CC BY
3ШЕТЕЛ Т1Л1 САБАГЫНДА АГЫЛШЫН Т1Л1 ЛЕКСИКАСЫН ДАМЫТУДА ЭН МАТЕРИАЛДАРЫН ЦОЛДАНУДЫЦ МАЦЫЗЫ
ЭБД1Г¥ЛОВА САЛТАНАТ М¥ХТАРЦЫЗЫ
Шетел тiлдерi кафедрасыныц окытушысы, Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык университетi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацаланыц мацсаты - шетел тш сабагында агылшын тт лексикасын мецгеруд1 жацсарту Yшiн цолданылатын тэсыдщ 6ipi, эн материалдарын цолданудыц артыцшылыцтарын аныцтау болып табылады. Сонымен цатар, агылшын тшнщ лексикасын Yйретудегi эн материалдарыныц релт зерттеу жэне оларды оцыту тэжiрибесiнде цолданудыц кейбiр тэсшдерт сипаттау болып табылады. Педагогикалыц зерттеулер мен практикалыц мысалдарга негiзделген бул мацалада эн материалдарыныц бшм алушылардыц цызыгушылыцтарын арттыратын жэне сездт цорын дамытуга ыцпал ететт ЖYйесi цараст ырылад ы.
ЮлттЫ свздер: сездiктi мецгеру, агылшын тл лексикасы, эн материалдары, лексикалыц цузыреттшк.
^аз1рп жаhанданFан элемде агылшын тшн бшудщ мацызы арта тYсуде, оныц шшде сездш корын калыптастыру тiлдi дамытудыц непзп ipre тасы болып табылады. Бшм алушыларды окытуды кажет ететш агылшын тшнщ элементтершщ бiрi - сездiк коры. Сездш коры - ец мацызды тiлдiк компоненттердщ бiрi. Ол тшдш дагдыларды дамытуда мацызды рел аткарады: тыцдалым, сейлесiм, окылым жэне жазылым. Сездiк адамга таныс сездердщ лексикасын, уакыт ете келе табиги тYPде дамып, карым-катынас пен бiлiмдi мецгерудщ таптырмас куралы кызметiн аткарады. Сездш корды мецгеру екiншi тiлдi мецгерудеп негiзгi киындыктардыц бiрi болып табылады, ол тек сездердщ жиынтыгын гана емес, сонымен катар олардыц магыналары мен олардыц контекстiк сэйкестiгiн сипаттайды [1, 11 б.]. Сездiк корды мецгеру - бшм алушыныц Yздiксiз дамып, терецдей тYсетiн эрекетi. Сондыктан сездiк коры шет тiлiн окытудыц мацызды аспектiлерiнiц бiрi болып табылады. Шетел тшнщ лексикасын мецгеру тшдш шеберлштщ мэнiн бойына сiцiре отырып, тiл Yйрену саласында жогары мацызга ие. Шетел тiлiн мецгеру тшдщ лексикасыныц терецдiгi мен дэлдiгiне терец байланысты. Ол тYсiну, ойын бiлдiру жэне тиiмдi карым-катынас к¥ралы ретшде кызмет етедi. Дегенмен, сыныптардагы сездш корын дамытудыц заманауи эдiстерi кебшесе бiлiм алушыларды, олардыц кызыгушылыгын оятатын жэне колдайтын тэсiлдердi колдануга багытталган.
Агылшын тш лексикасын Yйрету бiлiм алушыныц тiлдi мецгеру децгейiне койылатын талаптарды канагаттандыру Yшiн бейiмделген шынайы контексттердеп лексикалык бiрлiктердi усынуды камтиды. Тiлдi мецгеру децгейiне жету к¥рылымдык кузыреттшкп де, жеткiлiктi аукымды сездiк корды да кажет етед^ бул бшм алушыларга такырыптардыц кец аукымы бойынша ернектердi тYсiнуге жэне тужырымдауга мYмкiндiк бередi. Тиiмдi карым-катынас жасау Yшiн бiр курылымдык кузыреттшк жеткшказ болуы мYмкiн; жеткiлiктi сездiк коры болмаса, бшм алушылар такырыптардыц кец аукымымен езара эрекеттесу кабiлетiмен шектелуi мYмкiн. Демек, лексиканы окытудыц непзп максаты - бiлiм алушылардыц лексикалык аукымын кецейту, осылайша олардыц коммуникативт мYмкiндiктерiн арттыру жэне эртYрлi тшдш контексттерде магыналы езара эрекеттесуге ыкпал ету.
Лексикалык к^реттшк узак мерзiмдi жадтан лексикалык бiрлiктердi шыгарып алуды жэне олардыц баска тiлдiк бiрлiктермен байланысын камтитын iс-эрекеттер тiзбегiн жэне когнитивтш процестердi автоматты тYPде жэне дербес орындау кабiлетiн бiлдiредi [2, 250 б.]. Лексика тшдщ динамикалык мэш ретiнде, бiрiгiп бiртутас жYЙе курайтын сездер мен функционалдык уксас курылымдардан турады [3, 112 б.]. Лексикалык дагдыны дамыту бiлiм алушылардыц синонимдер мен антонимдермен катар такырыптык жэне семантикалык
шецберлердеп накты лексикалык бiрлiктердщ баска лексемалармен байланысын реттейтш принциптердi мецгеруш кажет етедi. Ол лексикалы; к¥шретгшктщ магынасын терец тYсiнудi жэне оны салыстырмалы лексемалардыц уксас немесе карама-карсы белгiлерiмен сэйкестендiрудi, сезжасам мен тiркесiмдi реттейтiн ережелердi мецгеруд^ демек, грамматикалык, стилистикалык жэне семантикалык шецберде лексикалы; элементтердi тацдау жэне колдану дагдысын талап етедi.
Сездштщ эртYрлi тYрлерiн тYсiну контекстке, бшм алушылардыц калауы мен талаптарына бешмделген тиiмдi окыту эдiстерi Yшiн ете мацызды. Сез жиiлiгiн колдану тургысынан сездiк корды белсендi жэне пассивт сегменттерге белiнедi. Белсендi лексика тыцдаушылар мен жазушылар эдетте толык тYсiнетiн сездерден турады. Бул ауызша жэне жазбаша карым-катынаста кажет болган жагдайда тез еске тYсiрiлетiн жэне колданылатын сездер. Негiзiнде, белсендi сездер - бул еш ойланбастан немесе еске тYсiру Yшiн саналы ^ш-ж1гераз колданылатын сездер. Лауфер ез зерттеулершде оларды баскарылатын белсендi жэне еркш белсендi категорияларга белдi.
Екiншi жагынан, пассивтi лексика толык тYсiнiлмеген сездерден турады, нэтижесiнде жазбаша жэне сейлеуде сирек колданылады. Демек, пассивтi лексика белсендi сездiк корды дамытудыц алгышарты кызметiн аткарады.
Сездiкпен жумыс ютеу дэстYрлi тYPде Yш негiзгi кезец белшедг
1. таныстыру;
2. тYсiндiру;
3. сейлеу эрекетiнiц эртYрлi тYрлерiнде колдану дагдыларын дамыту [4, 4-8 бб.].
Алгашкы екi кезец - лексиканы таныстыру кезецi болып табылады. Таныстыру кезецi
лексиканы дамытуда мацызды рел аткарады. Бшм берушшщ мшдет -окыту кезецiне, бiлiм алушылардыц бшм децгешне, сездiц сапалык сипаттамасына, оныц белсендi жэне пассивтi сездiк корына жататындыгына сэйкес таныстурудыц ец тиiмдi эдiсiн тацдау.
Жаца сездiк корын мецгеру барысында бiлiм алушылар кебшесе олардыц алга жылжуына кедергi кел^ретш бiрнеше киындыктарга тап болады. Бул кедергiлер сездердi есте сактаудагы киындыктардан, жазылым дэлдiгiнен жэне мотивацияныц жоктыгынан керiнуi мYмкiн, осы аталгандардыц барлыгы бiлiм алушылардыц жалпы шеберлiгiне кедерп келтiруi мYмкiн. Сонымен катар, дурыс айтылымды мецгеру косымша кедергi болуы мYмкiн, бул бiлiм алушылар Yшiн оку процесiн одан эрi киындатады.
Эн материалдарын агылшын тiлi сабактарына бiрiктiру тiлдi мецгерудi жаксартудыц тиiмдi жолын усынады. Зерттеулер керсеткендей, эн материалдарыныц тYрлi компоненттерi бiлiм алушылар жаца сездш корын есте сактауды жецiлдету [5, 26 б.]. Сонымен катар, эндердщ эмоционалды эртYрлiлiгi тYсiну мен есте сактауга кемектесу аркылы тiлмен терец байланыска ыкпал етедi [6, 6 б.]. Бул артыкшылыктар бiлiм алушыларды сездiк корын мецгеруге белсендi катысуга ынталандыру аркылы кызыкты жэне интерактивтi оку ортасына ыкпал етедi [7, 953 б.]. Эндер лингвистикалык бiлiм берудiц бiр тYрi ретiнде жаца сездер мен сез тсркестерш камтитын сездiк корын игеру жэне кецейту куралы ретiнде кызмет етедi. Эндерде таныс лексика жэне оныц белсендiрiлуiне ыкпал ететiн жаца контекспк орта болады. Сонымен катар, эндер грамматикалык курылымдардыц ассимиляциясы мен белсендiрiлуiне ыкпал етедi [8, 27 б.].
Агылшын тшн окытуда эн материалдарын коданудыц артыкшылыктары:
- Бiрiншiден, эн материалдары кебiнесе жаца лексика мен ернектердi енгiзедi, осылайша лексикалык ассимиляцияны ныгайту жэне сездiк корын кецейту Yшiн кYштi курал ретiнде эрекет етедь
- Эндер бурын зерттелген лексиканы жаца контексте колдануга ынталандырады, тиiстi атауларды, географиялык орындарды, заманауи идиомаларды жэне ауызекi сейлемдердi камтиды, осылайша бiлiм алушылардыц тiлдiк тYсiнiгiн дамытады.
- Эндердi тыцдау грамматикалык курылымдарды игерудi жаксартады.
- Сонымен катар, эндер айтылу дагдыларын жетiлдiру Yшiн пайдалы курал ретiнде кызмет етедг
- Аутенттi эн материалдары бшм алушылардыц эстетикалык кабылдауын дамытады, сонымен бiрге жайлы педагогикалык атмосфераны калыптастыруга ыкпал етедi, осылайша эмоционалды шиелешсп жецiлдетедi жэне тш Yйренуге деген туракты кызыгушылыкты арттырады.
- Сонымен катар, эндер окушылардыц монологиялык жэне диалогтык сейлеу кузыреттшгш дамытуга жэне жетiлдiруге ыкпал етедi.
Шетел тiлiн Yйретуде эн материалдарын колданудыц негiзi лексикалык жэне грамматикалык угымдарды бiртiндеп енпзуд^ белсендiрудi жэне бекiтудi камтитын жYЙелi тэсiлдi камтиды. Эндердi оку багдарламасына енгiзудiц курылымдык алгоритмiн келесiдей сипаттауга болады:
1) эннiц контекстiне кыскаша кiрiспе беру, оныц iшiнде орындаушы туралы мэлiметтер, фондык акпарат, такырыптык мазмун, музыкалык стиль жэне энмен алгашкы танысуды орнату Yшiн CYЙемелдеу нюанстары;
2) эннiц алгашкы музыкалык орындалуын бастау, бiлiм алушыларды эуен, ыргак жэне сез тiркесi сиякты музыкалык элементтерiмен таныстыру;
3) окытушыныц жетекшiлiгiмен бiрлескен аударма жаттыгуларыныц кемепмен эннiц мазмунын тYсiнудi багалау; тшдш ерекшелiктер, идиомалык ернектердi жэне ауызею сейлемдердi Yйренуге баса назар аударылады;
4) фонетикалык жаттыгулар колдану аутентп сейлеу Yлгiлерiн имитациялауга жэне ектн коюга баса назар аудара отырып, айтылым мен интонацияны жаксарту Yшiн;
5) мэтiндiк талдаумен расталган эндi кайта тыцдауга жэрдемдесу;
6) бшм алушыларды эннщ мэтiнiн дауыстап окуга Yйрету, кейiннен мэтiннiц мазмунын басшылыкка ала отырып, айтылымныц максатты практикасы жэне интонацияны жетiлдiру;
7) оку процесш жаксарту Yшiн фонограммалар мен CYЙемелдеудi пайдалана отырып, эндi ужымдык орындау аркылы музыкалык шеберлiктi дамыту. Бул жYЙелi тэсiл сездiк корын мецгеру Yшiн педагогикалык курал ретшде эндердiц тиiмдi интеграциясын камтамасыз етедi [9, 107 б.].
Эн материалдарын лексиканы окыту куралы ретшде пайдалану кептеген мYмкiндiктерге мYмкiндiк бередi. Тшсп эндердi тацдауда окытушы колданатын сынып контекстiн, бiлiм алушылардыц сипаттамаларын жэне оку стратегияларын мукият карастырган жен. Сэйкес эн тацдалганнан кейiн оныц тшдш мазмунын окушыларга жеткiзудiц тиiмдi эдiстерiн колдану ете мацызды.
Эн материалдары аркылы сездш корын мецгерудi жецiлдету Yшiн эртYрлi жаттыгуларды колдануга болады, соныц iшiнде:
• Эн мэтiндерiне енпзшген эр тYрлi лексикалык бiрлiктердi аньщтау.
• Бiр тiлдi сездiктердi колдана отырып, шагын топтардагы мэтiндердi бiрлесiп транскрипциялау.
• Эн мэтiнiнiц белгiлi бiр элементтерiн ауыстыру.
• Ауызекi агылшын тшндеп ернектердi олардыц стандартты аналогтарымен ауыстыру.
• Эннiц такырыптык элементтерше негiзделген эцгiмелердi курастыру.
Л. А. Краснопольская эндi тацдауды бiлiм беру максатында тиiмдi пайдалануга мацызды кедерп ретiнде аныктайды. Бул процесте сэттшкке жету Yшiн оку максаттарын накты аныктау мацызды. Эндi тацдамас бурын, сабакка арналган накты оку максаттарыцызга мукият талдау жасалыну керек. Максатты дагдыларды аныктау сiзге осы максаттарга сэйкес келетiн эндердi тацдауга кемектеседь
Линчтiц идеяларына CYЙене отырып, тш Yйрену контекстiнде эндердi тацдаудыц Yш негiзгi кагидасы карастырылады [10, 249 б.].
1. Окушылардыц калауы мен кажеттшп арасындагы тепе-тецдiк: танымал эн материалдарын колдану бшм алушылардыц белсендшгш арттыруы мYмкiн болса да,
тацдалган эннщ бшм беру максаттарына сэйкес келетшше кез жеткiзу ете мацызды. Позитивт оку ортасын сактау Yшiн колайсыз мазмуны бар эндерден аула; болу керек.
2. Нактылы; пен тYсiнiктi болудыц басымдыгы: тYсiнiксiз немесе кYPделi мэтiндер окуга кедергi келтiруi мYмкiн. Максатты тiлдiк дагдыларга сэйкес келетш накты айтылуы мен сездiк коры бар эндердi тацдацыз.
3. Позитивт такырыптарга баса назар аудару: тш Yйрену негативтi кYшейтпеуi керек. Позитивт^ оптимистiк немесе эзiл-оспакты такырыптары бар эндердi тацдау жагымды жэне нэтижелi оку YДерiсiне ыкпал етедi.
Эндердщ кемегiмен тiлдi мецгерудi оцтайландыру Yшiн сабактарды Yш белек кезецге белуге болады:
Тыцдалымга дейiнгi кезецде бiлiм алушыларды эннщ тш мен такырыбын тиiмдi тYсiнуге бейiмдейдi. Тыцдау алдындагы сабактардыц мысалдарына мыналар жатады: лексиканы алдын ала окыту, болжау жэне пiкiрталас кецестерь
Тыцдалым кезiндегi кезец - бул тыцдау кезшде бiлiм алушыларды эн материалымен жумыс iстеуге белсендi тYPде колдануга арналган тапсырмалар немесе жаттыгулар. Бул жаттыгулар тYсiнудi, аналитикалык шеберлшт жэне накты уакыттагы мазмунмен езара эрекеттесудi дамытуга багытталган: олкылыктарды толтыру, сездiк кор, мэтiндi iздеу жаттыгулары.
Тыцдалымнан кейiнгi кезец - бул непзп тапсырма аякталганнан кейiн (тыцдау кезшде) орындалатын кызыкты тапсырмалар. Олар тYсiнудi терецдетуге жэне эннiц мазмунына шыгармашыльщ жауаптар iздеуге багытталган.
^орытындылай келе, бiз шетел тiлi сабагында эн материалдарын колданудыц бiлiм алушылардыц дамуына ерекше мYмкiндiктерi бар деп санаймыз: эн сездерi сездiк корын кецейтудщ тиiмдi куралы ретiнде кызмет етедi; эн грамматикалык курылымдарды бекпедц эн айтылымды жаксартуга ыкпал етедц эн ауызша сейлесiмдi тYсiнуге кемектеседц эн бiлiм алушылардыц ой-ерiсiн кецейтедц энмен жумыс жасаудыц барлык тYрлерi бiлiм алушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын оятуга ыкпал етедi; эндер жагымды эмоциялар тудырады.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Steven B. Teaching Listening // New York: Cambridge University Press, 2006., 11 б.
2. Цветкова Л.А. Формирование лексических навыков у младших школьников с помощью компьютерной программы (на материале английского языка): дис. канд. пед. - М.: Просвещение, 2002. - 250 б.
3. Sabyrbayeva A.B. Importance of teaching vocabulary to 5th grade students // Вестник Казахстанско-Американского Свободного Университета. - 2014. - №2. - 112 б.
4. Graves M. Vocabulary instruction: Matching teaching methods to the learning task and the time available for instruction // The California Reader. - 2011. - №44(3). - 4-8 бб.
5. Пассов Е.И. Галактика Гутенберга или текст как единица овладения культурой иноязычного письма // Коммуникативная методика. - 2004. - №.4. - 26 б.
6. Graham, S. (2015). Teaching and Learning Vocabulary. The TESOL Encyclopedia of English Language Teaching - 6 б.
7. Gatbonton, E., & Segalowitz, N. (2005). Rethinking Communicative Approaches to Language Teaching. In E. Hinkel (Ed.), Handbook of Research in Second Language Teaching and Learning - 953 б.
8. Дуленко Е.А. Роль учебной игры, музыки и песен при обучении английскому языку в средней школе // Открытая школа. - 2007. - №8. - 22-23 бб.
9. Cahyati S.S., Parmawati A. & Atmawidjaja N.S. Optimizing English teaching and learning process to young learners (a Case Study in Cimahi) // Journal Of Educational Experts (JEE). -2019. - №2(2). - 107 б.
10. Lynch., Improving students' listening skills by using songs' lyrics. - JoTELL Journal of Teaching English, 2022 - 249 б.
