CC BY
52
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 8И(Т)
Ҳ. Ҷ. РАСУЛОВА
ИРСОЛИ МАСАЛ ДАР ҒАЗАЛИЁТИ НАЗИРИИ НИШОПУРИ
Вожаҳои калидй: ирсоли масал, Назирӣ, сабки ҳиндӣ, мургон, оҳанрабо, ҳаёти иҷтимоӣ, газал, байт, тамсил
Санъати ирсоли масал ва ё тамсил бештар дар ашъори шуарои сабки ҳиндӣ мавриди истифода қарор гирифтааст ва осори Назирии Нишопурӣ - суханвари маъруфи қарни XVI-XVII низ аз ирсоли масал орӣ нест. Дар осори шоир истифодаи санъати номбурда мавқеи хос дорад.
Адабиётшинос Т. Зеҳнӣ ин санъатро чунин тавсиф кардааст: «Шоир барои тақвияти даъвои худ баъзан аз зиндагии иҷтимоӣ, аз таҷриба ва амалияи ҳаёти шахсӣ мисоле мегирад. Ҳамин мисол овардани шоирон ирсоли масал ё тамсил номида мешавад»(3, 132). Заҳро Хонларӣ ба ин санъат тавсифи нисбатан кӯтоҳтареро баён кардааст. Ба андешаи ин муҳаққиқ ирсоли масал «он аст, ки шоир масали маъруферо дар шеър биёварад, бо мисрае бигӯяд, ки ҳукми масал пайдо кунад ва қабули омма ёбад» (6, 34). Аз ин ду таърифи овардашуда маълум мегардад, ки назари муҳаққиқон нисбат ба ин санъат гуногунанд. Дар таърифи Т. Зеҳнӣ мисол овардан аз зиндагии иҷтимоӣ ва таҷриба таъкид ёфтааст, ки мо бештар онро ҷонибдор ҳастем ва ба андешаи З. Хонларӣ мувофиқ бар он ҳастем, ки воқеан баъди он, ки шоир дар шеъраш масалеро истифода мебарад, мумкин аст он минбаъд мақбули омма гардида, ба шумори зарбулмасалу мақол ворид гардад. Т. Атахонов бошад, ду тарифи болоиро мукаммалтар гардонида навиштааст: «Тамсил -як навъ санъати маънавист, ки дар он шоир ва ё нависанда барои қувват додани фикру ақида ва даъвои худ аз ягон ҳодисаи зиндагӣ ва ё суханони ҳикматноки халқӣ, панду андарз, мисоле меоварад. Ин тарз мисоловариро ирсоли масал ё тамсил меноманд»(1, 350).
Т.Зеҳнӣ барҳақ, қайд кардааст, ки дар ашъори шоирони сабки ҳиндӣ истифодаи ин санъат зиёдтар ба назар мерасад ва дараҷаи аз ҳад зиёд истифода гардидани санъати номбурда дар осори Абӯтолиби Калим ба мушоҳида меояд ( 3, 134). Истифодаи фаровони санъати мазкур дар осори Назирии Нишопурӣ, Урфии Шерозӣ, Ғании Кашмирӣ ва дигар шуарои шибҳиқораи Ҳинд ба чашм мехӯрад.
Дар осори ҳар шоир истифодаи санъати ирсоли масал вобаста ба ҷаҳонбинӣ ва истеъдоду таҷрибаи зиндагӣ, муҳити зист ва махсусияти маъниофаринияш ба назар мерасад. Аз чумла, Назирии Нишопурӣ низ дар робита ба омилҳои зикршуда аз санъати мазкур истифода кардааст.
Ин чо дар перомуни маъниофаринии Назирии Нишопурӣ бо истифодаи санъати ирсоли масал андешаҳоямонро баён мекунем.
Дар осори Назирии Нишопурӣ тамсил аз ҳикмату андарзҳо ва ривояту андешаҳои мазҳабӣ, ки ҳанӯз дар замонаш дар фарҳанги мардум чой дошт истифода гардидааст. Ин ҳолро дар мисолҳои зерин дида метавонем:
Аз ҳайбати таҷаллии дидор сӯхтем,
Барц оварад башорати борон гиёҳро (5, 28).
Дар ин байти ишораи сареҳ ба ояти 57 сураи Аъроф аст, ки тибқи он бод башоратдиҳандаи борон аст (4, 101). Дар ин чо шоир аз боду барқ, ки муждадиҳандаи боришанд, мисол задаасту ирсоли масали начибро офаридааст.
Бщишт рӯзии ноболиги муҳаббат нест,
Касе, ки тифл бимирад мацомаш аъроф аст (5, 61).
Дар ин байт, ки мисраи дуюмаш ирсоли масал аст, ишора ба ривояти вафоти тифл мебошад, ки пас аз марг ӯ ба Аъроф қарор мегирад.
Аз байти зерин бошад, ривоят ва афкори мардум оид ба чарог афрӯхтан дар сари қабр тазаккур гаштааст. Чунин одат то ҳол дар баъзе манотиқи Точикистон маъмул аст. Ибораи халқии «ба гӯри касе равган рехтан» ҳам шояд, ки ба маънии чарогро дар қабр равшан кардан бошад. Дар ин маврид байти зерин шоҳиди хубест:
Он ки шоми зиндагонӣ шамъи болинам нашуд,
Кай пас аз маргам чароге бар сари гӯр оварад?(5, 107)
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Як гурӯҳи тамсилҳои Назирии Нишопурӣ марбут ба ҳодисаҳои табиат ҳастанд. Ин гуна донишҳо дар замони шоир маъмул будаанд ва бо истифодаи онҳо ӯ тавонистааст, ки ирсоли масалро бандубаст карда, маъниҳои ҷаззоб офарад. Ба кор бурдани хусусияти миқнотис -оҳанрабо, симоб ва амсоли инҳо ҳамчун ирсоли масал як шеваи хоси Назирӣ аст.
Бо гояти бетоқатӣ аз ишқ натвонам гурехт,
Гӯӣ, ки оташ баста раҳ аз ҳар тараф симобро (5, 9).
Дар байти мазкур хосияти симоб, ки аз гармӣ гурезон мешавад, ирсоли масал гардидааст. Дар бораи хосияти миқнотис ва ё санги сулаймонӣ, ки худ оҳанрабост, чунин тамсил ба кор рафта:
Ҳар кас ба цадри тоқати худ мекашад гамаш,
Оҳан ба цадри ҷазба ба оҳанрабо расид (5,88).
Ирсоли масал бо истифодаи сими дагал:
Сиришки зарқ дар он кӯ равон намегардад,
Набуда сими дагалро ба ҳеҷ ҷойривоҷ(5,81).
Ҳар шоир дар муҳиту асри муайян зиндагӣ мекунад. Дар асри XVI, ки Назирӣ дар Ҳинд зистааст, дар ин кишвар дар баробари шамъ барои равшанӣ чароги фатиладор ҳам ба кор мерафт, ки голибан сохти аврупоӣ доштанд. Чунки дар рӯзгори Назирии Нишопурӣ кишвари Португалия қисме аз Ҳиндустонро ишгол карда буд ва муносибатҳои иқтисодӣ ва савдо бо Аврупо ривоҷ дошт. Аз ин лиҳоз истифода шудани вожаҳои фатилаву чарог, ки дар осори Назирӣ ба назар мерасад, на ҳамон чароги анъанавӣ, балки чароги аврупоисохт аст. Дар ирсоли масали зерин ин иддао собит мегардад:
Бе ишқ ацлро ҳунаре дар димог нест,
Бад сӯзад он фатила, ки аз шӯъла дог нест (5,60).
Бад сӯхтани фатилаи доги оташнодида, ҳамоно масалзанӣ ба фатилаи чароги равганини сохти аврупоӣ аст. Дар он фатила шӯъла расида танашро сиёҳ, яъне дог мекунад ва баъд аз он равшании он афзун мегардад.
Назирии Нишопурӣ худ шоири мушоҳидакор будааст ва аз ҳар ҳодисаи рӯзгори худ -воқеаҳои иҷтимоӣ, ҳолати табиат ва амсоли инҳо истифода карда, байтҳоеро офаридааст, ки тамсили ҷаззобу дилкаш доранд.
Намедонам зи ман дар ҷонсупориҳо чӣ нуцсон шуд,
Ки аксар мешавад аз бадгумонӣ имтиҳон пайдо(5,25).
Байти дигар:
Бас гунчаи нашкуфта ба тороҷи хазон рафт,
Расм аст, ки раҳзан занад аз қофила пасро (5, 17).
Дар ин ду байт аз касе шубҳаву гумон хезад, мавриди имтиҳон мегардад ва ё аз корвон шахси қафомондаро горат кардани роҳзанҳо, ки ҷанбаи иҷтимоӣ доранд, ирсоли масали воқеӣ гардидаанд. Дар байти зерин бошад, ҳодисаи иҷтимоии замони шоир, ки дар мактабҳо рӯзи ҷумъа тифлонро истироҳат буд, ба таври воқеӣ ва самимӣ ифода гардида, ирсоли масали хуб баромадааст:
Дарси адиб ар бувад замзамаи муҳаббате,
Ҷумъа ба мактаб оварад тифли гурезпойро (5, 34).
Хусусияти дигари ирсоли масали Назирии Нишопурӣ такя ба табиат ва ҷонварону гиёҳҳо мебошад. Бо ёдоварии ҳолати гуногуни мургону растаниҳо дар байтҳояш ирсоли масалро ба кор бурдааст:
Завқи ҳар мург ба андозаи парвози худ аст,
Ишқбозӣ набувад ҳарчи ниҳоят дорад (5,90).
Ё дар ин байт мебинем:
Нола аз баҳрираҳоӣ накунад мурги асир,
Хурад афсӯси замоне, ки гирифтор набуд(5, 101).
Дар осори Назирии Нишопурӣ истифодаи санъати ирсоли масалайн хеле кам ба назар мерасад. Яъне дар як байт истифодаи ду тамсил ҳодисаи нодир аст, ҳарчанд ки дар осори Соиби Табрезӣ, Калим ва ё Урфии Шерозӣ ин ҳодиса бештар ба назар мерасанд. Аммо бо вуҷуди кам будани ирсоли масалайн дар осори шоир ба назар мерасад, ки ду масал ҷаззоб ба кор рафтаанд: Зинда дорад мардро осори мард,
Номи гул боқист, чун гардад гулоб(5, 37).
Дар байти мазкур мисраи якум худаш як масал аст ва онро дар алоҳидагӣ ҳамчун мақол истифода кардан мумкин аст. Дар мисраи дуюм бошад, ишораи балег ва ирсоли масали дилписанд ба ҳодисаи гулобпазӣ гардидааст. Одатан ононе, ки ба гулобпазӣ машгул мешуданд,
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
шукуфаҳои гулро ҷамъ карда, аз он нӯшокие месохтанд, ки гулоб ном дошт. Г ул гарчанд аз дасти нӯшокисозон маҳв гашт, аммо нӯшокие ки аз он месозанд, гулоб ном гирифтааст, яъне номи гул боқист.
Дар осори Назирии Нишопурӣ бештар санъати ирсоли масал дар абёти ҷудогонаи газалҳо истифода гаштааст. Аммо истифода гардидани ирсоли масал дар тамоми мисраҳои ҷуфти газал ҳам ҷой дорад.
Аз пайи ошӯби мо дар зулф дорад шонаро,
Шӯриши занҷир дар шӯр оварад девонаро.
Ҳусн бунёди муҳаббат бар парешонӣ ниҳод,
То нашӯрад хокро деҳқон нарезад донаро.
ҲУРУ ҷаннат ҷилва бар зоҳид диҳад дар роҳи дӯст,
Андак-андак ишқ дар кор оварад бегонаро.
Ишқ комил нест, то дар банди молу масканӣ,
Он замон оташ алам гардад, ки сӯзад хонаро.
Ҳарчи худро зад ба оташ айни оташ гашту рафт,
Дар ҳақиқат шӯъла болу пар шавад парвонаро.
Ҷойи як нохун дурустӣ дар саропоям намонд,
Ҳар замон девона вайронтар кунад вайронаро.
Гар равад ишқ аз мизоҷи пир, лаззат кай равад,
Бӯйи май боқӣ бувад, чун бишканӣ паймонаро.
Уқдаи дил дар шиканҷи тура накшояд ба ақл,
Як гираҳ з-он зулфи дарҳам бишканад сад шонаро.
Саргузашти аҳди гулро аз Назирӣ бишнавед,
Андалеб ошуфтатар мегӯяд ин афсонаро(5,30).
Дар ин газал аён аст, ки ҳар мисраи дуюм бо истифодаи санъати ирсоли масал бунёд гаштааст. Ҳамин ҳолатро дар газалҳои «Мо беди бӯстонем, моро самар набошад» (5, 103), «Субҳе бинол, роҳи фалак барнабастаанд» (5, 104) ва гайра мушоҳида кардан мумкин аст.
Инчунин дар девони шоир газалҳое ҳам мавҷуданд, ки дар ду ва ё зиёда абёташ санъати ирсоли масал корбурд гаштааст.
Дар перомуни масъалаи истифодаи ирсоли масал дар осори Назирии Нишопурӣ нуқтаи зеринро қайд кардан бамаврид аст, ки гоҳо дар истифодаи санъати тамсил наздикии он ба талмеҳ ва ё тазмин ба назар мерасад, ки он ҳам вобаста ба истифодаи ривоятҳо ва ё қасаси динӣ аст. Дар алоҳидагӣ онҳоро бо як нигоҳ талмеҳ ё тазмин номидан мумкин аст. Масалан, ишорае, ки дар боло оид ба вафоти тифлу Аъроф рафт. Аммо дар ин ҷо таваҷҷӯҳ ба мақсади муаллиф дар ифода кардани маъно аст. Тақвияти фикр на ишора ба қиссае, балки овардани мисол аст. Бадин ваҷҳ онро ирсоли масал номидан беҳтар аст.
Ирсоли масалҳое, ки ҷанбаи илмӣ доранд ба монанди сифати симобу сими дагалу оҳанрабо ва гайра, ки дар замони шоир маъруф буданд, шояд ба хонандаи имрӯз фаҳмо набошад. Барои расидан ба умқи онҳо огаҳии комил доштан аз илмҳои риёзиёт, ҳикмат, гиёҳшиносӣ фиқҳу ҳайат ва гайра талаб мегардад.
Мавриди истифодаи фаровон қарор гирифтани санъати ирсоли масал дар ашъори адибоне, ки дар муҳити шибҳиқораи Ҳинд фаъолияти эҷодӣ бурдаанд, аз Хусрави Деҳлавӣ огоз гардида то ба замони Бедилу пайравонаш идома кард ва он дар баробари ибораороию иборапардозӣ яке аз нишонаҳои сабки ҳиндӣ дониста мешавад. Аз ҷониби Назирии Нишопурӣ, ки дар сарзамини фавқуззикр фаъолият бурдааст, истифода гаштани ин санъат ба мувофиқат кардани осораш ба талаботи сабки адабӣ ва малакаи фитрии худи шоир вобаста буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Атахонов, Т. Фарҳанги истилоҳоти адабиётшиносӣ / Т. Атахонов. - Душанбе: Шарқи озод, 2002. - 454 с.
2. Дурҷи 3. Лавҳи фишурда. - Теҳрон: Меҳрарқоми роёна, 1386.
З.Зеҳнӣ, Т. Санъати сухан /Т. Зеҳнӣ. - Душанбе: Адиб, 2007. - 400 с.
4. Назирӣ, М. Девон:Муҳаммадҳусайн Назирии Нишопурӣ: бо тасҳеҳу таълиқоти Муҳаммадризо Тоҳирии Ҳасрат/ М.Назарӣ - Теҳрон: Нигоҳ,-676 с.
5. Хонларӣ, З. Роҳнамои адабиёти форсӣ/ З. Хонларӣ. - Теҳрон: Чопхонаи донишгоҳӣ, 1341.-438 с.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
REFERENCES:
1. Atakhonov, T. A dictionary of literature terminology/T.Atakhonov.-Dushanbe:Sharki ozod, 2002.-454p.
2. Dorj 3. The largest Library of Persian literature (in Slate compressed CD ROM) Tehran: Mehrarqham royana , 1386.
3. Zehni, T. The art of speech/T.Zehni. -Dushanbe:Adib, 2007. -400p.
4. Naziri, M. Deevan (poem collection)/Muhammadhusain Nazirii Nishopuri. Corrected and added by Muhammadrizo Tohirii Hasrat.-Tehran:Nigoh, 1379.-1389. -676p.
5. Khonlari, Z. A guide of Persian literature/Z.Khonlari.-Tehran: Chopkhonai donishgohi, 1341. -438p.
Особенности использования фигуры «ирсоли масал» в газелях Назири Нишопури Х. Дж.Расулова
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы, персоязычная литература Индии, газели Назири Нишопури, стиль, ирсоли масал, тамсил
Одной из отличительных особенностей индийского стиля, считается частое использование фигуры «ирсоли масал», которую также называют «тамсил» (приведение примера). Чаще всего «ирсоли масал» поэты индийского стиля применяют для выражения морально-этических тем. Статья посвящена особенностям использования фигуры «ирсоли масал» в творчестве Назири Нишопури (XVII). Отмечается широта тематического диапазона приводимых поэтом для иллюстрации или подтверждения своих мыслей примеров. Они могут относиться к религиозным воззрениям, народным обычаям и обрядам, особенностям природных явлений, предметам быта и т.д. Особо отмечается, что в отличие от творчества Соиба Табрези (XVII), Калима (XVII) или Урфи Ширази (XVII) в газелях Назири Нишопури фигура «ирсоли масалайн» (приведение двух афоризмов) используется реже.
The specifics of the use of "Irsoli masal" figure in ghazals of Naziri Nishopuri
H. J.Rasulova
Key words: the history of Persian and Tajik literature, Persian literature of India, ghasals of Nasiri Nishopuri, style, irsoli Masal (bringing an aphorism), aphorism
One of the distinguishing features of Indian style in which all researchers of Persian and Tajik literature show unanimity is considered an extremely frequent use of figure of "irsoli masal" (bringing an example),, which is also called "aphorism". The poets of Indian style often use "irsoli masal" to express moral and ethical issues.
The paper speaks about the specifics of usage of "irsoli masal" figure in the works of Naziri Nishopuri. It reveals the breadth of thematic range of examples cited by the poet to illustrate or confirm his thoughts. They can be related to religious beliefs, folk customs and rituals, especially natural phenomena, objects, etc. It emphasizes that the figure of "irsoli masalayn" (bringing two aphorisms) is rarely used in Naziri Nishopuri’s ghazals unlike the works of Soib Tabrezi, Kalima or Urfi Shirazi.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Расулова Ҳабиба Ҷабборовна, унвонҷӯи кафедраи адабиёти классикии тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуҷанд), E-mail:H.Rasul.84e-mail.ru
Сведения об авторе:
Расулова Хабиба Джабборовна, соискатель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: H.Rasul.84e-mail.ru
Information about the author:
Rasulova Habiba Jabborovna, claimant for candidates degree of the Department of Tajik Classic Literaturem, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov(Republic of Tajikistan, Khujand),E-mail: H.Rasul.84e-mail.ru
