CC BY
13 о
ЭОЖ 574
С1БЕ К0ЛДЕР1 АУМАГЫНДАГЫ ТУРИЗМНЩ ЦОРШАГАН ОРТАГА ЭСЕР1Н
ЗЕРТТЕУ
ДЭУКЕНОВА БИБИГУЛЬ СЕР1ЩЫЗЫ
Экология жэне география кафедрасыныц лекторы, С.Аманжолов атындагы Шыгыс
Казахстан университет Эскемен, ^азакстан
Ацдатпа. Бул зерттеу жумысында Сгбе квлдерг вцгргндегг туризмнщ цоршаган ортага тиг1зет1н эсер1 царастырылады. Туризмнщ царцынды дамуы нэтижесшде экожYйеге ЖYктеме артып, суресурстарыныц ластануы, флора мен фаунаныц взгергске ушырауы жэне антропогендт факторлардыц кушею1 байцалады. Зерттеу барысында С1бе квлдертщ экологиялыц жагдайы талданып, туризмнгц неггзгг салдары аныцталды. Сонымен цатар, цоршаган ортага келт1ртетт зиянды азайтуга багытталган турацты даму цагидалары мен экотуризмд1 дамыту жолдары усынылады. Зерттеу нэтижелер1 табиги ресурстарды сацтау жэне туризмд1 экологиялыц тургыдан оцтайлы жург1зу бойынша тшмд1 шеш1мдер усынуга неггз болады.
Tyrnndi свздер: С1бе квлдер1, турацты даму, туризм, цоршаган ортаныц ластануы, экожуйе.
Kipicne. Туризм - элемдш экономикадагы ец каркынды дамып келе жаткан салалардьщ 6ipi болып табылады. Оныц элеуметлк-экономикалык мацыздылыгы зор болганымен, коршаган ортага типзетш эсерi де елеуш. Эаресе, ерекше табиги аймактар мен экожуйелер туризмнщ салдарынан улкен eзгерiстерге ушырайды. Осындай экологиялык тургыдан мацызды аймактардыц 6iрi - Обе кeлдерi eцiрi. Бул eцiр езшщ табиги сулулыгымен, 6iрегей флорасы мен фаунасымен ерекшеленiп, ^азакстанныц туристiк багыттарыныц 6iрi ретiнде кещнен танымал.
Обе кeлдерi - Шыгыс ^азакстан облысында орналаскан ерекше табиги нысан. Обе (Сибинка, Абылайкит) кeлдерi. ^алба тауларыныц солтYCтiк-шыFыс 6eлiгiндегi Кeктау гранит массившщ оцтуспк сiлемдерiнде орналаскан салыстырмалы тYPде шаFын бес су коймасынан турады. Кeлдер Абылайкит eзенiнiц салаларымен eндiрiлген, кeрiктi сакинатэрiздес алкапта 5 ^л жатыр: ^ара^л, ^оржынкeл, Шалкар, Тeрткeл, Садыркeл. Олар тек рекреациялык максатта Fана емес, сондай-ак Fылыми зерттеулер Yшiн де Yлкен кызыFушылык тудырады. Алайда, со^ы жылдары бул аймакка туристер аFыныныц артуы коршаFан ортаFа тYрлi эсерлерiн тигiзуде. Туризмнщ каркынды дамуы экожYЙеге жYктеменi арттырып, су ресурстарыныц ластануы, eсiмдiктер мен жануарлар элемшщ тепе-тецдшнщ бузылуы сиякты экологиялык мэселелердщ туындауына се6епшi болуы мYмкiн [1].
Бул зерттеу жумысында Обе кeлдерi eцiрiндегi туризмнщ коршаFан ортаFа эсерiн зерттеу максат етiледi. Зерттеу барысында аймактыц экологиялык жаFдайы, туризмнщ табети ортаFа тигiзетiн негiзгi салдары жэне оны туракты дамыту жолдары карастырылады. Сонымен катар, экологиялык кауiп-катерлердi азайту Yшiн колданылатын шаралар мен усыныстар талкыланады. Зерттеу нэтижелерi табетатты корFау жэне туризмнщ туракты дамуын камтамасыз ету турFысынан мацызды болмак.
Кeлдер Абылайкит eзенiнiц салаларымен eндiрiлген, кeрiктi сакинатэрiздес алкапта 5 ^л жатыр: ^ара^л, ^оржынкeл, Шалкар, Тeрткeл, Садыркeл. Олардыц 6елгiлерi шыFыстан батыска карай тецiз децгейiнен 867-ден 714 м-ге дешн тeмендейдi. Кeлдiц цирк тэрiздi 6ассейндерi Yш жаFынан жабык жэне 6iр-6iрiнен тар жартасты бeгеттермен 6eлiнген, тiк 6еткейлерi eсiмдiктерден айыры1етан жэне тецiз децгейiнен 1000-1300 м бшкпкке жетедi. Кeлдiц оцтYCтiгiнен ^к-Тау сiлемiн ^ызылкайыц жотасынан 6eлiп турFан Абылайкит ацFарына карай ашылFан. ^лдерде узартылFан сопакша пiшiндi, жаFалау сызы^ы сэл кeл6еу.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Олардьщ жалпы ауданы 6,1 шаршы км, ондагы жинакталган таза су кeлемi 84,3 млн текше м, терецдЫ 2-ден 38 м-ге дешн жетедi.
Акваторияга атмосфералык жауын-шашынньщ есептiк орташа кепжылдык шамасы орташа 734 мм, булану шамасы - 628 мм, 106 мм - кел жуйесшщ орташа кепжылдык жерусп агысы (жылына 0,65 млн текше м). Жер асты агысы айтарлыктай жогары - жылына шамамен 8,5 млн текше метр, бул Садыркел кeлiнен темен секундына 0,269 текше метр су шыгынына сэйкес келедь Келдер децгешнщ орташа кепжылдык маусымдык eзгерiстерi шамамен 0,5 м курайды. Децгейлер мамыр-маусым айларында жогары децгейге жетедi, кулдырау шшде-тамыз айларында болады жэне казан айына карай олардыц жагдайы ец тeменгi децгейге жетедь ^оржынкел кeлi мен Шалкар кeлiне кезiнде су коймаларынан агатын жерлерде тiрек бeгеттерiн салу аркылы жасанды реттеу эрекетi жасалды, граниттщ жагалаулык блоктарында су калдырган iздер бойынша ^оржынкел кeлiнiц ец жогары белпа 1990 жылгы децгейден асып тYCтi.
Кел децгейiнiц жогарылау жагдайы сакталуда, муны 1959 жылгы топографиялык тYсiрiлiм картасында жок кeлдiц ощуспк-шыгыс бeлiгiндегi шыганак дэлелдейдi.
Шалкар келше тiреу бeгетi шайылган, бiрак келдщ децгейi алдыцгыдан да жогары, кем дегенде 0,8-1,0 м. Буган келдщ ощуспк жагалауындагы су баскан жэне жартылай шайылган жагалау бiлiгi, оныц оцтYCтiк-шыFыс шетiндегi су баскан агаш дiцгектерi кeрсетедi.
Келдер тез жылынады, мамыр айында жагалаудагы судыц температурасы 15°С - ка жакындап, шшдеге карай 20-23°С-ка дейiн кeтерiледi, ал кейбiр кYндерi 25°С жэне одан жогары болуы мYмкiн, кYндiз аздап езгередь ^азан айыныц соцына карай судыц температурасы 14-15°С - ка дешн, ал караша айыныц соцына карай 0,5-2,0°С-ка дейiн тeмендейдi. Ец бiрiншi болып муз ^аракел келше орнатылса, кейiн муз Шалкар келшде катады. Муз жамылгысыныц калыцдыгы 70-100 см-ге дешн жетедь Кeлдердiц муздан ашылуы сэуiр айыныц соцында мамыр айыныц басында болады.
Кeлдiц химиялык курамы гидрокарбонат класына, кальций тобына жатады. Суы тущы, жумсак, сэл сштш, РН 7,8-8,6. Жалпы минералдану 259-дан 264 мг/л-ге дейiн. Фторидтен баска микроэлементтердщ курамы темен. Фтор мeлшерi литрiне 1300 мкг-дан (Садыркел кел^ ауыткиды. Судыц мeлдiрлiгi 3,5-12 м (Шалкар кел^ шегiнде.
Келдердщ фитопланктоны нашар, диатомды жэне кек-жасыл балдырлар басым зоопланктон курамында конподтар басым, бентос бокплавалармен, хираномид личинкаларымен, олигохеталармен, нематодтармен, CYлiктермен, булактармен жэне баскалармен усынылган. Кeлдердiц жагасында рдеста, камыс, урут, космекендi каракумык, су лалагYлдерi, кумыралар, харе балдырлары eседi. Келдерде шортан, плотва балыгы, елец, пескарь, линь, сазан бар. Сондай-ак, келдер аумагында эртYрлi кустардыц тYрлерi кездеседi, олардыц шшде кокиказдар, аккулар, Yйректер мен бiрказан кустары бар. Сондай-ак, келдердщ суында шортан, алабуга, тукы сиякты балыктар тiршiлiк етедi, олар экожYЙенiц тецгерiмдiлiгiн сактауга кeмектеседi. Бул ешрдщ флорасы мен фаунасы туризмнiц ыкпалынан eзгерiске ушырауда, эсiресе антропогендiк факторлардыц эсерiнен кейбiр жануарлар саны азаюда [2].
2006 жылы ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц ^аулысымен келдер Республикалык мацызы бар мемлекеттiк табиги-корык коры объектшершщ тiзбесiне енгiзiлдi [3].
Сiбе келдершщ облыс орталыгына жакындыгы, кол же^мдшп, керкем ландшафттары, кYн радиациясыныц молдыгы, жыл бойы колайлы ауа-райы-климаттык жагдайлары, таза су Эскемен каласыныц жэне ешрдщ баска да елдi мекендершщ тургындарын eзiне тартатын рекреациялык объект болып табылады.
Климаттыц жайлылыгы, табигаттыц эсемдiгi мен кeлдегi судыц жумсактыгы мен тез жылынуы Сiбе ешршде туризмнiц дамуына ыкпал етуде. Эаресе жазгы маусымда мунда кептеген туристер шомылу Yшiн келедi, ал кыста кeлдердiц катты музын муз айдыны ретiнде пайдаланатын демалушылар кеп. Соцгы онжылдыкта Сiбе кeлдерiндегi демалушылардыц
kypt кeбеюi аумакта коршаган орта жагдайыныц нашарлауы мен экологиялык ахуалдыц кYPделенуiне алып келдi.
^a3ip бул ещрде туристiк базалардыц тэртшаз курылыстары жэне кел аумагыныц катты кокыстануы орын алуда. Аэрогарыштык суреттерге CYЙенсек, эсiресе Шалкар кeлiнде демалушыларга арналган шыгын Yйлердiц курылысы 2014 жылдан берi каркынды дамыган. 2004 жылгы аэрогарыштык суреттерге сYЙенсек Обе езендершщ аумагында ешкандай курылыс объектiлерi болмаганын керуге болады, алайда 2014 жылгы спутникпк тYсiрiлiмде бiрнеше Yйлердiц курылганын, ал 2020 жылгы аэрогарыштык тYсiрiлiмдерге карайтын болсак кел аумагында туриспк базалардыц кeбейiп кеткенiн керуге болады (1, 2 сурет).
Сурет 1 - Обе кeлдерi аумагыныц 2014 жылгы гарыштык фотосурет
Туризмнщ дамуы ез кезегiнде аумактыц деградациясы мен рекреациялык ресурстыц жойылуына алып келуде. Бiрiншiден, сансыз туристiк базалардыц курылысы нэтижесшде курылыс калдыктары аумакка тасталады. Екiншiден, кел аумагындагы Yйлердiц эркайсысында шуцкырлы эжетханалар орнатылган, бул келдщ экожYЙесiне сeзсiз терiс эсерш тигiзедi. Себебi эжетханага тYCкен барлык калдыктар ецделмей тiкелей жер астына eтедi. Yшiншiден, мунда сумен жабдыктау жYЙелерi мен канализация жок, тшсшше барлык калдыктар келге тYсуде. Жазгы маусымда демалушылардыц эркайсысы ауыз су Yшiн жер асты суларын пайдаланады немесе суды су айдынынан алады. Мундай бакылаусыз су пайдалану жалгаса берсе бiр сэтте жер асты булактары кургап, ондагы су таусылып калуы мYмкiн. Туристiк кызметтiц белсендi дамуы табиги ресурстарга Yлкен кысым тYсiруде. Туристердiц кептеп келуi салдарынан кeлдердiц суы ластанып, жагалаулар кокыска толып жатыр.
Сурет 1 - Обе кeлдерi аумаFындаFы туриспк базалар (аэроFарыштык фотосурет)
Сонымен катар кeл аумаFында автомо6ильдердiц кeбеюi eцiрдiц автокeлiктердiц пайдаланылFан газдарымен ластануына эсер етуде. Сондай-ак демалушылар ^л жаFалауында от жаFып, арттарынан тамак калдыктарын, пластик 6eтелкелер мен пакеттердi жэне шыны калдыктарын тастап кетуi эсiресе Шалкар кeлiнiц кокыстануына себепшi болып отыр. Мунда жыл сайын ерiктiлер мен жастар, сондай-ак «Жасыл ел» 6аFдарламасы аясында сен6iлiктер уйымдастырылып, кeл аумаFы тазартылады. Алайда осы шараларFа карамастан кeл аумактары элi де кокыспен ластануда. Сi6е кeлдерi жаFалауыныц кокыстануы тeменгi 7-суретте
Кeл аумаFындаFы демалушылардыц бакылаусыз эрекеттерi eсiмдiктер жамылFысыныц бузылуына жэне жануарлар мекендейтш аймактардыц тарыла тYсуiне экелш соFуда. Сi6е кeлдерiнiц туристiк аймактарында кокыспен ластану мэселесi кYн санап артып келедi. Демалушылар калдырFан пластикалык 6eтелкелер, тамак калдыктары жэне баска да турмыстык кокыстар та6иFи ортаныц бузылуына ыкпал етуде. Бул ластану тек эстетикалык мэселе емес, сонымен катар судыц химиялык курамына эсер етш, eсiмдiктер мен жануарлардыц eмiр CYPУ жаFдайын нашарлатады. Су кустары мен балыктардыц кей6iр тYрлерi осы кокыс калдыктарын жутып, уланып, популяцияларыныц кыскаруына экелiп соFуы мYмкiн. Туристердщ кей6iрi балык аулау, кайыкпен серуендеу сиякты iс-шараларFа катысады. Бул эрекеттердщ нэтижесiнде су экожYЙесi бузылып, кейбiр балык тYрлерiнiц азаю каупi туындауда. Сонымен катар, туристiк инфракурылымныц дамуы жаца курылыс нысандарыныц пайда болуына, та6иFи ландшафттыц eзгеруiне жэне биоалуашурлшкке керi эсер етуiне экелуi мYмкiн.
Сi6е аумаFыныц экологиялык проблемасын шешу максатымен ШыFыс казакстан облысы эюмдЫ ¥лан ауданындаFы Аблакет (Сi6е) кeлдерiнiц, оныц iшiнде ^ара^л, ^оржынкeл, Шалкар, Тeрткара, Садыркeл кeлдерiнiц, Талдыбулак eзенiнiц жэне атауы жок булактардыц су корFау аймактары мен су корFау 6елдеулерiн жэне олардыц шаруашылык жYргiзу режимiн 6елгiлеу туралы 2018 29 маусымдаFы № 207 каулысын 6екiттi. Осы каулыныц
косымшасында Шы^ыс ^азакстан облысы ¥лан ауданындаFы Аблайкит (Обе) ^лдершщ, оныц iшiнде ^ара^л, ^оржынкeл, Шалкар, Тeрткара, Садыркeл, Талдыбулак eзендерi мен атаусыз булактардыц су корFау аймаFы мен су корFау 6елдеуi 6елгiленген.
Туризмнiц коршаFан ортаFа терiс эсерiн азайту Yшiн бiркатар шараларды кабылдау кажет. Ец алдымен, экологиялык туризмдi дамыту аркылы таботатты корFау шараларын кYшейту керек. Туристер арасында экологиялык мэдениеттi арттыру, кокысты жинау жэне кайта eцдеу жумыстарын жYргiзу мацызды. Сонымен катар, жергшкп 6илiк пен экологиялык уйымдардыц бiрлесе отырып, корыктык аймактар куруы жэне табети ресурстарды тиiмдi
пайдалану саясатын устануы кажет. Арнайы белгiленген экологиялык маршруттарды эзiрлеп, туристердщ табигатка тигiзетiн зиянын барынша азайтуга назар аудару керек. Жалпы алганда, Ci6e ^лдершщ табиги байлыгын сактау Yшiн туракты даму кагидаларын устану мацызды. ^оршаган ортага зиян келтсрмейтш экотуризмдi дамыту аркылы табиги ландшафттар мен биоалуантYрлiлiктi келешек урпакка жеткiзуге болады [4].
^орытынды. Обе кeлдерi eцiршдеri туризм табиги ортага елеуш эсер етедi. Туристердщ кептеп келуi экожYЙеге жYктеменi арттырып, су ресурстарыньщ ластануына, eсiмдiктер мен жануарлар элемшщ тепе-тецдшнщ бузылуына себепшi болуда. Эаресе, туристiк аймактардыц кокыспен ластануы жэне инфракурылымныц кецеюi табиги ресурстарга керi эсерiн тигiзуде.
Дегенмен, бул аймакта туракты туризмдi дамыту аркылы экологиялык мэселелердi шешуге болады. Экологиялык туризмдi дамыту, табигатты коргау шараларын кYшейту, туристер арасында экологиялык мэдениетп арттыру - коршаган ортага келетш зиянды азайтудыц негiзгi жолдары болып табылады. Сонымен катар, жергiлiктi билш пен экологиялык уйымдардыц бiрлескен жумысы аркасында корыктык аймактарды сактау, калдыктарды дурыс ецдеу жэне экологиялык бакылауды кYшейту шаралары жYзеге асырылуы тшс.
^орытындылай келе, Сiбе адлдерЫц табиги байлыгын болашак урпакка сактап калу Yшiн туракты даму кагидаттарын устану кажет. Табигатты коргауга багытталган тиiмдi шаралар кабылданса, бул eцiр ^азакстанныц мацызды экотуристiк аймактарыныц бiрi болып кала береди
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Белянин Н.И. Географическая энциклопедия. Восточный Казахстан/ Н.И. Белянин, Н.Н. Березовиков, А.В. Егорина, Н.С. Кан, А.Г. Лухтанов, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко, В.К. Зинченко, К.П. Прокопов, С.В. Стариков, О.М. Тарлыкова, Г.А. Щербик, - Эскемен: КАСУ баспасы, 2013. - 264 с.
2. Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана/ А.В. Егорина, Е.С. Зинченко, Ю.К. Зинченко. - Эскемен: Шыгыс Полиграф, 2017. - 210 б.
3. Цыганов А.П. Охраняемые природные территории и заповедное дело: учебное пособие/ А.П. Цыганов, Г.Н. Темиргалиева, - Эскемен: С.Аманжолов атындагы Ш^МУ «Берел» Баспасы, 2019. - 146 с.
4. Торопынина Э. В. Сибинские озера как туристская дестинация в восточно-казахстанской области //Жинак материалдары гылыми кызметкерлерге, ЖОО профессорлык-окытушылык курамына жэне студенттерге, бшм беру кызметкерлерше арналган. Журнал жылына 4 рет шыгады. Республиканский научный журнал «Вестник Казахстанско-Американского Свобод-ного Университета» посвящен экономическим проблемам образования и общества. Тема. - 200 с.
