеши тахти Юсуф рухсораи Зулайхо" дар шуури хонандаи куруни вусто майдони фарохеро барои тадоии (ассот-сиатсияи) маонй мухайё мекард. Сухан дар мисраи дуюм аз киссаи дубора давон шудани Зулайхо баъди ба маснади азизи Миср расидани Юсуф меравад. Бино ба ривояти Мирхонд "... дуоиЮсуф мустадоб шуда, гулшани дамоли Зулайхо як бори дигар таровату тозагй ёфт ва комати у, ки аз шасти кдзо ба сони камон инхино пазируфта буд, монанди сарви сихй бар чуйбори малохат боло кашида ва баъд аз чихилсолагй ба синни хаждахсолагй расид" (4,375). Дар байти мавриди назар таровату тозагй ёфтани гулшани дамоли Зулайхо ва шукуфтани гул таносуби том доранд. Махз аз хамин сабаб хандидани гул хеле барчаста тасвир шудааст. Дар як байт канори хам истифода шудани талмех ва ташбех, ки якдигарро пурраю возех кардаанд, таъсирбахшии шеърро таквият медиханд.
Ё ки: Муъмин дырам пазирад, то шамъи дин бимирад, Тарсо ба зар бигирад суммы хари Macelo.
Дар байти мазкур Кисой тазоди адибе овардааст, ки муъмин барои хомуш кардани шамъи дин пули нукра, яъне дирамро ба сифати пора кабул мекунад ва хол он ки масехиён сумми хари Исоро бо зар тазйин карда, мавриди парастиш кдрор додаанд. Мурод аз "шамъи дин" ин до набераи паёмбари ислом Мухаммад (с) аст ва Кисой дар байти 31 касида дар васфи пайгамбари ислом низ аз ибораи "шамъу чарога дунё" истифода кардааст. Ва "сумми хари Масехо" ишора аст ба суханони Хусайн ибн Абитолиб, ки рузи ошуро пеш аз огози харб бо лашкари Умар ибни Саъд дар
хутбаи худ гуфта буд: «Ё ахли Куфа, ман донам, ки ин сухан маро суд накунад, валекин ман бигуям, то хуччати Худой азза ва чалла бар шумо бувад ва узри хеш кунам пеши Худой азза ва чалла». Пас гуфт: «Эй мардумон, шумо хама медонед, ки писари Захро -духтари Пайгомбари Худоям азза ва чалла ва писари аммзодаи уям - Алй ибни Абитолиб. Ва у он касе буд, ки нахуст касе, ки ислом овард, у буд ва Пайгомбар уро гуфт: «Дамука дамй ва лахмука лахмй ва ано мадинату-л-илми ва Алийун бобухо ва Алийун миннй бй манзалати Х,оруна мин Myco» (Хуни ту хуни ман аст, гунпи ту гунпи ман аст ва ман шахри илмам ва Алй дарвозаи он шахр аст ва Алй аз ман ба манзалати Х,орун аст аз Myco). Ва амми ман Ч,аъфари Тайёр аст ва амми падарам Х,амза аст - саййиду-ш-шухад ва ман бародари он касам, ки Пайгомбар сала-л-JIoxy алайхи гуфт: «Шабобун ахлу-л-чаннати» (Ч,авононе ахли бихиштанд). Агар шумо ба Худо бигаравидаед ва ба чадди ман, ки Расул аст мар Худойро чалла чалолуху, бинед, ки тарсоён сумми хари Исо чй гуна азиз медоранд ва он ки чухудонанд ва чизе ёбанд аз они Myco, хамчунон кунанд ва хар дине мар расули хешро чй гуна киромй кунанд (1,2,1179).
Санъати маънавии талмех, ки дар мазмунсозй накш и фаъол дорад, дар касида ба таври вофир мавриди истифода карор гирифтааст. Анкариб 40 талмехоте, ки дар касида корбаст гардидааст, хамагй 11 талмех ба ташбиби касида рост меояд. Дар кисмати гурези касида (абёти 25-29) санъати талмех тамоман корбаст нашудааст. Дар 31 байти охири касида пурра талмехоте ба кор рафтааст, ки ё ба иштироккунандагони вокеаи Карбало мансуб аст ё ба чузъиёти вокеа. Вобаста ба мавзуъ талмехоти касидаро чунин таксимбандй кардем:
а) талмехоти мазхабй: фирдавс (б. 1), талъати тачаллй ва Тури Сино (6.15), Юсуф (6.13), сумми хари Масехо (6.49);
2) талмехоти нучумй: хушаи Парвин, бурчи Савру Чдвзо (6.17);
3) кахрамонони назми араб: Саъд ва Асмо (6.6), Урваю Афро (6.9), Лайлй (6.15);
4) кахрамонони каблазисломии Эрон: Доро (6.12), Навбахор (6.23), касри афсонавии Хуварнак (6.6), монй;
5) номи чангхои исломй: Сиффин, Хандак. Бадр
б) кахрамонони вокеаи Карбало: Хусайн, Шимр, Синон, Зайнулобидин, панчмоха кудак, Шахрбону, Зайнаби гиревон, ахли байти Захро, Оли Зиёду Марвон;
Санъати тачнис аз чумлаи он санъатхои бадей махсуб мегардад, ки барои зебоии баёну назокати гуфтор накдш мухим мебозад. Шоир тавассути зарифона бозй дорондани калимоти мутадонис ба хусни шеър равнак, мебахшад. Санъати тачнис мохиятан, яъне ба он сабаб ки ба истифодаи ду ё аз он зиёд вожахои талаффузашон якхела ё наздикталаффуз асос меёбад, барои ифодаи мазмунхои нозуку дакик имконоти васеъ фарохам меорад. Гузашта аз ин тачнис дар кдтори вазну крфия яке аз рукнхои асосии хушояндию хушохангии шеър буда, «...боиси ба чушу хуруш овардани завки бадей ва таквияти фаъолияти димогй ва сурури кдлб мегардад...» (2,138).
Тадниси том бехтарин навъи чинос махсуб меёбад, зеро мушобехати комили алфоз ва идроки маонии мухталифи он инсонро ба андеша ва тахайюл водор карда, ба дарки зебоихо кумак мекунад. Мисол:
Аз шах,ри хеш ронда в-аз мулк барфишонда, Мавло залил монда, бар тахти мулки мавло.
Назокати баёни ин байт бар такрори калимаи «мавло» аст, ки бо ду маънй: аввал «банда, гулом», дуюм «махдум, молик» асос ёфта, барои нишонрас ифода намудани матлаби гуянда хизмат намудааст.
Намунахои тадниси нок,ис:
Омад насими сунбул, бо мушку бо царанфул, Овард номаи гул боди сабо ба ссщбо.
Дар калимахои "сабо" ва "сахбо" афзоиши як харф дар васат ба мушохида мерасад ва ин пояхои чинос дар охири байт бо фосилае канори хам вок,еъ гаштаанд.
Дар касидаи Кисой абёти мутааддиде ба чашм мерасанд, ки тадниси лохик якчоя бо санъати сачъ корбаст шудаанд. Баъзе аз вожахои мусачдаи байт санъати тачнисро ба вучуд меоранд. Калимоти мусачдаю мутачонис, ки хеле карибталаффузанд, мусикии дохилии шеърро поягузорй мекунанд. Дар шохиди поён байте аз "Сугнома" аст:
В-он наргиси мусаввар, чун луълуи мунсшвар, Зар андар у мудаввар чун мох, бар Сурайё.
Кисоии Марвазй саноеи бадеиро на ба дихати ороиш ба кор бурдааст, балки худи мавзуи касида корбасти ин навъи саноотро такозо дорад.
Забони касида аз дигар осори Кисой, ки ба таври содаву фахмо иншо шудаанд, тафовут дорад. Бино ба такозои мавзуъ дар касида.
махсусан дар кисми дуюми он калимахои арабй зиёданд.
Мусаллам аст, ки забони форсии точикй бо забонхое аз кабили хиндй, юнонй, лотинй каробати таърихию генеологй дорад ва аз ин ру теъдоди муайяни вожахои аслии ин забонхо низ, ки аз решахои муштараки вожагони хиндуаврупоии кадим маншаъ гирифтаанд, ба забони мо дохил шудаанд. Лозим ба таъкид аст, ки аз забонхои мазкур вожахо ба забони точикй бевосита ё ба воситаи забони арабй (аксаран дар шакли муарраб) дохил шудаанд.
Масалан, калимаи дирам чун вохиди пул шакли муарраби вожаи юнонии с!гахте мебошад. Вожаи найсон бошад номи мохи хафтум аз таквими сурёнй аст, мутобик ба мохи аврили соли румй (фарвардин ва урдубихишт) (5,4,4887). Мисли хамин дар касида вожаи юнониасли зумуррад, хиндиасли каранфул ва сандал дар касида мавриди истифода карор гирифтааст, ки хамаи онхо дар давраи зиндагии Кисой ба фонди фаъоли лексикаи забони форсии точикй ворид шуда буданд.
Дар касида як катор калимахои арабиасле вомехуранд, ки бо пешоянду пасоянди точикй сохта шудаанд ё як чузъашон точикй аст: такягох. бетакаллуф. ёкутвор. озодатабъ.
Калимахои иктибосии арабии касидаро метавон ба се гурух таксим кард:
1. Калимахои арабиасле, ки ба хазинаи лексикии забони точик дохил шудаанд ва аксарият хатто арабй будани онхоро эхеос намекунад: сабо, сахро, фарш, насим, нукта, соф, кумрй, харир, муъмин, олам ва г.;
2. Калимахои арабие, ки бештар дар забони китобат ба кор мераванд: мунофик, гаввос, луълуъ. ораз, талъат, шакоик, тачаллй, мактал ва г.;
3. Калимахои арабиасле, ки дар забони китобатй низ ахёнан дучор мешаванд: мумаччад, табарро, муаббад, муодо, митрад, вайхак, итрат, тавъ ва гайра.
Лозим ба таъкид аст, ки баъзан ин калимахо, масалан мумаччад хатто дар фарханги арабй-точикии Абдуррашиди Таттавй "Мунтахаб-ул-лугот" наёмадаанд.
Мавзуи касида Кисоиро водор сохтааст, ки бештар номхои хос ва номхои чугрофии арабиро мавриди истифода карор дихад. Дар касида хамагй 20 исми хос, аз чумла 17 исми хоси арабй ва се точикй корбаст шудааст, ки ин таносуб низ такозои вижагии тасвири вакоеи
Сг- — , _ _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 47 ~
Карбало мебошад. Кисми зиёди номхои арабй ба иштироккунандагони вакоеи Карбало, аз думла Шимр, Синон, Оли Ёсин, Зайнаб, Марвон, Захро мансубанд. Ч,олиби диккат аст, ки дар тасвири манзарахои бахор, махсусан дар ташбехот бештар образхои ошик,они масалии адабиёти араб, аз кабили Саъду Асмо, Урва ва Афро, Юсуфу Зулайхоро истифода бурдааст. Тарзи истифодаи номхои дугрофй низ шабех ба номхои хос аст.
Калимахои арабии дар касида истифодашуда такрибан 27%-ро ташкил мекунанд, ки ин нисбат ба таносуби вожахои тодикию арабии умуман эдодиёти Кисой бештар аст ва сабаби ин холат хамоно мавзуи шеър аст.
Забони касида хеле фасеху салис аст. Дар касида ба истиснои феълхои гурозидан, хобанидан ва фарозидан, ки дар замони Кисой ба таркиби лексикаи фаъоли забон дохил мешуданд, вале алхол вожахои архаистй махсуб мегарданд, калимахои барои хонанда номафхум ё шархталаб корбаст нагардидааст. Мусикияти касида то ба хаддест, ки вожагони арабии дар забони тодикй нодиристеъ-моли он низ бо салосати махсус садо медиханд.
Хеле долиби диккат аст, ки дар касида калимахои туркиасл, ба истиснои як вожаи бук ва номхои кабилахои туркии ягмою халлух тамоман дучор намешаванд. Ин холат шаходат медихад, ки вуруди калимахои туркй ба таркиби лугавии забони тодикй хеле баъдтар сурат гирифтааст.
То замони зиндагии Кисоии Марвазй касида хамчун жанри адабй чй дар шеъри араб ва чй дар назми форсй, махсусан дар эдодиёти шоирони сомонй ба камоли инсидом расида буд. Кисой ба сохтори касида навоварие ворид накардааст. Хизмати у дар он аст, ки ба як сохтори суннатии шеър, ба кавли устод Кадканй "холу хавои тозае" ворид сохтааст ва ин корро бо тавфики комил ба андом расонидааст. Аз лихози созгории сохту сурат ва мухтавою корбасти саноеи бадей ва муассирию хаядонбахшй касидаи "Сугнома" намунаи мунхасир бафард дар таърихи адабиёти форсу тодик мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балъамй, Абуалй Мухаммад ибни Мухаммад. Таърихи Табарй. Ч,ил-ди 2. -Техрон: Нашри Замон, 1380/2001
2. Зехнй, Туракул. Санъати сухан. -Д.: Дониш, 1979. -328 с.
3. Кадканй, Мухаммад Ризо Шафей. Мусикии шеър. -Техрон, 1376
4. Мирхонд. Равзату-с-сафо фи сирати-л-анбиёи ва-л-мулуки ва-л-хулафо. Китоби 2. -Душанбе: Эр-Граф, 2004
5. Муин, Мухаммад. Фарханги форсй. Иборат аз 6 чилд. Ч,.4. -Техрон, 1375
6. Мусулмонкулов Рахим. Назарияи чинсхо ва жанрхои адабй. -Душанбе: Маориф, 1987. -88с.
7. ан-Накз маъруф ба «Баъзе масолибу-н-навосиб фи накз баъз фазоиху-р-равофиз». Таснифи Абдулчалил Казвинии Розй. Бо мукадцима ва таъ-лику мукобала ва тасхехи Саййид Ч,алолуддин Хусайни Урмавй. -Техрон, 137 Lx.ec.
8. Нафисй, Сайд. Мухити зиндагй ва ахволу ашъори Рудакй. Бо кушиш ва тахияи Ч,аъфар Ранчбар. -Душанбе, 2008
9. Раёхй, Мухаммад Амин. Кисоии Марвазй. -Техрон, чопи хафтум, 1375.-158 с.
10. Сатторзода Абдунабй. Такмилаи бадеъи форсии точикй. -Душанбе: Адиб, 2011.-380с.
11. Шамисо, Сирус. Сайри газал дар шеъри форсй. -Техрон, чопи шашум: Фирдавсй, 1380. -313с.
12. Энсиклопедияи адабиёт ва санъат. Иборат аз се чилд. Ч,.3. -Д.: Сарредаксияи илмии энсиклопедияи миллии точик, 2004. -522с.
13. Энсиклопедияи советии точик. Иборат аз 8 чилд. Ч,.7. -Д.: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи советии точик, 1987. -638 с.
Некоторые замечания о художественности первой религиозной касыды
М. Манонова
Ключевые слова: персидско-таджикская литература в X веке, творчество Кисои Марвазй, религиозная касыда, поэтические фигуры
В статье предпринята попытка провести анализ особенностей использования поэтических фигур в известной касыде Кисаи Марвазй «Сугнома», считающейся первой религиозной касыдой в истории персидско-таджикской литературы. Утверждается, что основу чрезвычайной музыкальности и экспрессивности касиды составляют такие поэтические фигуры как садж (равновесие), тазод (антитеза), ташбех, (сравнение), талмех; (реминисценция). Аргументированно показано органическое единство структурно-
содержательно плана касыды с использованными поэтическими фигурами.
Some Notes on an Artistic Conveyance of the first Religious Kasyda
M. Manonova
Key words: Persian-Tajik literature of the X-th century, Kisoi Marvazi's creation, religious kasyda, poetical tropes
The author makes an endeavour to conduct an analysis concerned with the usage of poetical tropes in the well-known kasyda by Kisoi Marvazi "Sugnoma" being considered as the first religious one in the history of the Persian-Tajik literature. It is asserted that the foundation of extraordinary musicality and expressiveness of the kasyda are created due to such poetic tropes as saj (balance), tazod (antithesis), tashbeh (simile), talmeh (reminiscence). Organic unity of contests - structured aspect of the kasyda with the poetic tropes mentioned above is demonstrated argumentatively.
