CC BY
81
НАЦШИ "ТАРЧУМОНУ-Л-БАЛОГА"-И РОДУЁНИ ДАР ТАШАККУЛИ ИЛМИ БАДЕИ ПОРСИИ ТОНИКИ
«Тарчумону-л-балога» ба иттифоки орои донишмандони улуми адабй «нуктаи огози улуми балогй», «сарахбори бадеъ», «нахустин китоби порсй дар илми бадеъ», «нахустин санги бинои мабохиси адабй» ва «кадимтарин асари адабй»-и порсй мебошад. Рашиди Ватвот онро китобе «дар маърифати бадоеи шеъри порсй» (2,6; 4,1) номидааст. Пас аз у Ёкути Х,амавй дар рисолаи "Муъчаму-л-удабо" (22 ,1140) онро ба гурухи таснифоти забони порсй мансуб дониста, муаллифашро «Фаррухй - шоири порсй» гуфтааст. Ин акидаи галатро баъдан Давлатшохи Самаркандй (17, 65), Лутфалибеки Озар (11,325 ), Ризокулихони Х,идоят (21, 448) ва Шиблии Нуъмонй (10,254 ) «бидуни хеч гуна тавзехи изофй» дар таълифоташон накл кардаанд. Танхо соли 1949 тавассути бозёфти нусхаи мунхасир ба фарди «Тарчумону-л-балога» аз китобхонаи «Фотех»-и Истанбул ва тахкики густардаи донишманди турк Ахмад Оташ ба ахли илм маълум гардид, ки муаллифи он Мухаммад Умари Родуёнй буда, мохи Рамазони соли 507 х./1114 м., аз чониби Абулхайчо Ардашер ибн Дайламсипор истинсох шудааст.
Мухаммад Умари Родуёнй сабаби таълифи рисолаи худро ба забони порсй дакикан дар мукаддима, ки хадаф, усул, тархи умумй ва масъалахои чудогонаи адабй, аз чумла фунуни_ шеър ва ихтиёроти шоирй, бахусус балогати порсии муаллифро дарбар мегирад, баён намудааст. У мегуяд, ки ба тозй дар фанни «аруз ва маърифати алкоб ва кавофй» ва фавоиди онхо аз донишмандони хар рузгор таснифот бисёр дида, вале ба порсй «магар арузе, ки Абуюсуф ва Абулалои Шуштарй» кардаанд, хусусан «дар донистани ачноси балогат ва аксоми синоат ва шинохтани суханони бопироя ва маъонии баландпоя» таснифотеро дучор наёмадааст, ки «озодаро мунис ва фарзонаро гамгусору мухдис» бувад (12, 2). Бинобар ин, «аз ин илм таснифе шофй» биёроста, ки «ачноси балогатро аз тозй ба порсй» овардааст (12, 3).
Ба пиндошти донишманди рус Н. Чалисова: «Хддафи китоби у фарохам овардани рохнамоихое барои касоне буд, ки мехостанд дар хунари шоирй бо дигарон ба ракобат бархезанд; у таи чанд фасли тамоме «бадоеъе»-ро, ки ба онхо бархурда буд ва бештарин ошноиро бо онхо дошт, баён кардааст» (26,189).
Ба акидаи баъзе донишмандон Родуёнй китоби худро бад-он сабаб «Тарчумону-л-балога» ном нихода, ки балогати тозиро ба порсй тарчума кардааст. Бояд икрор шуд, ки ин акида то як андоза дуруст хам хаст, ки китоби Родуёнй дар асоси назариёти балогии араб навишта шудааст. Х,арчанд дар «Тарчумону-л-балога» микдори накд ва изхори назар зиёд нест, вале Родуёнй «дар айни риояти инсоф ба тахлил ва накду арзёбй» (4, 40, 50, 111, 133) низ мепардозад.
Шеваи тадвин ва равиши китоб . Аз лихози сохтор «Тарчумону-л-балога» рисолаи мукаммал буда, аз мукаддима ва 73 фасл иборат аст. Аглаби донишмандоне, ки пахлухои гуногуни балогати форсй, аз чумла «Тарчумону-л-балога»-ро тахкик кардаанд, бар ин боваранд, ки хамаи фаслхои китоб марбут ба санъатхои бадей мебошад. Вале дар асл, ин тавр нест. Родуёнй мегуяд: «фасле чанд, ки маъруфтар буд андар чумлаи бадоеъ ва наздиктар буд ба урфи табоеъ... бештар дидам ва бештар овардам» (13,3). Онхо ба ду нуктаи мухим, ки муаллиф дар мукаддимаи китобаш ба сарохат баён кардааст, таваччух зохир насохтаанд.
Масъалаи нахуст, ки муаллиф онро «аз чумлаи бадоеъ» дониста, бешубха ба мухтассоти бадеъ дахл дорад, яъне санъати бадеъро адо менамояд. Ба ин далел, 54 фасли «Тарчумону-л-балога» махсуси воситахои тасвири бадей мебошад.
Дувум, Родуёнй ба «урфи табоеъ» низ ишорат кардааст, ки масъалахои чудогонаи назариёти адабй, истилохоти адабиётшиносй, ачноси шеърро дарбар мегиранд. Нуздах фасли бокимонда ба «урфи табоеъ» махсус буда, аз назари мухаккикони балогат, бахусус бадеи порсй дур мондаанд, ки боиси сар задани иштибохоти фохиш гардидааст .
Равиши таълифи Родуёнй ба «урфи кудамо» сурат гирифта, яъне дар зери таъсири китобхои балогати арабй ба вучуд омадааст. Аз ин руй, Родуёнй калидвожахо ва мусталахоти илми бадеро аз арабй айнан ахз карда, сохтмони бадеъи порсиро бар пояи онхо гузоштааст. Ин равише, ки мо шартан «урфи кудамо» номидем, ба ду вацу аст. Вацуи аввал, номи санъатро ба арабй хамчун сарлавха зикр карда, пасон тарчумаи лугавии онро ба порсй меорад ва зимнан маънои истилохияшро низ шарх медихад, ки ба сурати «таъриф» медарояд.
Вацуи сони, барои исботи суханаш, одатан аз мисолхои шеърй истифода бурда, хамзамон чй гунагии корбасти санъатро дар каломи манзум нишон медихад. Мухимтар аз хама, рочеъ ба ахамият, мухтассот, макому корбасти санъатхои бадей ва абёти шохид изхори андеша менамояд, ки арзиши асарашро аз лихози илмй баланд мебардорад.
Хулоса, ба вузух метавон гуфт, ки Родуёнй мубтакири илми бадеи порсй буда, зимнан методологияи (равишшиносии) онро дар асоси балогати тозй низ табйин ва ташхис сохтааст.
Манобеъ.Бо истинод ба гуфтаи Родуёнй маохизи «Тарчумону-л-балога»-ро метавон ба се гурух дастабандй кард: китобхои мавцуд, ишорашуда ё мафцуд ва «гуфтори устодон».
Ба гурухц нахуст рисолаи «Махосину-л-калом»-и Имом Абулхасан Наср ибн ал-Маргинонй (даргузашт 1055 м.) дохил мешавад, ки Родуёнй дар мукаддимаи китоби худ ин масъаларо возех таъкид карда: «Ва оммаи бобхои ин китобро бар тартиби фусули «Махосину-л-калом», ки Хоча Имом Наср ибн ал-Маргинонй ниходааст, тахрич кардам...» (12, 3-4). Аксари донишмандон «Махосину-л-калом»-ро мухимтарин манбаъи «Тарчумон» донистаанд (29, 8).
Вале ин чо, ба назари мо, зикри се нукта зарур аст:
Нуктаи аввал, харчанд Родуёнй дар тартиби саноеъ аз равиши Маргинонй истифода бурда, вале дар баёни санъатхои бадей нисбат ба муаллифи «Махосину-л-калом» бештар диккат додааст. Масалан, китоби Маргинонй аз 19 фасл иборат бошад, теъдоди фаслхо дар «Тарчумон» ба 73 мерасад. Яъне такрибан шумораи фаслхо ду баробар афзуда, тафовути номи бархе аз санъатхо дар ду китоб дида мешавад.
Нуктаи дувум ба тасарруфоти Родуёнй дахл дорад. Ин тасарруфот дар баёни саноеъ дида мешавад, ки Родуёнй онро ба забони порсй мутобик гардонида, нуктаи назари хешро низ иброз нумудааст, ки аз кидмат ва асолати хос бархурдор будани онро нишон медихад. Ин маънои онро дорад, ки муаллиф хангоми баррасии матолиби китоб аз Маргинонй пайравй намекунад, балки дар изхори назар мустакил аст.
Нуктаи севум ин ки Родуёнй бори нахуст абёти порсиро дарёфта ва мутобикати онхоро бо санъатхои бадей, ки хосси балогати араб буд, бо зарофат ва диккат баён кардааст, ки асоси китобхои минбаъдаи бадеъи порсй гардид.
Рисолаи дигаре, ки Родуёнй аз истифодаи он хабар додааст, китоби «аз-Зухра»-и Мухаммад ибн Довуди Исфахонй мебошад. Муаллиф хангоми навиштани санъати «калби муставй» ба китоби мазбур мурочиат намудааст (12, 19).
Гуру^и дувумро шартан «китобхои ишорашуда» номидем. Фазлуллох Ризоии Ардонй муътакид аст, ки Родуёнй дар таълифи китоби худ ба «Иштикоку-л-кабир» ва «Иштикоку-с-сагир»-и Руммонй, осори Ч,охиз, «Канзулгароиб»-и Ахмад Маншурй, «Лузумиёт»-и Абулалои Мааррй ва гайра назар доштааст [30, 154-155], вале аз онхо ном набурдааст.
Фузун бар ин, ба ин даста китоби «Иёру-ш-шеър»-и Ибн Таботабо низ дохил мешавад, ки Родуёнй дар баёни санъати ташбех баъзе маониро аз он баргирифта, вале ба муаллиф ишора накардааст [10,44; 5, 17. Бояд гуфт, ки ин як шеваи маъмули адибони замони гузашта мебошад.
Гуру^и севум «гуфтори устодон»-ро дарбар мегирад. Ин таркибро худи Родуёнй сохтааст. Зеро дар мукаддимаи китоб равшан таъкид мекунад, ки: «мисоли хар фаслеро алохида аз гуфтори устодон боз намудам» [12, 3]. Доираи ин «гуфтор» бо бахрагирй аз шунидахо ва ёддоштхои «масмуъ ва матбуъ», ашъори шоирони порсигуй, ки номи муаллифони онхоро пеш аз зикри абёт ёд кардааст, таркиб ёфтааст. Ба ин даста, ёддошти Родуёниро аз Халил ибни Ахмад ва писари Муътазз, яъне Ибни Муътазз - поягузори бадеъи арабй низ илова менамоем.
Тартиби фас..|\ои «Тарчумону-л-балога».Чунончй дар боло ишора шуд, Родуёнй китоби худро «бар тартиби фусули «Махосину-л-калом» ниходааст(12, 3-4). Вале тартиби фаслхои «Тарчумону-л-балога» дар киёс ба китоби Маргинонй хам аз лихози мавзуй ва хам дидгохи сохторй риоят нашуда, аз хам тафовут доранд. Х,амин дугунагй, нохамгунй ё ихтилофоти китобхои бадеъи порсиро донишманди шахири эронй Сируси Шамисо тахкик карда, ба чунин натича расидааст, ки «ташаттут дар асмо ва истилохот, надоштани назму насаки илмй, адами истифода аз мафохими коромад ва равшангарй чун сомит ва мусавват ва хичо, таъорифи сатхй ва нокис, мисолхои такрорй ва кухна» (27,14) аз уюб ва ишколоти мутааддиди кутуби бадей ба хисоб мераванд, ки аз балогати арабй ба китобхои бадеи порсй интикол ёфтаанд. Ба назари у, ин гуна нохамгунихо ва мутобикат накарданхо аз «Тарчумону-л-балога» шуруъ шудааст, ки, бешак, аз осори балогии араб сарчашма мегирад.
Нуктаи мухимми дигаре, ки дар «Тарчумону-л-балога» ба мушохида мерасад, «адами табакабандии саноеъ» (27,16) мебошад. Зеро назми мантикии мавзуъ ва аз лихози маъной тасниф кардани китоб, пеш аз хама, ба хунари нигорандагй бастагй дорад ва донишу махорат ва тачрибаи муаллифро нишон медихад. Саноеъро дар бадеи арабй, бори нахуст Саккокй ба лафзиву маънавй чудо намудааст, ки ин гуна дастабандй ба бадей порсй низ таъсир расонида, кутуби баъдй («Бадоеъу-с-саноеъ»-и Атоуллох Махмуди Хусайнй, «Бадоеъу-л-афкор фй саноеъи-л-ашъор»-и Хусайн Воизи Кошифй) бо ин равиш таълиф
гардиданд. буд. Албатта, чудо шудани санъатхо ба лафзию маънавй то андозае хусусияти санъатхоро ифода кунанд хам, лекин таносуби иртиботи мавзуъии онхоро танзим намекунад.
Фузун бар ин, бархе аз саноеъ махсуси шеър аст, мисли «радду-с-садр ила-л-ачуз» ва баъзе миёни шеъру наср муштарак бувад, чун чинос. Ин хама аз назари Родуёнй яксон аст ва миёни онхо тафовут намегузорад. Барои мисол, мухтассоти баъзе аз саноеъ хангоми навиштан ва гуфтан падид меояд, монанди тарсеъ ва тачнис. Бинобар ин, бадеънигорон ва асхоби балогати арабй ва порсй, аз чумла Мухаммад Умари Родуёнй ба ин пахлухои фарккунандаи саноеъ ахамият надодаанд ва сурати парокандаи онхоро дар колаби назму насаки илмй дарнаёвардаанд.
Баъзе аз дигар саноеъ дар бадеъи порсй ва арабй маъмуланд, ки ба кавли Тувайсиргонй «голибан чуз бо хилоли балогат тахаккукпазир нест» [21,36]. Ба ин даста санъатхои лугз, муаммо ва монанди он шомил мешаванд, ки «баъдхо сабаби иштиголи илми баён аз бадеъ шудааст, ба тарики аввалй метавонистааст маншаи аксоми абвоб ва инфироки анвоъи матолиби он бошад» (21,42). Ин санъатхо ба гурухи саноеъи лафзй шомиланд, ки бештар ба зохири сухан такя мекунанд.
Таърифи санъатх,о.Таърифхое, ки Родуёнй ба санъатхои бадей нисбат додааст, намунахои нахустини таърифхо ба забони порсй мебошад. Онхо хусусиятхои фарккунандаи як санъатро нисбат ба санъати дигар ифода месозанд. Ба истилохи Родуёнй, ин саноеъ аз «ачноси балогат» буда, асоси илми бадеъро ташкил медиханд.
Аксари донишмандони балогати порсй ба иттифоки оро саноеи бадеиеро, ки Родуёнй дар рисолаи «Тарчумону-л-балога» таъриф кардааст, ба ду даста чудо намудаанд: а) чомеъу монеъ ва б) нокис.
Дастаи нахустро мо шартан ба «чомеъу монеъ» бахш намудем, ба он далел, ки Мухаммад Родуёнй нахуст онро дар мукаддимаи «Тарчумону-л-балога» хамчун истилох истифода бурда, сониян ба мухтавои санъатхо бештар диккат варзида, каломи бадеи порсиро ба тарху колаби «таъриф» дароварда, сипас баъзе анвоъи санъатхоро гох ба ичмол ва гохе дигар ба итлол шарху тавзех дода, дар нихоят барои таквияти фикраш амсилаи шеърй шохид зам намудааст.
а) таъриф^ои комил
Родуёнй ин равишро дар тадвину таснифи санъатхое, чун тарсеъ, тачниси зоид, мутобака, музораа, сиёкату-л-аъдод, игрок фи сифат, чамъ ва тафрик ва таксим (ва анвоъи он), илтифот, акс, суолу чавоб ба кор гирифта, ки бадеънигорони пасини порсй (Рашиди Ватвот, Шамси ^айс, Шарафуддини Ромй, Точалхаловй) аз он пайравй карда, ба нихояти камоли худ (Хусайн Воизи Кошифй ва Атоуллох Махмуди Хусайнй, Низомуддин Ахмад) расонидаанд.
б) таърифх,ои нокис
Равиши дастури нигориши Родуёнй яксон нест. Хамин яксон набудани бархе аз кисматхои «Тарчумону-л-балога» сабаб шудааст, ки дар баъзе холот муаллиф ба як-ду чумлаи мукаддамотй иктифо мекунад ва чанд байтеро хамчун шохид меорад. Дар холоти дигар, коидахо ба андозае сатхй ва нокисанд, ки мохияти таърифро баён карда наметавонанд ва муаллиф бо чанд мисол аз мавзуи асосй гурез мекунад. Ба кавли Сируси Шамисо «таъриф дакик нест ва мухтассоти асосии мавриди бахсро баён намекунад» (27, 123). Хол он ки ин махсусиятхои илми бадеъи порсй мухим буда, барои шаклгирй ва такомули он ахамияти хосса доранд. Аз ин дидгох, чанде аз санъатхои китобро, ки низоми муайяну мураттаби илмй надоранд, таърифхояшон сатхию нокис ва боиси шубхаву ихтилофи назар шудаанд ва аз чумлаи наксу камбудхои фунуни бадеи порсй ба шумор мераванд, мавриди бахс карор медихем. Ва онхоро шартан ба дастаи дувум, яъне «санъатхои нокис» шомил менамоем.
Рашиди Ватвот нахустин касест, ки дар бораи заъфи китоби Родуёнй сухан гуфтааст. Чунонки у зикр мекунад, «абёти шавохиди он китобро» нохуш дарёфта, зеро «хама аз рохи такаллуф» назм карда ва ба «тарики таассуф» фарохам овардааст. Вале бо ин хама,-менависад у, - аз анвои залал ва аснофи халал холй набуд [3, 2].
Яке аз наксхо ё заъфи таълифи муаллифи «Тарчумону-л-балога» дар радабандии таснифии мавзуъ мебошад. Родуёнй мавзуъхои тарсеъ:-тарсеъ, тарсеъ ва тачнис; тачнис: -тачниси мутлак, тачниси мураддад, тачниси зоид; маклуб: - маклуби муставй, маклуби мучаннах; ташбех,: -ташбех, ташбехи муканно, ташбехи марчуъ анху, ташбехи машрут, ташбехи маъкус, ташбехи муздавач ва гайраро дар фаслхои алохида оварда, онхоро хамчун санъати мустакил нишон додааст, ки ин амали у ба сабаби таъсири бадеи арабй ба порсй ва мукаллиду суннатгаро будани муаллиф рух додааст. Бадеънигорони баъдй ва хусусан муосир ин иштибохотро рафъ кардаанд. Бавижа, С. Шамисо бори аввал дар таърихи бадеи порсй
мухимтарин воситахои тасвири бадеиро аз лихози мавзуъй дар доираи панч равиш шарху баст кардааст, ки арзиши зиёди илмй дорад. Факат ба кавли устод А. Сатторзода «иштибохи Сируси Шамисо дар он аст, ки сирф аз руи меъёр ва арзишхои адабии имрузй ва он хам меъёру арзишхои адабии гарбй ба падидаи илми бадеи гузашта бахо доданй шудааст. Сарфи назар кардан аз конун, меъёр ва мухтассоти илми бадеъи форси точикй дар асрхои миёна табиист, ки боиси тахрифи он гардидааст. Дар натича кушиши нигохи тоза ба бадеъ кардани муаллифи мазкур, сарфи назар аз нияти неки у, ба дарачаи матлуб барор нагирифтааст» (19,14).
Сохиби «Тарчумон» дар фаслхои «тансику-с-сифот», «мурооти назир», «тачохули ориф», «таъкиду-л-мадх бимо яшбаху замм», «ирсоли масал ва масалайн», «истидрок» ва «каломи чомеъ» бо як чумла ё ду чумлаи кутох мухтасар тавзех кардааст, ки мо онхоро низ ба гурухи «таърифх,ои ноцис» шомил мекунем.
Дар канори ин, Родуёнй санъатхои «киноят ва таъриз», «алгоз ва-л-мухочот»-ро комилан бидуни таъриф оварда, танхо бо зикри шавохид иктифо кардааст. Ин гуна фаслхоро шартан «санъатхои бидуни таъриф» номгузорй кардем.
Ачноси шеър. Заъфи таълифи дигари «Тарчумону-л-балога» муаррифй кардани тавобеъ ва лавохики бадеъро хамчун, ба кавли худи Родуёнй, «аз чумлаи балогат» ё «асхоби балогат» мебошад. Лозим ба зикр аст, ки дар карни 11 хануз «балогат» ба фунуни маъонй, баён ва бадеъ таксим нашуда буд, ба иборати дигар яклахт ё чомеъ омухта мешуд. Бинобар ин, дар китоби Родуёнй низ баъзе аз аносири ёрирасони балогат, ки тавобеъ ва лавохики бадеъ номида мешавад, ба назар мерасад. Аз чумла, фаслхои уусни матлаъ, уусни тахаллус ва уусни мацтаъ, уусни суол ва талаби муцовират, мадуи муваццау, тафсири хафи, тафсири цалй, эътирозу-л-калом фи каломи цабли-т-тамом, калому-л-муутамал би-л-маънайни-з- зиддайн, уусну-т-таълил ба ин гурух шомиланд. Вале онхоро чун санъати бадеъй муаррифй кардан иштибох мебошад, ки бадеънигорони пасин ба ислохи он кушидаанд.
Фузун бар ин, Родуёнй ин иштибохи худро дар фаслхои «тарчума», «тарчумату-л-ахбор ва-л-амсол ва-л-хикам», «такрибу-л-амсол би-л-абёт» такрор карда, онхоро низ ба масобаи санъати бадей шинохтааст.
Фаслхои 39 ва 65 такрори якдигар буда, «Фасл фй таъкиди-л-мадхи бимо яшбаху-з-замм»-ро фаро мегиранд. Бояд гуфт, ки тибки тахкики Мухаммадчаводи Шариат, ки матни интикодии «Тарчумону-л-балога»-ро дар Эрон (1386 х.) чоп кардааст, ба чои он фасли «ичоз» оварда шудааст. Ин фасл дар нусхае, ки А. Оташ аввалин бор омодаи чоп сохт, фуругузор шуда ва М. Шариат онро аз руи як нусхаи нафиси «Тарчумону-л-балога» баркарор кардааст.
«Ибдоъ» ба иттифоки орои бадеънигорони порсй на ба «махосини алфозу сифот», балки ба доираи ачноси шеър ё дакиктар бигуем ба «истилохоти шеърй» дохил мешавад.
Аммо сохиби «Тарчумон» дар бораи ибдоъ навиштааст, ки «ва ин чунин аст, ки шоир ё дабир дар як шеър ё як карина аз наср чандин навъ бадеъ орад ба алфози хуб назм дода ва аз такаллуф нигох дошта. Рудакй гуяд:
Он ки намонад ба уеч халц, худост, Ту на худои, ба уеч халц намони».
Ибдоъ, ба назари мо, наметавонад хам аз руи сохтор ва хам ба лихози таъриф ба мухассаноти калом шомил шавад. Зеро шоиру дабир метавонанд дар доираи тавон, истеъдод, махорат ва хунари нигорандагй, хатто тачрибаи худ дар як чумла ё байт чанд санъати бадеиро мавриди корбаст карор диханд. Ин нуктаро Точалх,аловй дар «Дацоицу-ш-шеър» пай бурда, ибдоъро дар фасли «Баъзе аз ачноси шеър ва анвои назм ва шароити маддохй ва луготе, ки мусталах ва мутадовили асхоби ин ном ва арбоби ин фан шудааст ва ба забони устодон чорй гашта» чой додааст.
Фасли «таловум» низ ба ачноси шеър дахл дошта, аз чумлаи тавобеъи бадеъ аст. Чунонки аз сохтори китоби Родуёнй маълум мешавад, муаллиф дар канори мухассаноти калом, яъне воситахои тасвири бадеъй истилохоти мустаъмали адабии замони худро, ки бештар хосси шеър аст, якчо оварда, онхоро аз хам чудо накарда ва байни онхо тафовут низ нагузоштааст. Ин сабку сиёк то замони Атоуллох Мухмуди Хусайнй идома ёфта, муаллифи «Бадоеъу-с-саноеъ» дар кисми хотимаи бахси дуюми рисолааш ба шарху басти якчанд истилохоти адабиётшиносй пардохтааст. Бинобар ин, устод Сатторзода бархак Атоуллох Махмуди Х,усайниро «муаллифи лугати истилохоти адабиётшиносй» номидааст (18,122).
Чунонки худи муаллиф ба санъат набудани ин фасл ишора карда, гуяд: «Ва яке аз чумлаи балогат он аст, ки шоир байтхои касида муталоим гуяд, яъне ки якдаста ва хамвор гуяд ва чунон кунад, ки миёни байту байт тафовут бисёр набувад ба узубат ва сифат, чи агар
байте кавй бувад ва азб ва байте суст бувад ва ё бо халал зишт ояд ва низ гумони дуздида баранд. Ва порсигуёнро бештар шеър бо тафовут аст, то бад-он чойгах, ки баъзе мардумон пиндоштанд, ки тафовути мазхабист ба шоирй ва хол бар хилофи он аст, ки эшон гумон бурданд, эро ки чун шеър ба яксон бувад, бисёр бехтар аз он бувад, ки ботафовут. Ва мутакаддимон андар шеър чунон мустаким набуданд, ки аз мутааххирон, эро ки эшон ибтидо карданд ва муктадиро кор осонтар бувад, ки мубтадиро. Ва шеъри поки бетафовут шеъри Унсурист, чун нигохкунанда тааммул кунад, ба чой орад».
Муаллиф дар ин фасл, ба назари мо, кушидааст, ки тафовути шеъри порсиро аз арабй нишон дихад. Харчанд муаллиф ба таври равшан аз шеъри арабй ном набурдааст, вале чунончи аз мулохизоташ маълум мегардад, он ба шеъри арабй ишора дорад. Ва мухтассоти шеъри асилу нагзро «ба узубат ва сифат» медонад ва «якдаст ва хамвор» будани шеър бештар ба оини нигориш ва сабки сухани шоир дахл дорад. Онро ба истилохи Родуёнй баён намоем, яке аз шартхои ин тафовут «шеъри поки бетафовут» аст, ки ба Унсурй тааллук дорад. Агар шеър аз ин махсусиятхо орй бошад, ин гуна каломи манзумро Родуёнй «мутанофир» номидааст. Ба андешаи муаллифи «Тарчумон» мутанофир ба ду вачх бувад: яке ба «хуруф» ва дигаре ба «маънй». Махсусияти аслии ин фасл ба «пайванд надоштани сухан» хам аз лихози хуруф ва хам аз дидгохи маънй, ки онро муаллиф «маъюб» ва «ракик» гуфтааст, зохир мегардад.
Вале сарфи назар аз ин, бояд як нуктаро таъкид кард, ки баъзе аз санъатхое, ки дар ин кисмат овардем, чун талоим ва танофур ва ибдои маонй ва маклуби муначчах ва муставй дар зебоишиносии шеър накши басазое доранд.
Фасли охири «Тарчумон» «Фй баёни-л-асчоъ» ном дорад. Харчанд сачъ як навъи чинос аст, вале муаллиф онро ба таври алохида ва мустакил оварда, ки ба назари мо ду сабаб дорад. Нахуст он ки забони арабй забони колабй буда, мувофики дастури сарфу нахв омадани вожахо дар мисдоки мутасовй, муродиф, мутавозй ва мутавозин мебошанд. Намунаи барчастаи ин гуна сачъхо дар ^уръони карим зиёд ба мушохида мерасанд. Махсусияти мухими сачъ хушоханг будани лафз аст, ба кавли Родуёнй «ба гуши дил андар ояндатар». Сабаби дувум он аст, ки Маликушшуаро Бахор дар чилди дувуми «Сабкшиносй» исбот кардааст, ки «зохиран маншаи он дар адабиёти Эрони пеш аз ислом будааст ва маъхуз аз адаби араб нест». (1,232; 27,40). Инчо таъкиди як нукта ба маврид аст, ки санъатхои «муцаррад», «муцаттаъ», «мувассал», «мусаууаф», «мукаррар», «мудаввар» ва «мураббаъ», ки дар «Тарчумону-л-балога» омадаанд, асосан дар хусуси масоили зохирии сухан бахс мекунанд ва Н. Чалисова ба ин натича расидааст, ки онхо тавассути бадеи порсй ба бадеи арабй интикол ёфтаанд (26,147).
Фузун бар ин, фаслхои «тазмин», «мусаммат», «мувашшау» ва «муламмаъ» бештар ба «перояи сухан» андарбоистатар бувад. Ба иборати дигар, бадеънигорони пасин онхоро андар боби «Дар баёни истилохоти шеърй» чойгузин кардаанд ва аз нигохи имрузаи омузиши махсусиятхои илми бадеъ комилан сахех аст. Родуёнй дар тавзехи таърифи мувашшах гуяд: «Ва ин чунин бошад, ки шоир суханро харф-харф ба аввали байтхои касида андар орад, то миёнаи шеър бар як росто. Чун он хуруфи пароканда чамъ карда ояд, сухан тамомй гардад. Ва он бештар ба касидахо андар ояд ва бад-ин чойгох касида овардан гаронй бувад, валекин аз байте чанд чора набошад ва хирадмандро аз андак далел кунад». Ин фикри Родуёниро баъдан каме бо тавзехи дигар Рашиди Ватвот низ такрор кардааст ва онхо бар ин бовар будаанд, ки мувашшахро шоирон аксар дар касида ба хотири тафаннун ва такаллуф ба кор гирифтаанд.
Чунонки аз лобалои китоби Родуёнй дида мешавад, дар он назму насаки илмй, тартиби санъатхо ба лихози мавзуй, хамгунии таърифхо ва махлут омадани «аксоми бадоеъ» бо «урфи табоеъ» риоят нашудааст, ки ба гуногунии равиши таълиф оварда расонидааст.
Навгоних,о.Сарфи назар аз ин навокис, дар «Тарчумону-л-балога» навгонихое дида мешавад, ки танхо арзиши зебошинохтии китобро на, балки кимати илмии китобро баланд мебардорад. Аз чумла, ба лихози шарху баст воситахои тасвире, ки Родуёнй дар «Тарчумон» овардааст, ба чахор даста таксим намудан зарур аст:
Яке, санъатх,ои муштарак. Ба ин гурух он санъатхое дохил мешаванд, ки дар китобхои бадеи арабй, аз чумла Халил ибн Ахмад, Ибн Муътазз, Ч,охиз, Маргинонй зикр гардида, Родуёнй аз онхо истифода бурдааст (32,139).
Дувум, «санъатх,ои чадиди араби». Ба ин даста, санъатхое шомил мешаванд, ки дар китоби «Махосин» наёмадаанд, вале ба гуфти Н. Чалисова «накши улгу будани суннатхои шеърии арабй»-ро инъикос мекунанд. Санъатхои наве, ки дар китоби «Тарчумон» омадаанд, ба гунаи зер аст: муламмаъ ва тарчума, инчунин саноеъи муаккал аст ба манзум сохтани
хадис, тарчумату-л-ахбори ва-л-амсоли ва-л-хиками (зарбулмасал, хиками арабй), такрибу-л-амсоли би-л-абёт (ёфтани монандихое миёни афсонахои эронй ва оёти куръонй) ва «фй маъний-л-абёт би-л-абёт» (баргардонидани оёти куръонй ба шеъри форсй).
Бояд гуфт, ки аксари балогиён ва бадеънигорони араб «эъчози ^уръон»-ро сарчашмаи ба вучуд омадани фанни балогати арабй медонанд. Бинобар ин, Родуёнй низ ба ин мавзуъ ахамияти хосса дода, фаслхои охири китобашро ба мавзуъи монандихо миёни ахбори куръонии адабиёти мардумии форсй ва тарчумаи манзуми ^уръон ба форсй тахсис додааст.
Севум, тафовути номхои санъатхо хам дар «Махосину-л-калом» ва хам дар «Тарчумону-л-балога» гувохи он аст, ки Родуёнй «дар баёни саноеъ тасарруфоте намудааст ва дар эроди таъриф аз хар санъат диккате бештар аз муаллифи «Махосину-л-калом» варзида» (Зарринкуб, 364) Масалан, санъати иштикокро, ки дар Маргинонй омада, Родуёнй муктазаб номидааст.
Ча%орум, саноее, ки ба «салощи оммаи эрони» хос аст. Ин таркиб низ сохтаи Родуёнй мебошад. Сохиби «Тарчумону-л-балога» дар канори саноеъи маъруф, ки дар китобхои балогии арабй, бавижа «Махосину-л-калом»-и Маргинонй омадаанд, инчунин саноеи махзуфро, ки хоси «салоики оммаи эронй аст» (12, 39-42) ба рисолаи худ афзудааст. Н. Чалисова ба ин даста, санъат%ои тааццуб (тазо%ур ба тааццуб), %усну-т-таълил, мурооту-н-назир, каломи му%тамил би-л-маоний-з-зиддайн ва санъатхои саргармкунанда ва бахрагирй аз вижагихое гарибу ачиби нависахои арабй, чун мувассал, муцаттаъ, мудаввар, акс, мувашша%ро шомил кардааст (26,148). Ин нуктаро гуфтаи зери М. Фишоракй таквият мебахшад: «...харчанд ба кавли муаллифи он ачноси балогатро аз тозй ба порсй даровардааст (12,3), аммо дар он ранги эронй беш аз тамоми осоре, ки баъд аз он ва то замони мо таълиф шуда, махфуз мондааст» (12,3; 29,2).
Мавзуи тархшударо муаллифи «Бадоеъу-с-саноеъ» чунин ташрех додааст: «Ва шоирони Ачам баъзе аз зебоихои зотия, ки машхур ва серистеъмол бувад, мисли ташбех ва истиорот ва киноят, ба зебоихои аразия зам кардаанд. Ва мачмуъро «саноеъ» мегуянд ва баёни онро «илми саноеъ», яъне «илми санъатхои бадей». Атоуллох Махмуди Х,усайнй таъкид намудааст, ки ин тарик «тарики чамеи шоирони Ачам» мебошад. Ва у саъй намудааст, ки онро дар таълифи рисолааш дар баёни бадеъи форсии точикй риоя бикунад» (19,6). Бинобар ин, бо чуръат метавон Родуёниро асосгузори «саликаи хоси бадеъи порсй» номид.
Аз нигохи корбасти итилохот «Тарчумону-л-балога»-ро метавон дорои ду навгонй донист:
а) Ба хотири татбик шудани бадеъи арабй, нигох доштани сохтор ва мухтавои умумии воситахои тасвири бадей Родуёнй аслан истилохоти илми бадеъро нахуст маънан ба порсй тарчума карда, баъдан онро хамчун истилохи адабиётшиносй шарх медихад.
б) Аз дигар шохисахои кобили зикри «Тарчумону-л-балога» он аст, ки Родуёнй муродифоти баъзе аз истилохоти санъатхои бадеиро ба порсй сохтааст. Монанди «бошгуна» ба чои «маклуб», «чахорсу» ба чои «мураббаъ», «хона-хона» ба чои «мукаттаъ», «бозбурида» ба чои «муктазаб», «охшич» ба чои «мутазодд». Вокеан, овардани баробархои форсй барои саноеи шеърй, харчанд сурати ибтидой дошт, аз Родуёнй ба расмият даромада, баъдан ин кори неки уро Рашиди Ватвот идома дод.
Аз чумла, истилохи «мадху-л-муваччах»-ро ба порсй «дуруя», «мувашшах»-ро «барбанд» ва «мурассаъ»-ро «ба гавхар нишондан», «мукаттаъ»-ро «пора-пора», «мувассал»-ро «пайваста» тарчума кардааст, ки метавон хамчун истилохи бадеъй кор фармуд.
Зимнан бояд гуфт, ки Рашиди Ватвот истилохоти «ракто» ва «хайфо»-ро низ ба порсй тарчума карда, нахустро «сиёхй бувад бо у нуктахои сапед омехта» ва дувумиро «як чашми асп сиёх ва яке кабуд» маънй додааст, ки ба хотири тулонй будани тарчума наметавон онхоро ба хайси истилох баргузид. Санъати «лугз», ки Рашиди Ватвот «ва Ачам инро чистон хонанд» таъриф карда, гувохи равшан ва намунаи барчастаи таърихи бостонй доштани ин навъи бадеъ, аз чумла бадеи порсй аст.
Нуктаи дигаре, ки кобили зикри хос аст, ин аст, ки дар ин авохир донишманди эронй Мирчалолуддини Каззозй (6, 15) тамоми истилохот ва таърифоти воситахои тасвири бадеъиро дар китоби «Зебоишиносии сухани порсй. Бадеъ» ба порсии сара тарчума кард, вале аз тарафи донишмандон чонибдорй наёфт. Ин сабаб дорад. Сабабаш дар он аст, ки хануз 850 сол пеш аз рузгори мо Родуёнй равиш ва сохтори бадеи порсиро дар асоси бадеи арабй табйин ва ташхис карда буд; асомии вожагонеро, ки мафхуми истилохиро адо мекарданд, хамчун истилохи илми бадеи порсй пазируфта, баъдан коида ва мухтавои санъатхоро ба забони порсии меъёр, ки истифодаи ин сабк низ хоизи ахамият аст, шарху
тавзех додааст. Хамин равиш, ки Родуёнй бунёд гузошта буд, хамчун равиши меъёр баргузида шуд ва то имруз мавриди корбаст карор дорад.
Родуёнй хангоми шархи таърифи «истиора» ёдовар мешавад, ки барои хар сухан «чиз» ва «ном» вучуд дорад. Ин ду истилохро Родуёнй ба порсии точикй баргардон намудааст, ки баробар ба «лафз»-у «маъно»-и арабй мебошад. Баъдан тавзех медихад, ки дар истиора «ном»-и мавриди назар «ба таври истиорй дар чои дигаре истифода мешавад», ки нисбат ба шархи интикол «чархиш» ба хисоб меравад.
Шавохид.Навгонии дигаре, ки дар саросари «Тарчумону-л-балога» дида мешавад, шавохид ва амсилаи он мебошад, ки хама ёфтахои шахсии Родуёнй аст. Аз ин ру, Мухаммад Умари Родуёнй дар мукаддимаи китоби худ ба вузух изхор доштааст, ки дар «шархи балогат ва баёни халли саноат» харчанд «таснифхо бисёр» буда, вале «андар донистани ачноси балогат ва аксоми саноат ва шинохтани суханони бопироя ва маонии баландпоя китобе ба порсй» надидааст. Аз ин дидгох, таълифи чунин рисола дар садаи 11 мелодй тачрибаи нахустин буда, агар онро ба истилохи худи Родуёнй баён созем, «муктадиро кор осонтар бувад, ки мубтадиро».
Сохиби «Тарчумон» усули баргузиниши мисолхоро бо коидахои саноеъи бадеъй мохирона ва хунармандона анчом додааст. Ба се далел: нахуст онхоро бо таърифи санъатхо дар даврони огозини бадеъи порсй мувофик ва мутобик гардондан кори сахл набуд, ки Родуёнй сарбаландона аз ухдаи ин вазифаи мухим баромадааст.
Вижагии дигари ин китоб,-мегуяд Абдулхусайни Зарринкуб,- кушиши даровардани мисолхои форсй аст ва ин бад-ин маъност, ки китобе дар илми бадеъ махсуси забони форсй нагашта ва пайдост, ки бештар касди хидмат ба фарханги эронй ва забони форсиро доштааст (4,365).
Чунончи аз таълифоти баъдй дар ин ришта маълум мегардад, аксари муаллифон аз у пайравй кардаанд. Харчанд Рашиди Ватвот дар мукаддимаи «Хадоик ас-сехр фй дакоик аш-шеър» навиштааст, ки «абёти шавохиди он китобро бас нохуш дидам, хама аз рохи такаллуф назм карда ва ба тарики таассуф фарохам оварда ва бо ин хама аз анвои залал ва аснофи халал холй набуд» (3,83), вале чунончи мушохида мегардад, кисми аъзами ин мисолхо аз «Тарчумону-л-балога» ахз шудаанд.
Дувум, ин ки муаллиф аз намунахои зиёди шеъри порсй, ки дар замони у вучуд доштанд, он мисолхоеро интихоб кардааст, ки марбут ба «гуфтори устодон» будаанд.
Севум, ба хотири бунёд ниходани бадеи порсй, аз амсилаи арабй сарфи назар намудааст. Танхо дар зайли санъати «маклуби муставй» барои баёни нодир будани ин санъат гуфтааст: «Ман дидам байте чанд ба тозй аз ин навъ....» сипас намунае аз тозй овардааст. Баръакс, бадеънигорони пасин ин кори асосгузоштаи Родуёниро написандиданд, дар китобхои худ натанхо абёти тозй, балки ба он оёти раббонй, аходиси набавй, инчунин гуфтори хулафои рошидин ва сахобагон ва суханони балогиёнро афзуданд. Дар натича, бо ин амали худ барои рушди мустакилонаи илми бадеъи порсй монеа эчод карданд.
Мухимтар аз хама, «Тарчумону-л-балога» хамчун манбаи адабй хам, - менависад Х. Шарифов,- барои таърихи адабиёти мо асари гаронбахоест. Холо ки кисми осори шоирони кадим аз байн рафтааст, байту порчахои шеърии дар «Тарчумону-л-балога» махфуз монда, барои фахмидани хусусиятхои шеъри асрхои X-XI кумак мерасонанд. Родуёнй шеъри зиёда аз 60 шоирро намуна овардааст, намунаи шеъри баъзе аз ин шоирон факат ба воситаи хамин китоб то замони мо омада расидаанд (14,6).
Гузашта аз ин, интихоби абёти баргузидаи шуарои бузурги тирози аввали порсй, чун Рудакй, Унсурй, Фаррухй, Асчадй, Шахиди Балхй ва Дакикй барои шинохти хисси зебоишинохтии хонанда бисёр муассир аст.
Ах,амият ва макоми «Тарчумону-л-балога» дар адаби порси. Рочеъ ба ахамият ва макоми «Тарчумону-л-балога» донишманди турк Ахмади Оташ махсус таъкид карда, онро аз баъзе чихатхо гуногун ва дар навбати худ мумтоз гуфтааст. Ба хотири равшан шудани мохияти масъала онро айнан иктибос менамоем:
1. Ин китоб кухантарин ва асилтарин китоби адабиёти Эрон дар заминаи бадеъ аст.
2. Ин китоб забони форсиро дар нахустин марохили рушду таквини худ нишон медихад ва бехтар аз хар асар ошкор месозад, ки забони форсй чй гуна холати навишторй пайдо карда ва кам-кам бо пур шудани калимоти арабй шакли имрузии худро ёфтааст. Хамчунон, ки сайри тахаввули бисёре аз вожахо ва истилохотро низ дар он метавон дид.
3. Дар матни китоб, хама чо - аз Бисмиллох то поён - насре фасех ва покиза ба кор рафтааст.
4. Нахустин рагахои муъодилнависй ва тарчумаи фасехи арабй ба форсиро дар ин асар метавон дид.
5. «Тарчумону-л-балога» аввалин китоб дар бораи саноеи бадей аст, ки муаллиф бояд дар бисёре заминахои адабй, муодилхои шоиста биёбад ва ба чои калимоту истилохот ва хатто мафохими арабй бигузорад.
6. Зухури ин китоб заминасози омодасозии мавод ва масолехи чадиде барои фарханг ва адаби Эрон гашт ва пуле шуд, то бисёре аз ашъори мафкуд ва ноёб аз тарики он ба даст ояд ва осори тозае мисли «Хадоику-с-сехр» навишта шавад (12,66-71;31-14).
Ба чуз ин, ба акидаи мо ду ахамияти кобили мулохазаро метавон ба ин гуфтахо илова кард:
Яке, таъсирпазирии унсури арабият ба накди шеър ё накди адабии порсии точикй. Махдии Мухаббатй ин масъаларо дар «Тарчумону-л-балога» баррасй карда, ба чунин натича мерасад: «Ин китоб аз чихати намоиши шеваи таъсири фарханги тозй бар дидгоххои накди адабии мо низ бисёр ахамият дорад ва метавонад намояндаи мизон ва навъи таъсире бошад, ки эрониён аз фарханги адабии араб, бавижа фарханги балогии онхо гирифтаанд ва хамон мояи таъсирро мабнои фархангсозии адабии хеш сохтаанд» (31,10).
Бояд гуфт, ки он «мояи мабнои фархангсоз» дар он айём хамчун накди ибтидой ба вучуд омада, ба зохири масъала бештар таваччух карда, дар мачмуъ ба худ сурати умумй ва мукаррарй гирифтааст. Вале, сарфи назар аз ин, ба чуръат метавон гуфт, ки баъдан ин дидгоху доварихо ба масобаи нишонахои нахустини накди шеър барои хамчун фанни мустакил зухур кардани накди адабии порсй заминахои илмй фарохам оварданд. Бетардид, «Тарчумону-л-балога» намунаи нахустини накди адабиест, ки бо таъсири унсури арабй ба вучуд омада, дар навбаи худ барои бурузи унсури порсии накди адабй асос гузошт. Ба иборати дигар, дидгоххои назарии Мухаммад Родуёнй барои шаклгирии чараёни накди адабй, бавижа накди шеър дар чугрофиёи забони порсй хануз кобили тааммул ва мулохизоти чиддй мебошад.
Дувум, низомманд кардани арзишхои назарй дар колаб ва тархи муайяни илмй. Ин низом бояд равишшиносй ва зебошиносии хоси хунарй ва сухансанчй дошта бошад, ки то худуди бадеъ мушаххас шавад ва мухимтар аз хама мавзуъхои улуми балогй ва тавобеи он, ба мисли аруз, кофия ва накди адабй бо хам омезиш наёбанд. Ба назари мо, барои муайян кардани шохисахои ин низом, пеш аз хама, балогати форсй аз лихози илмй бояд даврабандй ва аз чихоти мавзуъй банду баст карда шавад. Зеро то кунун таърихи балогати порсй, бахусус фанни бадеъ, чараёни инкишоф ва бурду бохтхои он ба таври густарда омухта нашудааст. Аз ин зовия низ «Тарчумону-л-балога» хамчун намоди огозини давраи фитрат дар таърихи тахаввул ва такомули балогати порсй накши басазо ва дар радаи аввал карор дорад. Х,амаи ин гувохи он аст, - мегуяд А. Сатторзода,- ки Родуёнй ба шеър, пеш аз хама, аз нуктаи назари шакли он сарукор доштааст ва макоми шаклро дар он бузург гузоштааст. (18, 44). Зимнан бояд гуфт, ки ин низом то чое дар масъалахои ягонагии мавзуъ, набудани назми ягона, таърифхои нокис ва сатхй заъф хам дорад, ки дар боло ишора кардем. Вале сарфи назар ин, равиши мазкур дар он замон дар зоти худ ягона низоме буда, ки ба пайдоиши як силсила рисолахое дар илми бадеъ, чун «Хадоику-с-сехр фй дакоики-ш-шеър»-и Рашиди Ватвот ва «ал-Муъчам фй маъойири-л-ашъори-л-Ачам»-и Шамс ^айси Розй асос гузошт, ки дар шаклгирй, ниходинасозй ва чихатдихии назариёти адабии порсии точикй, бешак, макоми бузург дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бахор Мухаммадтакй Маликушшуаро. Сабкшиносй. [вироиши 2] Техрон: Амири Кабир. 1382. Чопи нухум. чилди 2. -432 с.
2. Ватвот, Рашид ад-дин. Сады волшебства в тонкостях поэзии. (Хадаик ас-сихр фй дакаик аш-шиър) Перевод с персидского, исследование и комментарий Н. Ю. Чалисовой. / Рашид Ватвот -Москва: Наука, 1985 -324 с.
3. Ватвот Рашид. Хадоику-с-сехр фй дакоики-ш-шеър. Бо мукаддима ва мукобала ва тасхехи Саъид Нафисй. / Рашид Ватвот -Техрон: Шохи Обод. 1339. -624 с.
4. Зарринкуб, Абдулхусайн. Ошной бо накди адабй. Техрон: Сухан. 1374. Чопи 6. -508 с.
5. Ибни Таботабо. Иёру-ш-шеър. -Бейрут: Дору-л-кутуби-л-илмия. 1326 (2005). Табъи дувум. -171 с
6. Каззозй, Мирчалолуддин. Бадеъ. Зебоишиносии сухани порсй, / Мирчалолуддин Каззозй, Техрон: 1373. ч. 3. - 216 с.
7. Кошифй, Камолуддин Хусайн Воиз. Бадоеъу-л-афкор фй саноеъи-л-ашъор. Бо мукаддима ва саъй ва фехристхои Р. Мусулмонкулов (ба хатти форсй). -М: Наука, ГРВЛ, 1977. -236 с.
8. Маргинонй Имом Абй ал-Хасан Наср ал-Хасан. Махосину-л-калом ав Китобу-л-махосин фй назми ва-н-насри. Бо мукаддима, таъликот ва хавошии Фишоракй М. -Исфахон: Фархангсарои Исфахон, 1364 ш. -127 с.
9. Мусульманкулов, Р. Персидско - таджикская классическая поэтика. (X-XV вв)/ Р Мусульманкулов. -М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. -240 с.
10. Нуъмонй, Шиблй. Шеъру-л-Ачам. Тарчумаи Саидмухаммадтакй Фахр Доъии Гелонй. -Техрон: Дунёи китоб, 1368. Китоби 1. -676 с.
11. Озар Лутфалибек. Оташкада. Бо мукаддима ва фехраст ва таъликоти Саидчаъфари Шахидй.-Техрон: Нашри китоб, 1337. ч. 1. -745 с.
12. Родуёнй. Мухаммад ибни Умар. Тарчумону-л-балога. Ба тасхех ва эхтимоми профессор Ахмади Оташ. Техрон: Асотир. 1362, чопи дувум. -263 с.
13. Родуёнй, Мухаммад ибни Умар. Тарчумону-л-балога. Ба эхтимоми Мухаммадчаводи Шариат. Исфахон: Дижнапишт.1386. - 934 с.
14. Родуёнй, Мухаммад ибни Умар ва Рашиди Ватвот. Мунтахаби «Тарчумону-л-балога» ва «Хадоику-с-сехр». -Душанбе: Дониш, 1987. -144 с.
15. Розй, Шамси ^айс. Ал-Муъчам фй маъойири ашъори-л-Ачам. Ба тасхехи аллома Мухаммад ибни Абдулваххоби ^азвинй ва тасхехи мучаддади устод мударриси Разавй ва тасхехи мучаддади дуктур Сирус Шамисо. Техрон: Илм, 1388. -640 с.
16. Ромй, Шарафуддин Хасан ибни Мухаммад. Хакоику-л-хадоик. Ба тасхех ва бо хавошй ва ёддоштхои Сайид Мухаммади Козими Имом. -Техрон: Донишгохи Техрон, 1962. -290 с.
17. Самаркандй, Давлатшох. Тазкирату-ш-шуаро. Ба эхтимом ва тасхехи Э. Браун. -Техрон: Асотир. 1382. -621 с.
18. Сатторзода, А. Таърихчаи назариёти адабии форсии точикй./ А Сатторзода -Душанбе: Адиб, 2001. -144 с.
19. Сатторзода, А. Такмилаи бадеъи форсй. / А Сатторзода -Душанбе: Адиб, 2011. -380 с.
20. Точалхаловй, Алй ибни Мухаммад. Дакоику-ш-шеър. -Техрон: Донишгохи Техрон. 1962. - 138 с.
21. Тувайсиргонй, ^осим. Бахс дар бораи китоби «Хадоику-с-сехр фй дакоики-ш-шеър». -Техрон: Созмони тарбияти муаллим ва тахкикоти тарбиятй. 1342, -67 с.
22. Хамавй, Ёкут. Муъчаму-л-удабо. Тарчума ва пероиши Адбулмухаммади Оятй. -Техрон: Суруш, 1381. Ч. 2. -1392 с.
23. Хидоят, Ризокулихон. Мачмаъу-л-фусахо.-Техрон: Мазохири Мусаффо. 1336. Ч1. адоричу-л-балога дар илми бадеъ. -Техрон: Фархангистони забон ва адаби форсй. 1383. -657 с.
24. Хумой Чалолиддин. Фунуни балогат ва синооти адабй. -Техрон:Сухан. 1391. - 441 с.
25. Хусайнй, Атоуллох Махмуд. Бадоеъу-с-саноеъ. Душанбе: Ирфон, 1974. -224 с.
26. Чалисова, Н. Таърихи адабиёти форсй. Ба калами гурухи эроншиносон. /Н.Чалисова// Зери назари Эхсони Ёршотир.Техрон:Сухан. 1389. ч. 1. Ба форсй тарчумаи М. Кайвонй. - 618 с.
27. Шамисо Сирус. Нигохи тоза ба бадеъ (вироиши севум).-Техрон: Митро, 1383. - 208 с.
28. Шарифов, Х. Мукаддима ба Мунтахаби «Тарчумону-л-балога» ва «Хадоику-с-сехр». / Х.Шарифов -Душанбе: Дониш, 1987. -144 с.
29. Фишоракй, Мухаммад. Накди бадеъ. -Техрон: Созмони мутолаа ва тадвини кутуби улуми инсонии донишгоххо (самт), 1389. -202 с.
30. Ардонй, Фазлуллох Ризой. Накд ва баррасии тахлилии осори барчастаи балогй-бадей дар адаби порсй. Мачаллаи Оинаи мерос. С. 154-155
31. Мухаббатй, Махдй. Баррасй ва тахлили интикодии дидгоххои адабии Родуёнй дар «Тарчумону-л-балога». Ду фаслномаи пажухиши забон ва адабиёти форсии давраи чадид. Шумораи чахорум. Бахор ва тобистон. 1384. С. 1-16.
32. Юсуфов, У.Макоми «Махосину-л-калом»-и Маргинонй дар тахаввули назариёти адабии порсии точикй./У.Юсуфов//Паёми Донишгохи миллии Точикистон.- 2015.- 4/4(171).- С.138-144.
REFERENCES:
1 Bahor Muhammadtaqi Malikushshuaro. Sci-Tech [edit 2] Teheran: Amir Kabir. 1382. The ninth edition. Volume 2 -432 p.
2. Vatvat Rashid Ad-din. Gardens of magic in the subtleties of poetry. (Hadaik as-sihr fi daqaiq ash-shir) Translation from Persian, research and comment N. Yu. Chalisova. -Moscow: Science, 1985 -324 pp.
3. Vatvot Rashid. Hadoiqu-s-sehr fi daqoiqi-sh-sher. With the introduction and modification of Said Nafisi. -Teheran: Suhan. 1339.-624 p.
4. Zamnqub, Abdulhusain Life/friendship in Literature. Teheran: Suhan. 1374. Printable version 6. -508 p.
5. Ibni Tabotabo. Iyoru-sh-sher. Beirut. Doru-l-kutubi-l-ilmiya. 1326 (2005). The second edition. -171 p.
6. Kazzozi Mirjaloluddin. Poetry. Persian-language poetry, Teheran: 1373 3rd edition 216 p.
7. Koshifhi, Kamoluddin Hussein Badoe'u-l-afkor ffi sanoe'i-l-asor. With the introduction and edition of R. Musulmonqulov (in Persian script). -M: Nauka, GRWL, 1977. -236 p.
8. Marghinoni Imom Abi al-Hasan Nasr al-Hasan. Mahosinu-l-kalom av Kitoeu-l- manhosin fi nazmi va-n-nasri. With the introduction, edit of Fishoraki M. Isfahan: Cultural center of Isfahan, 1364 -127 p.
9. Musulmankulov R. Persian - Tajik classical poetics. (X-XV century) .- M .: Nauka. Main Editorial House of East literature, 1989. -240 p.
10. Numoni Shibli. Sherul-l-ajam. Translation of Saidmuhammadtaki Fahr Doi Geloni. -Teheran: Issued 1368. Edition 1. - 676 p.
11. Ozar Lutfibibek. At the end. With the introduction and review of Saidjafari Shaheedi-Teheran: Dunyoi Kitob, 1337.- e1.-745 p.
12. Roduyoni Muhammad Ibn Umar. Interpretation of linguistics. Edited by Professor Ahmadi Otash. Teheran: Asotir. 1362, the second edition. -263p.
13. Roduyoni Muhammad ibn Umar. Interpretation of linguistics. In honour of Muhammadjavodi Shariat Isfahan: Dizhnapisht.1386. - 934 p.
14. Roduyoni Muhammad Ibn Umar and Rashidi Vatvot. "Tarjumonu-l-balogha" and "Hadoiqu-s-sehr". -Dushanbe: Donish, 1987. -144p
15. Rozi Shamsi Qays A.Al-Mujam fi mayoiri ash'ori-l-Ajam. To aloft Muhammad ibni Abdulwahhabi Qazvini and reverend of doctor Sirus Shamiso. Teheran.: Ilm, 1388.-640 p.
16. Romi Sharafuddin Hasan ibn Muhammad. Succeeding. To amend and to the Sadiq Imam Imam of the Imam. - Tehran, University of Tehran, 1962. -290 p.
17. Samarqndi Davlatshoh. Tazkiratu-sh-shuaro. Edited by E.Brown - Teheran: Asotir. 1382. -621 p.
18. Sattorzoda A. History of the Tajik literary heritage. Dushanbe: Adib, 2001. -144 p.
19. Sattorzoda A. Persian fiction -Dushanbe: Adib, 2011. -380 p.
20. Alhamdulillah Ali bin Muhammadi. "I'm sorry." -Thanron: Tehran University. 1962 - 138 p.
21. Tugachevo Kozimov, on the book "Preliminary Thirty-Six Threats". -Server: Teacher Training and Educational Research. 1342, -6 p.
22. Summary. Mustache-l-cowboy. Translation and Transposition ofthe Glory. - Teheran: Suroch, 1381. V. 2. -1392 p/
23. Hidoyat Rizokulihon. Majmaul-l-fusaho. Teheran. Mazohiri Musafo. 1336. Section 1. Adoriju-l-balogha dar ilmi bade'. Teheran: Persian language and Persian literature. 1383. -657 p.
24. Humoi Jaloluddin. Literature and Literature. -Teheran: Sukhan. 1391. - 441 p.
25. Hussein Atoullohin Mahmoud. Bangladesh. Dushanbe: Irfon, 1974. -224 p.
26. Chalisova N. History of Persian Literature. Earring the Era. Under the watch of Yoshshchir. 1389. 1. Teheran. M. Kaivoni- 618 p.
27. Shamisso Syed Clean viewing (third editing). - Revolution: Methro, 1383. - 208 p.
28. Sharifov H. Introduction to Standardized Interpretation of Language and Literature. -Dushanbe: Knowledge, 1987. -144 p.
29. Fishoraki Muhammad. Naqbi bade': The Global Society and Society of the Universities of the University (direction), 1389. -202 p.
30. Ardoni Fazlulloh Rizai. The analytical and analytical analyzes of the biochemical literature in Persian literature. History of Heritage . -P.154-155 p.
31. Muhabbati Mahdi. Review and analysis of literary rhetoric in "Tarjum-l-Bagai". Two sections of the study of the language and literary literature of the new era. Spring and and summer. 1384.- P. 1-16
32. Yusufov Umriddin Makhosinu-L-kalom in the evolution of the Tajik Persian literature. Message from the Tajik National University. 4/4 (171). Dushanbe: Sino, 2015.-P. 138-144 .
Накши «Тарцумону-л-балога»-и Родуёнй дар ташаккули илми бадеи порсии тоцикй
Вожа^ои калидй: "Тарцумону-л-балога", Мууаммад Умари Родуёни, бадеи порсии тоцики, сарахбори бадеъ, тарсеъ, мутобаца, тацнис, истиора, ташбеу
Дар мацола, муаллиф сайъ кардааст, ки яке аз кууантарин рисолауои бадеи порсии тоцики "Тарцумону-л-балога"-и Мууаммад Умари Родуёниро мавриди тауциц царор дщад. Дар он бори нахуст, бо нигоуи нав паулууои гуногуни ин рисола, хусусан шеваи тадвин (тарзи навишт) ва равиши (методология) рисола, сарчашмауои он, , тартиб ва цобацогузории фаслуои
«Тарцумону-л-балога», таърифи (цоида, яъне тарзи навишти) санъат^о, таъриф^ои комил ва ноцис, санъатуои бидуни таъриф, ацноси шеър, навгониуо (навовариуо), заъфи таълиф (камбудиуо), санъатуои нави адаби, тащиди адаби, ауамият ва мацоми «Тарцумону-л-балога» дар адаби порсии тоцикй пажууиш шудааст.
Роль «Тарджумону-л-балога» Родуени в становлении персидско-таджикской теоретической мысли Ключевые слова: "Тарджумону-л-балога, Мухаммад Умари Родуени, персидско-таджикская риторика, введение в риторику, орнаментацию художественной речи, мутобака, словесность, метафора, аллегория В статье автор попытался изучить одно из старейших персидско-таджикских художественности - «Тарджумону-л-балога» Мухаммада Умари Родуени. Впервые различные аспекты этой работы были изучены с учетом нового видения, в частности, принципв компановки и методологии работы, ее источников, способа выражения темы, порядка и расположения разделов «Тарджумону-л-балога», определения (правила, т.е. правописание) мастерства, полное и неполное описание, фигуры без определений, жанры стихов, нововведения (новшества), изъяны композиции (недостатки), новые литературные художественное средства литературная критика, значение и роль «Тарджумону-л-балога» в персидско-таджикской риторике.
The role of "Tarjumonu-l-balogha" of Roduyoni in establishment of the Persian-Tajik artistic science
Key words: Tarjumonu-l-balogha, Muhammad Umari Roduyoni, Persian-Tajik rhetoric, introduction to rhetoric, ornamentation of artistic speech, pun, metaphor, allegory In this article, the author attempted to study one of the oldest Persian-Tajik artistic works -"Tarjumonu-l-balogha" of Muhammad Umari Roduyoni. This is the first time, different aspects of this work has been studied with the new vision, particularly, the writing method and methodology of the work, its sources, the way of expressing the topic, order and layout of sections of "Tarjumonu-l-balogha", description (rule, i.e. writing method) of masteries, comprehensive and deficient description, the masteries without description, diversity of poems, novelties (innovations), weaknesses of composition (shortcomings), new literary masteries, literary criticism, importance and role of "Tarjumonu-l-balogha" in the Persian-Tajik rhetoric.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич, докторанти Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмуои Тоцикистон(Цумуурии Тоцикистон, ш.Душанбе), Email:nushin74@mail.ru Сведения об авторе:
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич, докторант Института языка и литературы имени Рудаки Академии наук Таджикистана(Республика Таджикистан, г.Душанбе), Email:nushin74@mail.ru Information about the author:
Yusufov Umriddin Abdukofievich, Doctoral candidate of the Institute of Language and Literature named after Rudaki Academy of Sciences of Tajikistan(Tajikistan, Dushanbe), Email:nushin74@mail.ru
УДК 891.550 М.Р.МАХМАДАЛИЕВА
ББК 83,3(0)5
БАЪЗЕ МУЛОХИЗАХР ДОИР БА РУБОИЁТИ АФЗАЛУДДИНИ КОШОНИ
