CC BY
0ШЕТЕЛ Т1Л1 САБАГЫНДА АГЫЛШЫН Т1Л1 ЛЕКСИКАСЫН ДАМЫТУДА ЕРТЕГ1ЛЕРД1 ЦОЛДАНУДЬЩ МАЦЫЗЫ
ЭБД1Г¥ЛОВА САЛТАНАТ М¥ХТАРЦЫЗЫ
Шетел тiлдерi кафедрасыныц окытушысы, Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык университет^ Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада шетел тш сабагында бшм алушылардыц сездт цорын дамытудагы ертег1лерд1 цолданудыц артыцшылыцтары царастырылады. Онда шетел тшн оцытуда ертегшердщ мацыздылыгы талцыланады, ейткет ертегшер барлыц жастагы бшм алушылар ушгн тартымды жэне тусгнгктг мазмунды цамтамасыз етедг. Сонымен цатар, ертегшер б1л1м алушылардыц тт мен танымдыц цабшеттерт, сондай-ац олардыц мэдени санасын цалай дамытатынын керсетедг.
Ктттж свздер: ертегшер, сездт цор, б1л1м алушылардыц цызыгушылыгы, тшдт дагдылар
Шетел тшн окыту эдютемесшщ езект такырыптарыньщ бiрi - тшдщ лексикасын окыту болып табылады. Жаксы сездш корсыз баска адамдарды тYсiну, олармен карым-катынас жасау, ез ойларын бiлдiру мYмкiн емес. Сондыктан шет тiлiн Yйренудiц барлык кезецдершде сейлеудщ лексикалык жагымен жумыс iстеу ете мацызды орын алады. Тiлдiк к¥ралдар жYЙесiндегi лексика мацызды компонент болып табылады. Бул оныц агылшын тiлi сабагындагы орны мен релш аныктайды. Сондыктан бастауыш мектептен бастап окытылатын тшдщ лексикасын игеруге кеп кещл белiнедi.
Лексиканы окытудыц негiзгi мiндетi-лексикалык дагдыларды калыптастыру. Лексикалык дагдыларды дамыту бастауыш мектептен басталады, онда бiлiм алушы сездердi Yйренiп кана коймай, оларды игерiп, оларды кайда жэне кандай максатта колдануга болатындыгын жэне кажет екенiн тYсiнуi керек. Лексикалык шеберлiк - бул сездi узак мерзiмдi жадтан шыгаруга жэне оны баска лексикалык бiрлiкпен байланыстыруга багытталган бiркатар эрекеттер мен операцияларды автоматты тYPде жэне ез бетшше орындау мYмкiндiгi, ягни бшм алушылар сездердi ауызша жэне жазбаша тYPде автоматты тYPде колдана алуы. Лексикалык дагдыларды дамыту Yшiн бшм алушыларды сездi дурыс колдануды Yйрету керек. Бул сездердi бiлудi гана емес, оларды сейлеам дагдысында колдана бiлудi де бiлдiредi. Бул кYPделi мiндет екi багытта шешiледi: бшм алушыларды лексиканы ез сездш корында колдануга Yйретiп кана коймай, оны баскалардыц сейлесiмiнде де тYсiну керек.
Шетел тшдерш Yйрену кезiнде сездш корын дамыту аса мацызды, ейткеш ол жазылым, сейлесiм, тыцдау\лым жэне окылым сиякты терт тiлдiк дагдыларды байланыстырады. Бул адами карым-катынастыц мэш [1, 28 б.].
КYнделiктi жагдайларда шетел тiлдерiн Yйренушiлер кебiнесе тiлдi тYсiнуге кедергi келтiретiн бейтаныс сездер мен сез тсркестерше тап болады. Сонымен катар, тiлдiк кедергiлер олардыц ез ойларын тиiмдi бiлдiруiне кедерп келтiретiн жагдайларда киындыктарга тап болады.
Лексиканы тацдау непзшен бiлiм беру процесшщ максаттарына, пэннiц мазмуны мен такырыбына багытталган. Лексика, ец алдымен, бшм алушыларга карым-катынас барысында туындайтын жагдайларды шешуге кажеттi сегменттердi камтуы керек. Бул жагдайда колдану мYмкiндiктерiнiц жишп мен эртYрлiлiгiне кецiл аудару кажет. Лексика сегменттерш тацдауга жэне олардыц таралуына багытталган косымша ойлар рецептивт^ продуктивт лексиканы окытуга катысты болуы мYмкiн.
Рецептивт! лексика бiлiм алушылар бурыннан бiлетiн жэне рецептивтi процесс (тыцдау немесе оку) аркылы мецгере алатын лексикалык бiрлiктерден турады.
Продуктивт лексика - бул ауызша жэне жазбаша тшдш карым-катынас Yшiн кажет жэне рецептивт1 лексикага негiзделген сeздiк. Бул сездштердщ екеуi де бейтаныс сeздердi тану мYмкiндiгi болып табылатын элеуеттi сездш корыныц негiзiн камтамасыз етедi.
Окытушылар бiлiм алушылар арасында тiлдiк кедерпш жеце алатындай жагдай жасауга тырысуы керек. Бiлiм алушылар ертегшщ мазмунына жэне оны шетел тiлiнде тYсiнуiне мYДделi болуы керек. Окытушылар муны сабакта эртYрлi эдiстер мен куралдарды колдана отырып, оныц мазмуны мен eмiрi арасында байланыс орната алады. Осылайша, окытушылар бастауыш мектепке агылшын лексикасын енпзудщ карапайым жэне тиiмдi эдiстерiн колдануы керек [2, 71 б.].
Бшм алушыларга оку процесш саналы тYрде кабылдауга жэне оны ез бетшше уйымдастыруга мYмкiндiк беретш лексиканы Yйренудщ стратегиялары, эдiстерi мен тэсiдерi бар. Бiлiм алушыларды эртYрлi сезiмдерге багытталган мYмкiндiгiнше тYрлi окыту эдiстерiмен таныстыру кажет. Эр тYрлi зерттеулер екiншi тiлдi мецгеру кезшде сeздiк кордыц жэне сeздiк корын курудыц тиiмдi стратегияларыныц рeлiн кeрсетедi [3, 507 б.].
Оку нэтижелерше койылатын багдарламалык талаптарга сэйкес бшм алушыларга койылатын талаптар:
- мектеп такырыптары аясында лексикалык бiрлiктердщ магынасын жазбаша, ауызша тYсiну;
- сeйлесiмде мектеп такырыптарымен байланысты лексикалык бiрлiктердi колдану;
- сeйлеу бiрлiктерiн ажырату;
- контекст бойынша бейтаныс сeздердiц магынасын болжау;
- сeзжасам ережелерш колдану.
Шетел тiлi муFалiмдерiне сeздiк корын дамыту Yшiн усынатын кейбiр тапсырмалар:
- мэтiндермен жумыс: белгш бiр кiлт сeздерге негiзделген мэтiндi тYсiну сeздiкке Yнемi жYгiнбей-ак, сeздердiц маFынасын олармен бiрге жYретiн контекстен тYсiндiруге жэне шыFаруFа мYмкiндiк бередц
- ассоциацияларды iздеу: белгiлi бiр бейнелермен, аныктамалармен немесе олармен байланысты баска лексикалык бiрлiктермен (синонимдер, антонимдер немесе олармен жш колданылатын сeздер)байланысты жаца терминдердi eзектендiру жаттыFуы усынылады;
- жiктеу: белгiлi бiр такырып бойынша немесе бiр семантикалык немесе грамматикалык категория бойынша сeздер тобын куру, бул зерттелетiн лексиканы тшсп контексте эрi карай пайдалану Yшiн уйымдастыруFа мYмкiндiк бередi;
- сeз тiркестерiмен жаттыFулар: сeздiк сeздердi Yйренудiц негiзгi шарты-жаца лексиканы камтитын жазбаша сeйлемдер куру немесе оны ауызша сeйлеуде колдану тYрiнде практика;
- ойындар: кроссвордтарды колдану баска тiлдерде жаца сeздердi Yйрену кезiнде дидактикалык жэне мотивациялык кYшке ие [4, 196 б.].
Окытушы бiлiм алушылармен жумыс ютеген кезде кездесетiн бiркатар мэселелер бар. Зерттеушшер мектеп жасындаFы бшм алушыларFа тэн келесi касиеттердi ажыратады:
- сабакка деген зейiннiц тeмен болуы;
- жумыстыц кинестетикалык тYрлерiне бейiмдiлiк;
- жылдам есте сактау тез умытумен бiрге жYредi;
- механикалык жады логикадан басым [5, 67 б.].
Ертеп - эр бала танысатын алFашкы эдеби жанр. Бул жанрдыц мыц жылдан астам тарихы бар. Ертегi фольклорлык кешпкерлер жэне кeбiнесе окиFалар тiзбегiн камтитын сикыр болуы мYмкiн киялдаFы ок^а ретiнде аныкталады [6, 35 б.].
Ертегшер адамныц тэжiрибесiмен, кундылыктарымен жэне тарихымен ерекшеленедi, сондыктан олар ойын-сауык Yшiн де, одан эрi талкылау Yшiн де мYмкiндiктер бередi [7, 48 б.]. Оны келес сипаттамалык белгiлермен тануFа болады:
1. Сюжет жаксылык пен жамандыктыц карама-кайшылыгына непзделген. Адамдардьщ жогары мораль, эдiлеттiлiк, шынайы сулулык жэне т.б. туралы TyciHÎKTepiн бейнелейтш жагымды кейiпкерлер жэне эдетте зулым кYштердi бейнелейтiн жагымсыз кешпкерлер бар.
2. Туракты тiркестер колданылады.
3. Окигалар сикырга толы. Кебшесе кейiпкер немесе оныц кeмекшiлерi ерекше кYштерге ие болады, ерекше заттарды пайдаланады немесе сикырлы жануарлардыц кемегше жYгiнедi.
4. Жаксы батырлар эркашан жаманды жецедi, ал зулымдык эркашан ез ецбегiмен алады.
Шетел тш сабактарында тiлдiк ертегiнi:
- жаца бшм алу куралы ретiнде;
- жаттыгу жэне бiлiмдi бекiту куралы ретшде;
- бiлiм алушылардыц бшмш тексеру куралы ретiнде;
- тYзету куралы ретiнде;
- бiлiм алушылардыц практикалык iс-эрекетi ретiнде;
- бшм алушылардыц ойлау процестерi мен сейлеам дагдыларын белсендiру тэсiлi ретiнде;
- ю-эрекетп уйымдастырудыц эдiсi мен нысаны ретiнде [8, 45 б.].
Ертеriлердi шетел тiлi сабагына енгiзудiц эртYрлi тэсiлдерi бар. Атап айтканда, ертегшермен жумыс Yш кезецнен турады: мэтшге дейiнгi, мэтiндiк жэне мэтiннен кешнп. Мэтiнге дейiнгi кезец, ец алдымен, сабакта мотивацияны арттыру Yшiн колданылады. Мэтшге дешнп кезецнiц басында окытушы бiлiм алушыларга ертегiмен жумыс ютеуге бейiмделуге мYмкiндiк беретiн сурактар кояды, олар зерттелетiн такырыпка кызыгушылык тудырады. Сондай-ак, жумыстыц мэтiнге дейiнгi кезещнде жаца лексиканы енгiзуге болады. Содан кешн окытушы оку тапсырмасын усынады, оны ертегi мэтiнiн окыганнан кешн гана орындауга болады. Мэтiндiк кезец ертепш тыцдауды жэне мэтiндi тYсiнудi тексеруге мYмкiндiк беретiн тапсырмаларды орындауды камтиды. Мэтiндiк кезец лексикамен жумыс ютеуге багытталган. Бiлiм алушылар мэтшдеп жаца тiлдiк бiрлiктермен тапсырмаларды орындайды. Лексикалык бiрлiктердi есте сактау мэтшмен жумыс iстеу кезiнде оларды такырыптык топтарга бiрiктiру аркылы жецiлдетiледi. Бшм алушыларга мэтшде кездесетiн окшауланган сездер усынылмайды. Мэтiннен кейiнгi кезецде бшм алушылар лексика туралы бурын алган бiлiмдерiн iс жYзiнде бекiтедi.
Ертегiлердi тацдау принциптерi:
1. Такырыптык мазмун - ол бiлiм алушылардыц жасына сэйкес келуi керек;
2. Тшсп киындык децгейi - колданылатын тш тYсiнiктi болуы керек;
3. Ертегшщ тYсiнiктi, карапайым атауы;
4. Мэтшде белгш бiр тiлдiк комбинациялардыц кептеген кайталануы болуы керек;
5. Ертеп мэтшшщ мазмуны кызыкты, ынталандыратын жэне есте каларлык болуы керек;
6. Ертеп мэтшшщ магыналы сэттерiн бейнелейтш жаркын, эдемi иллюстрациялардыц болганы жен [9, 10 б.].
Ертегiлердi кецшен колдану, ец алдымен, олардыц белсендi сeздiк корын кецейту аркылы бшм алушылардыц тшдш кузыреттiлiгiн калыптастыруга ыкпал етедi. Сeздiк корымен жумыс ютеу процесi жаца сезбен танысуды, соныц iшiнде семантизацияны, бастапкы бекiтудi, ауызша жэне жазбаша карым-катынастыц эртYрлi формаларында лексиканы колдану дагдылары мен дагдыларын дамытуды камтиды.
Сезбен жумыс таныстырудан басталады. Жаца сeздiц магынасы кернею куралдарды колданумен катар жYPуi керек. Жаркын суреттер жаца сeздердi есте сактауга пайдалы эсер етедi [10, 52 б.].
Бастапкы кезецде окушы бшм алушыларга сездердщ магынасын болжау Yшiн ертегi мэтiндерiн окыган дурыс, содан кейiн бул eнiмдi сездш ауызша бекiтiледi. Мимика, визуализация жэне кимылдар жаца сeздердiц магынасын ашуга кемектесед^ eйткенi олардыц кeпшiлiгi накты. Ертегiнiц бiлiм алушылардыц бiлiмiне каншалыкты тиiмдi эсер ететiнi оныц оку процесшдеп орнына жэне сабакта койылган максаттар мен мiндеттерге байланысты.
Ертеп мазмуны сабактыц максаттарына сэйкес келуi керек. Ертепмен жумыс ютеудщ терт кезещ бар: дайындык кезещнде тiлдiк киындыктар жойылады; акпаратты кабылдау дагдыларын дамыту Yшiн ертегiнi оку; негiзгi акпаратты тYсiнудi бакылау; ауызша сейлеу жэне тшдш дагдыларды дамыту.
Бiрнеше зерттеулердщ нэтижесшде, окытушылардыц ертегшердщ колдануыныц бiрнеше себептерш айкын керсетуге болады:
- ертегшер ынталандырады жэне карым-катынас жасауга деген умтылысты тудырады. Олар позитивтi кезкарасты дамытады жэне бiлiм алушыларга окуды жалгастыруга кемектеседi.
- ертегiлер киялды жаттыктырады. Бiлiм алушылар тарих туралы пейзаждарды, кейiпкерлердi жэне т.б. елестетедь
- ертегiлер кептеген эртYрлi кауымдастыктар мен кYPделi мэдениеттердегi емiрдi тYсiнудi усына отырып, адамзат когамын окытуга пайдалы ресурс болып табылады.
- ертегшер киялды бшм алушылыныц накты элемiмен байланыстырудыц пайдалы куралы болып табылады. Осылайша бiлiм алушылар ездершщ кYнделiктi емiрлерi туралы ойлана алады. Ертегiлер бiлiм алушыларга элемдi тYсiнуге жэне оны баскалармен белiсуге кемектеседь «Тогыз бен он екi жас аралыгындагы балалар баска кезкарастарды багалау кабiлетiн дамытады. Бул жаста отбасы мен достар туралы эцпмелер балаларды ездерiне катысты тыныштандырып кана коймай, оларга баска отбасылар мен балалардыц эртYрлi жагдайларды калай шешетiнi туралы жаца тYсiнiк беруi керек. Бул жастагы балалар ез тэжiрибелерiн дамытатын окигаларды жаксы кередi. Екiншi жагынан, кiшкентай балаларга тiл Yйренудi олардыц ^нделшт емiрiндегi тэжiрибелерiмен байланыстыру аркылы жецшдету кажет.
^орытындылай келе, ертегiлер - агылшын тiлдi элемiндегi мацызды эдеби курал. Осылайша, ертегiлер мэдениет тургысынан агылшын тiлi сабактары Yшiн бага жетпес ресурс болып табылады. Ертегшер бшм алушыларга ез мэдениетш зерттелетш тшмен гана емес, сонымен бiрге зерттелетiн тiлдiц эртYрлi мэдениеттерiмен салыстыруга мYмкiндiк бередi.
^O^AAHbmFAH 9AEEHETTEP:
1. Firdausah A., Sari D.M.M. Teaching vocabulary to young learners using flashcards. Ilmu Budaya: Jurnal Bahasa, Sastra, Seni, dan Budaya, [S.l.], v. 6, n. 2,2022 - 28 6.,
2. Gao, R. The vocabulary teaching mode based on the theory of constructivism. Theory and Practice in Language Studies, - 2021. 11(4) - 71 6.
3. Chung, E. Revisiting Second Language Vocabulary Teaching: Insights from Hong Kong InService Teachers. Asia-Pacific Edu Res 27, 507 6.
4. Mayorenko I. A., Epoyeva L.V., Mironova M.N. Kommunikativnyye strategii i rasshireniye slovarnogo zapasa pri obuchenii angliyskomu yazyku // Filologicheskiye nauki. Voprosy teorii i praktiki.- 2017. №5-2 (71) - 196 6.
5. Garton, S., & Copland, F. The Routledge Handbook of Teaching English to Young Learners. -2018 - 67 6.
6. Goloshumova, A.A. The linguistic analysis of the fairy tale, Bulletin of KSPI, 2020 - 35 6.
7. Sattorova V.R., Sobirova I.M., Tilabova G.A., Sattorova H.R., Hamidova H.Sh., Fairy tales as a literary genre for children // Collection of scientific articles XLVIII International correspondence scientific and practical conference. - 2019 - 48 6.
8. Noskova, S. A. Didakticheskaya skazka, kak sredstvo oznakomleniya detey s rodnym gorodom [Elektronnyy resurs] / S. A. Noskova // obrazovatel'nyy portal Prodlenka. - 2015 - 45 6.
9. Pankratova O.V., Solodovnikova O.K. Rol' skazki v obuchenii inostrannym yazykam // Problemy Nauki. - 2016. №3 (45) - 10 6.
10. Lobanova, Ye. N. Razvitiye slovarnogo zapasa u uchashchikhsya na uroke angliyskogo yazyka s ispol'zovaniyem metoda illyustratsii / Ye. N. Lobanova. — Text: neposredstvennyy // Molodoy uchenyy. - 2021. - № 32 (374). - S - 52 6.
