АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫСТАРДЫ ҮЙРЕТУДЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЭОЖ 371.32

АГЫЛШЫН ТШШДЕГ1 ДЫБЫСТАРДЫ YЙРЕТУДЕ ПЕДАГОГИКАЛЬЩ ЖЭНЕ

ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ МЭСЕЛЕС1

ЦАЗБЕКОВА АЙНЕЛЬ ЦАНАТЦЫЗЫ

7М01703 Шетел тiлдерi жэне мэдениетаралык байланыс магистранты Х.Досмухамедов атындагы Атырау университетi, Атырау, ^азакстан

ХАЙРЖАНОВА АХМАРАЛ ХАТИФЦЫЗЫ

ф.г.к, Аударма ici жэне шетел тiлдерi кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры, Х.Досмухамедов атындагы Атырау универcитетi, Атырау, ^азакстан

Ацдатпа. Орта мектеп партаснан оцушылардыц коммуникативтт цузыреттшт свйлеу эрекетт дамытуга нег1зделген тшдт дагдылардыц мацыздылыгында екеш свзс1з. Оцыту эд^терШц нэтижел1 болуыныц алгы шарты - жаца т1ркестердег1 Y3diKci3 кецею Yстiндегi тшдж материалга байланысты оцушылардыц назарын дыбыстыц цубылыстарга ЖYйелi турде аудару. Агылшын тштц дыбысталуы мен интонациясын оцыту технологиясын цайта царау цажеттшгт жетiлдiруге багытталган тэсшдер мен эдiстердi аныцтау цажет. Бул жумыста орта мектепте шет тш сабацтарында агылшын тш дыбыстарыныц айтылуын оцытудыц негiзгi мэселелерi кврсетiлдi.

Трек свздер: дыбысталу, интонация, коммуникативтi тэсш, свздер мен свз тiркестерi

Аннотация. Нужно отметить, что коммуникативная компетентность школьников базируется на важности языковых навыков, основанных на развитии речи. Обязательным условием эффективности методов обучения является систематическое привлечение внимания учащихся к звуковым явлениям в связи с постоянно расширяющимся языковым материалом новыми фразами. Необходимо определить пути и методы, направленные на совершенствование, пересмотреть технологию обучения английскому произношению и интонации. В данной работе были показаны основные проблемы обучения произношению английских звуков на уроках иностранного языка в средней школе.

Ключевые слова: звучание, интонация, коммуникативный прием, слова и словосочетания.

Annotation.

It should be noted that the communicative competence of schoolchildren is based on the importance of language skills based on the development of speech. A prerequisite for the effectiveness of teaching methods is the systematic drawing of students' attention to sound phenomena in connection with the constantly expanding language material with new phrases. It is necessary to identify ways and methods aimed at improvement, to revise the technology of teaching English pronunciation and intonation. In this work, the main problems of teaching the pronunciation of English sounds in foreign language classes in high school were shown.

Key words: sound, intonation, communicative technique, words and phrases.

К1Р1СПЕ

^аз1рп тш бшмшде «айтылым» терминшщ кец жэне тар деген ею тусшш бар. Тар магынада айтылу тек естшетш сейлеудщ айтылуымен шектеледь Кец магынада ол тшдщ дыбыстык к¥рылымыныц барлык компоненттерш камтиды: оныц дыбыстык курамын, сездщ буындык курылымын, сездш ектш мен интонациясын: фразалык эуен, ектн, каркын, айтылу ыргагы жэне тембр. ^арым - катынастыц алгы шарттарыныц бiрi - айту дагдыларын дамыту,

ейткеш, айтылу сейлеу мэдениетшщ, жалпы адамзат мэдениетшщ мацызды элементтершщ 6ipi болып есептеледi.

Тш карым-катынас куралы. Оныц дыбыстык курылымын, айту дагдысын мецгеру карым-катынас жасаудыц алгы шарты болып табылады. Фонетикалык кубылыстарды жэне олардыц кызмет ету зацдылыктарын 6iлу - шет тшнде дурыс тYсiнудщ жэне ез ойын айтудыц мiндеттi шарты.

Шет тшнщ айтылуын Yйрету - шет тшдерш Yйренудегi ец мацызды аспектшердщ 6iрi. Дыбыстарды дурыс артикуляциялау, сейлемдегi екпiндi орналастыру жэне интонацияны сактау тыцдаушыныц сейлеп турган кiсiнiц сезiн, оныц сезшщ дурыс магынасын тYсiнуге жол ашады. Мiне, сонда гана дыбыстар мен дыбыс тiркесiмдерiн кабылдау, тану тYсiнiктi децгейде жYзеге асырылады. Осы максатта, ец алдымен, сездiк корды калыптастыру процесiнде дыбыстарды 6елгiлеп, эталондар мен олардыц комбинациясын калыптастырганнан кешн гана кабылдау магыналы болады. Шетел тiлiн окытуда негiзгi сейлеу бiрлiктермен эрекет етудiц мацызы зор, олар: дыбыстар, дыбыс комбинациялары, интонемалар, сез тсркестер^ байланысты мэтiндер.

БYгiнгi тацда шетел тшн окытудыц эртYрлi эдiстерi мен тэсiлдерi бар. Шетел тшн окытудыц тиiмдi оку-эдiстемелiк кешендерiн куруга негiз болган коммуникативтiк тэсiлдiц орны ерекше, ейткенi сейлеу эрекетiн дамытуга негiзделген лексикалык, грамматикалык жэне фонетикалык тшдш дагдылар мацызды рел аткарады. Ал, фонетикалык дагдылар сейлеу хабарламасын накты тYсiнудiц, ойды жеткiзудiц жэне тшмен коммуникативтi функцияны орындаудыц мшдетп шарты екенi 6елгiлi. Айтылым бойынша жумыс шет тiлiн Yйренудiц бастапкы кезецiнен бастау алуы тиiс. Лексикалык, грамматикалык бiлiмдерi мен сейлеу моторикасын тецестiретiн жэне коммуникация эрекетiнде бшм, 6iлiк жэне дагдыларды сэттi колдануга кемектесетiн айтылым дагдыларын жетiлдiру - тиiмдi тэсiлдер мен эдiстердi колданудыц кажеттiлiгiн кездейдi. Сейлеу, тыцдау жэне оку эрекетщ^ тiлдiк нормаларга сэйкес дыбыстар мен сездердi айта б^ге, сейлемдердi дурыс интонациялау жэне фразалык екпiндi орналастыру дагдысын мецгеруге эсер етедь

Эдiснамада педагогикалык 6iлiмнiц гылыми-педагогикалык негiздерiнiц жалпы теориялык негiзi жасалган (Ю.К.Бабанский, В.В.Ильин, Б.Т.Лихачев, В.В.Краевский, И.Я.Лернер), калыптасуы мен кызмет етуiнiц жалпы зацдылыктарына сай муFалiмнщ тулгасы аныкталган (В.А.Сластенин, Е.Н.Шиянов, Ш.А.Амонашвили, В.А.Андреев), жалпы тулганы калыптастырудыц психологиялык механизмдерi (С.Л.Рубинштейн, Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, А.В.Петровский), мугал1мнщ шыгармашылык даралыгын калыптастыратын педагогикалык технологиялар (В.П.Беспалько, А.С.Границкая, Г.К.Селевко), шет тiлiнiц айтылуын окыту эдiстемесi жасалган (Т.Д. Вербицкая, Н.И.Гез, Л.В.Щерба, В.Д.Аракин, В.А. Васильев, И.В.Рахманов, М.А. Соколова жэне т.б.). Мектепте жэне жогары оку орнында шет тiлдерiн айту дагдыларын дамыту мэселесiне жаца кезкарастар да пайда болды (Ю.Г.Лебедева, О.В.Легостаева, С.И.Бернштейн, П.С.Вовк, А.В.Воротникова, И.А. Зимняя, Н.Н.Гавриленко, Е.Г.Курятникова, т.б.).

Орта мектепте шет тшнде сейлеудщ айтылу жагын окыту ец алдымен практикалык максатты кездейдi. Шетел тш багдарламасы сейлеудiц фонетикалык жагыныц параметрлерiн аныктайды, бул тiлдi карым-катынас куралы ретiнде пайдалануды камтамасыз етед^ ейткенi айтылым дагдыларыныц болуы, ез кезегшде, сейлеу эрекетiнiц калыпты жумыс iстеуiн камтамасыз ете отырып, темендегщей оку максаттарын аныктайды:

> айтылу;

^ дыбысты есту жэне ыргакты-интонациялык дагдыларды сактау;

> айтылу дагдыларын тYзету жэне жетiлдiру.

Жалпы шет тшн Yйренушiлердiц сейлеуiндегi 6елгiлi бiр ауыткудыц негiзгi се6ептерiнiц 6iрi - тшаралык араласу, ягни тiлдiк санада жэне сейлеушшщ сейлеуiнде ана тшне жат тiлдiк жYЙенi тацу нэтижесшде туындайды. Окушылар бетен сездiц дыбысын дыбыстык жYЙе призмасы аркылы кабылдайды, баска тiлде 6iреудiц сейлеуiндегi эдеттен тыс дыбыстарды

кабылдау мен жацгыртуды ездершщ ана тш Yлгiлерiне сэйкестендiредi, ягни бастапкы кезецшде окушылардыц зейiнi сейлеудщ фонетикалык жагына шогырланганмен, бетен дыбыстардыц орнына ана тiлiндегi дыбыстарды елестетуi кездеседь Окушыныц ойлау, сейлеу, тыцдау, тYсiну, айту т.б. эрекеттерiне тiкелей катысты тiлдiк катынаска байланысты кубылыстардыц теориялык негiздерiн айкындау, олардыц колданылу жолдарын белгiлеу -казiргi езектi мэселелер катарына жатады.

Педагогикалык процесте шет тшнщ айтылуын Yйретуде, окушыларды алган бiлiмдерiн накты жагдайда пайдалануга дайындауда, пэн м¥Fалiмi келесi негiзгi принциптердi басшылыкка устануы тиiс:

• Коммуникативт баFыттылык принципi.

• Сана принцит.

• Керiну принципi.

• Жакындау принципi.

• I^остiлдi бшм беру принцит.

• 1^олжет1мдшк принцит.

• Теория мен практиканыц байланыс принципi.

^азiрri заман шындыFы мен коFамымыздыц талаптарын негiзге ала отырып, мектеп кабырFасынан шет тiлiн окытуда салыстырмалы, фонологиялык жэне фонетикалык тэсшдер бiрiктiрiлген кешендi тэсiлге негiзделетiн тэжiрибенi тиiмдi колдана отырып, лексикалык, грамматикалык, сейлеу жэне айтылу даFдылары калыптаскан шыFармашыл т¥ЛFаны дамыту кYн тэртсбшде тур. Заманауи коFамFа шет тшнщ формальды жаFы туралы теориялык бшм алу Fана емес, сонымен катар шь^армашыл т¥ЛFа ретшде калыптаскан, шет тшнщ сейлеу тш мен оныц дыбыстык жYЙесiне кызыFушылыFы басым бYгiнгi окушы, ертецгi мамандык тацдайтын т¥ЛFаны дайындау осы такырыптыц езектiлiгiн керсетедь Бул, жалпы бiлiм беретш мектепте калыптаскан айтылым даFдылары арасындаFы кайшылык жэне олардыц сейлеу карым-катынас нормаларына сэйкес келмеуiн, айтылым даFдыларын Yйретудiц стандартты жYЙесi мен эрбiр окушымен жумыс жасауда жеке тэсшдщ кажеттiлiгi арасындаFы кайшылыкты карастыруды кездейдь Осы мэселенiц шешiмi бiздiц iзденiсiмiздiц максатын аныктайды, шет тiлдердi окытудыц отандык жэне шетелдiк эдiстемесiндегi айтылым мэселесш аныктау, теориялык негiздеу, окушылардыц шет тшнде айту сапасын коммуникативт тэсiл аркылы шешу жолдарын карастыру болып табылады. Ол, эрине, мектеп м^ал1мдершщ окушыларды шетел тiлiнiц айтылуына, оларды практикалык т¥рFыда мецгеруiне окыту тэж1рибесшде, зертханалык сабактарда, сыныпта ауызша жэне жазбаша сейлеу тэжiрибесiн жетiлдiру нэтижесiнде жYзеге асыру басты талаптардыц негiзгiсi болып саналады.

ТАЛЦАЛАУ

Айтылымды YЙретуге байланысты мэселелердi шешу Yшiн окытылатын жэне ана тiлдерiнiц фонологиялык базасын салыстырмалы талдаудыц мацызы зор. ^аз1рп уакытта ез ана тшнде сейлейтщ сонымен катар аFылшын тшн бшетш адамды кездестiру калыпты жаFдай. АFылшын тiлi бYкiл адамзат Yшiн кэсiби жэне кYнделiктi карым-катынас стандартына айналды.

Тiл YЙренудегi мацызды аспект - айтылу. Дмитрий Николаевич Ушаков тYсiндiрме сездшнде: «...айтылу - сейлеу дыбыстарыныц айтылуы немесе артикуляциясы, яFни ауыз куысыныц эртYрлi белiктерiн пайдалана отырып, белгш бiр дыбысты жа^ырту»- деп керсеткен[1,63 б].

АFылшын тiлiндегi айтылым ец мацызды релдердщ бiрiн аткарады, бiрак, екiнiшке орай, кептеген адамдар айтылымныц мацыздылыFын ескермейдi жэне тусшбейд^ олар сездердi механикалык тYPде есте сактау жэне ережелердi YЙренуден туратын грамматикалык-аударма жYЙесiн унатады. ШындыFында, аFылшын тiлiн YЙренудiц бастапкы кезецiнен аFылшын тiлiнде айтылуды жаттыктыру, дыбыстык сейлеудi мецгеру, дыбыстарды ана тiлiнде сейлейтшдер сиякты айтуды YЙрену мацызды.

Интонация айтылымньщ магыналык жэне эмоционалды-ерштш жагын бейнелейдi жэне дыбыс бшктшнщ, сейлеу ыргагы мен каркыныныц, сондай-ак дыбыстыц жалпы тембршщ бiрiздi езгеруiнен керiнедi. Интонация сейлеушшщ коммуникативтiк ниетiнiц негiзi жэне сейлемнщ коммуникативтiк тYрлерiнiц керсеткiшi болып табылады [2,105 б].

Ойдыц, сезiмнiц, ерштщ интонация аркылы жYзеге асуы контекст пен жагдайга тiкелей байланысты, ягни сейлеушi ез пiкiрiн тек белгш 6ïp жагдайга CYЙене отырып калыптастырады. Н.И.Жинкин: «...жагдаят пен интонацияны багалау корреляциялык: жагдайды интонациядан кайта куруга болады, ал интонацияны ситуациядан табуга болады» деп атап керсетедi [3,99 б].

Интонацияны кабылдау оны кабылдайтын адамныц карым-катынасымен, оныц шет тшн бiлуiмен, емiрлiк тэжiрибесiмен, шет тшнщ интонациялык ерекшелiктерiн ажырата бiлуiмен, сондай-ак оныц сейлеу есту, фонематикалык жэне сейлеу кабшетшщ дамуымен аныкталады.

Агылшын тшнде дурыс айтуды мецгерудiц непзп максаты - орфоэпиялык нормаларды бшу, тэжiрибеде колдану, тыцдау гана емес, сонымен катар сейлеудi тYсiну кабшетш дамыту, фонетикалык дыбыстау кезiнде шет тшнщ магыналык мYмкiндiктерiн, оныц барлык артикуляцияларын сактау.

Шет тшшщ айтылуын калыптастырудыц Yш тэсiлi колданылады:

Бгртшш - артикуляциялыц, ол эрбiр дыбысты айту кезiнде айтылу дагдысын терецдетiп калыптастыруды, окушылардыц эрбiр дыбысты айту кезшдеп сейлеу мYшелерiнiц артикуляциялык ерекшелiктерiн бiлуiн, айтылу мен оган байланысты есту дагдыларын белек калыптастыруды камтамасыз етедi. Бул тэсiл артикуляциялык позицияларды зерттеуден басталады. Дыбыстар эрштерден окшауланып, ана тiлiндегi дыбыстарга жакындык дэрежесiне карай орналасады, фонетикалык транскрипция жэне фонетикалык Yлгiлер пайдаланылады.

Еюншш - акустикалыц, дыбысты есту анализаторларына CYЙену аркылы мецгеруге болады.

Yшiншiсi - дифференцияланады, бул тэсш сейлеу эрекетшщ тYрлерiне, окыту кезецiне, тiлдiк материалга жэне оку жагдайларына байланысты эртYрлi эдiстер мен олардыц комбинацияларын пайдаланады. [4,58 б]

Окытудыц Yш непзп эдiсiне: елiктеуiш, аналитикалык, аналитикалык-елiктеушiлiк эдютерше баса назар аударылуы мацызды.

Бiрiншi ddicmi колданганда негiзгi окыту куралы фонетикалык жаттыгулар болып табылады. Ол лексикалык жэне грамматикалык материалды кайталауга жэне бекiтуге ыкпал етедi. Фонетикалык жаттыгуларды жYЙелi тYPде колдану артикуляциялык дагдыларды умытып кетуден сактайды, айтылуды жаксартады.

Шетел тiлiнiц айтылуын YЙретудiц екiншi - аналитикалыц ddici кесте, сызбалар аркылы дыбыстардыц артикуляциясын сипаттауды, олардыц кемегiмен артикуляциялык кимылдарды керсетудi кездейдi.

Аналитикалыц-елжтеу ddici дыбыстарды артикуляциялык ереже непзшде тYсiндiрудi камтиды. Буын, сездер, сез тiркестерi, сейлемдер эталонга елiктейдi. Стандартты керсетумен катар окушыларга ереже тYсiндiрiледi. Одан кейiн сабактагы Yлгiнi белсендi тыцдау саналы елштеуге айналады. Саналы елiктеу аркылы окушылар дыбыстарды сапалы жацгыртуга кол жетюзе алады.

Жеке дыбыстарды жэне эаресе олардыц кешендерiн (сейлеудiц мацызды белштерш) мецгеру - зерттелетiн тiлдегi айтылымныц ец мацызды Yлгiлерiн практикалык тYPде мецгеруге жагдай жасайды. Агылшын тшн окытудыц бастапкы кезiнен бастап артикуляциялык базаны жэне сейлеу интонациясын мецгеру камтамасыз етiлуi тиiс, ейткенi, айтылу дагдыларына есту, артикуляциялык жэне интонациялык дагдылар жатады жэне кез келген карым-катынас куралдарымен, оныц iшiнде айтылыммен жумыс коммуникативтi багыттылык жэне тiлдi саналы мецгеру принциптерiне негiзделедi. Осы себепт мектеп окушыларына айтылымды YЙретуде темендегi факторлар ескерiлуi керек:

■ Сабакта мектеп окушылары кимыл-козгалыс епспктерш ceKipy, жузу, жYрудi мецгеру керек болса, онда [w], [d], [u] жэне т.б. дыбыстарды айтуга жаттыктыру кажет. ^арым-катынастыц фонетикалык куралдарымен жумыс окушыдардыц езара эрекеттесу Yшiн пайдаланатын сейлеу бiрлiктерiмен аныкталады.

■ Айтылымды саналы тYPде мецгеру ана тiлiн ескере отырып, агылшын тiлiнiц дыбыстык курамыныц ерекшелiктерiне негiзделyi мацызды:

а) агылшын жэне ана тшдершде бiрдей дыбыстар, мысалы арнайы дайындыкты кажет етпейтш дыбыстарды окушылар тасымалдау аркылы мецгередц

б) ана тiлiндегi уксас дыбыстардан аздап айырмашылыгы бар дыбыстар тYзетyдi кажет етедi, окушыларга олардыц калай ерекшеленетiнiн жэне калай айтылу керектшн керсету керек;

в) ана тiлiнде кездеспейтш дыбыстардыц артикуляциясын тYсiндiрy кажет етшедь

Окушыларды сауатты сейлеуге Yйретy максатында дыбыстардыц магыналык релiне де,

фонетиканы окытуга арналган материалдыц келесi принциптерше де ерекше назар аудару керек:

- Коммуникациялык кажеттiлiктердi канагаттандыру

- Айтылу стандарттары

-Окушылардыц ана тшнщ ерекшелштерш ескерyi.

Жалпы бшм беретш мектепте фонетиканы окытудыц непзп максаты - тыцдалым, айтылым, окылым, жазылым дагдыларыныц курамдас белiгi ретшде айту дагдыларын дамыту. Айтылу дагдысы сейлеу бiрлiгiнiц адекватты дыбыстык безендiрiлyiн камтамасыз ететiн синтезделген эрекеттi жYзеге асыру кабiлетi ретiнде аныкталады [5, 32 б].

Айтылу дагдысыныц ею тYрi - есту аркылы айтылу жэне ритмикалык-интонациялык айту бар. «Фонема» угымы есту аркылы айтылу дагдыларыныц непзшде жатыр. Фонема дегенiмiз - бершген дыбыстыц жасалуына тэн фонетикалык мацызды белгшердщ жиынтыгы. Есту аркылы айтылу дагдыларыныц сапасы фонематикалык есту кабшетшщ дамуына байланысты. Ол мыналарга негiзделген: сездегi жеке дыбыстарды ести бшу, сездердi дыбыстарга сурыптау, эр тYрлi фонемага жататын тiлдiц барлык дыбыстарын жэне бiр фонеманыц варианттарын бiр-бiрiмен араластырмай, ажырата бiлy, естшген дыбысты сэйкес магынамен салыстыра бшу.

Айтылымды Yйретyдегi негiзгi киындык тшаральщ интерференцияда жатыр. Шет тiлiн окуды бастаган кезде окушылар ана тшндеп дыбыстарды есту жэне айтуда туракты дагдылары бар, сонымен катар олар непзп интонемаларды игередi. Интерференция ана тшнщ есту аркылы айтылу дагдыларыныц шет тшне ауысуынан туындайды, т.б. жекеленген шет тшнщ дыбыстары ана тшнщ дыбыстарына уксайды [6,111 б].

МуFалiм шет тiлiнiц айтылуындагы кателердщ пайда болуын болжауга жэне мYмкiндiгiнше олардыц алдын алуга мiндеттi жэне тшдщ артикуляциялык негiзiнiц ерекшелiгiн курайтын кубылыстарга назар аударуы керек.

Агылшын тшнде айтылу саласында окушылар 6^ï тиiс:

• дауыссыз дыбыстарды айту нормаларын сактау,

• сездегi екпшд^ сез тiркесiнде логикалык екпiндердi дурыс орналастыру;

• сейлеу агымында семантикалык сегменттердi окшаулау жэне сез тсркестершщ дурыс белiнyiн, сейлеу мен Yзiлiстердiц ыргакты уйымдастырылуын сактау.

Сонымен катар, оларда транскрипция белгшерш оку жэне оларды белгiлi эрiптермен жэне эрш комбинацияларымен корреляциялау кабiлетi болуы керек [7,45 б].

Айтылымды табысты окытудыц непзп шарты - кедерп аймактарын, сондай-ак есту кабiлетiн, оныц шшде ыргакты сейлеу дагдыларымен окытылатын жэне ана тшдерш салыстырмалы талдау непзшде мYмкiн болатын киындыктарды дурыс аныктау. Алайда, айтылымды Yйретyдiц табыстылыгы непзшен муFалiмге, оныц кэсiби жэне лингвистикалык дайындыгына байланысты екенi сезсiз. Артикуляциялык базаны дурыс калыптастыру жэне оны окытудыц озык сатыларын жетiлдiрy Yшiн муFалiм:

1. шетел жэне ана тшдершщ фонетикасы саласында теориялык бiлiмi болуы, ягни фонетикалык кубылысты дурыс тYсiндiру Yшiн байланысу тiлдерiнiц артикуляциялык непздервдеп айырмашылыктарды бiлу;

2. окушылардыц ец типтш кателiктерiнiц себебiн тYсiну, оларды болжау жэне жою;

3. айтылымга YЙрету эдiстемесiн мецгеру, ягни: дыбыстарды дурыс тYсiндiру жэне бекiту, транскрипцияны, мимика мен ым-ишараны колдана бшу, мэнерлеп оку;

4. окулыктагы жаттыгуларды талдап, окушылардыц тiлдiк дайындыгын жэне олардыц айтылуындагы кателiк сипатын ескере отырып, косымша жаттыгулар курастыру;

5. фонетикалык материалдыц кYPделiлiгiне жэне белгш бiр сабактыц максаттарына байланысты айтылымга YЙрету эдiстерiн езгерту, сабакта окушылардыц оку эрекетш баскара бiлуi тшс.

НЭТИЖЕ

Айтылуга койылатын талаптарга токталатын болсак, ец алдымен, окушылардыц дыбысты дурыс айту кабшетшщ мацыздылыгын атап етуге болады. Окушылардыц кателерш тYзету оку-тэрбие процесiнiц курамдас белiгi болып табылады. Шет тшдерш окыту тэж1рибесшде кателердi талдау аркылы тYзету эдiсi кецiнен тарады. Бул эдiс шетел тшнде сейлеу эрекет дагдыларын калыптастыруда сэттi колданыс табуы тиiс. Осы эдютщ тиiмдiлiгiн багалау Yшiн эксперимент жYргiзiлдi. Окушыларга таныс емес сездердщ тiзiмдерiн оку усынылды жэне ол тиiмдi екенiн байкатты.

Окушылардыц жадында узак мерзiмдi фонемалар мен инфонемалардыц стандарттарын жасау Yшiн окытудыц техникалык куралдарымен жэне ец алдымен фонологиялык жазбалармен камтамасыз етiлетiн дыбыстык бейненщ стереотипi болуы мацызды. Фонограммалардыц кемепмен бiр материалды бiрдей дыбыс сапасымен бiрнеше рет тыцдауга болады.

Сонымен катар, фоножазба мыналарды орындауга мYмкiндiк бередг

• шынайы дыбыс Yлгiлерiн камтамасыз ету;

• сыныпта кабылдау киындыктары: таныс, таныс емес дауыстар, баяу каркын т.б.

• мектеп окушыларына жеке, жуптык жэне топтык жумыстарды жYргiзу.

Кино, арнайы жасалган оку фильмi жэне баска да техникалык куралдарды пайдаланудыц ерекшелiгi сол, олардыц кемепмен айтылу табигилыгын, интонациясын, ыргагы мен каркынын толык сактай отырып, карым-катынас куралы ретiнде шет тшнде сейлеуге жагдай жасалады. Фильм кейiпкерлерi Yшiн карым-катынастыц ец типтiк тYрi диалог болып табылады, бул эаресе интонацияны YЙрету Yшiн мацызды. Интонациялык ерекшелштер — эуен, екпiн, ыргак — кернекi тYPде кабылданады, ^mri акпараттык белгiлердiц жасалуын камтамасыз етедi [8,77 б].

Мектеп окушыларына айтылу жаттыгуларын жетiлдiру максатында сауалнама жYргiзiлдi. Оларга койылган сурактар:

1. Мектепте шет тш сабагында айтылуга жеткшкп кецiл белiнедi ме?

2. Айтылу децгешне каншалыкты кецiлiц толады?

3. Айтылу жаттыгулары сiздер Yшiн каншалыкты кызыкты?

4. Сенiц пiкiрiцше, муFалiмнiц кемегiнсiз есту жэне айтылу дагдыларын дамыту мYмкiн

бе?

Окушылардыц 27%-ы мектепте оку кезшде айтылымга жеткiлiксiз кецш белiнедi деп санайды. 54%-ы олардыц айтылуыныц косымша жумысты кажет етпейтшш жэне кажеттi талаптарга сай келетшш керсеткен. Айтылу жаттыгулары кеп жагдайда окушылардыц кызыгушылыгын тудырады, муны окушылардыц 75% растайды. Ал, 68%-ы муFалiмнiц кемегiнсiз есту жэне айтылу дагдыларын мецгеру мYмкiн деген пiкiрмен кел^кен. Алайда, айтылу дагдыларын дамытуга арналган жаттыгулар жYЙесiн эзiрлеу муFалiмнiц кебiрек назар аударуын кажет етедi. Эдютемелш эдебиеттерде жаттыгулар жYЙесi деп сейлеу дагдыларын дамыту реттшгш жэне ю жYзiнде бар сейлеу эрекеттерiнiц сипатын ескере отырып,

лингвистикалык немесе операциялык тэртiбiмен реттелген езара байланысты эрекеттердi уйымдастыру тYсiнiледi.

Жаттыгулар шет тiлiнiц дыбыстык жYЙесiнiц ерекше белгiлерiн байкауга жэне кедерп киындыктарынан арылуга кемектесyi керек. Жаттыгулар кезшде фонетикалык материалды фонологиялык кезектесу принцитне сэйкес уйымдастыру мацызды, мысалы, агылшынныц узын жэне кыска дауыстыларын минималды жуптармен тYсiндiрy:

Pick - peak

Cot - caught

Would - wooed

Фоно жаттыгуларында белгш бiр дыбыстар минималды жупта болатын сез тiркестерi мен сейлемдердi беруге болады, мысалы:

Could you see the ship there?

Could you see the sheep there?

Дыбыстардыц дурыс айтылуын да, ыргагы мен интонациясыныц дурыстыгын бакылай отырып, окушылар кайталап айтып немесе жатка YЙренетiн, магнитофонга жазылган шагын эцгiмелер мен елецдердщ кемегi де зор.

Айтылуды YЙретyге арналган жаттыгуларды курастыруда непзп принциптердi устана отырып, мыналарга кол жетюзе аламыз:

1) сейлеу-моторлы дагдыларды калыптастыру жэне ана тiлiнен саналы тYPде алыстау кезiнде окушылардыц есте сактау жэне шыгармашылык ойлау белсендшгш арттыру;

2) бастапкы немесе тузету фонетикалык курсты аяктаганнан кейiн карастырылып отырган киындыктардыц кепшiлiгi жойылуы немесе, ец болмаганда, окушылардыцмойындауы керек [9,123 б].

Мундай жатть^лардыц ец жаксысы мыналар:

* Сездердi тыцда, ана тiлi жэне шет тiлiнде уксас дыбыстык курамы бар сездердi атап керсет: Tom, centre, task, doctor, tip, motor, door, tour, dept, code, test.

* Темендеп сейлемдердщ катысымдык турш аныкта. Сейлемде айтылган катынасты керсет, сэйкес интонациямен окы. Мэтiндегi интонацияга назар аудар:

1. A lot of tulips grow in the garden.

2. How beautiful this room is!

3. Mr. Smith likes travelling, he has al- ready visited Kazakhstan, Paris, Berlin, London and Tokyo.

* Еркш сейлеуге дагдылану Yшiн сейлемдердi бiртiндеп узарту эдiсiн колдан:

I 'don't \know. I 'don't 'know \ how. I 'don't 'know 'how \long. I 'don't 'know 'how 'long I 'need to \wait. I 'don't 'know 'how 'long I 'need to 'wait for John. I 'don't 'know 'how 'long I 'need to 'wait for 'John to \come. 1 'don't 'know 'how 'long I need to 'wait for 'John to 'come \home.

Окыту эдютершщ нэтижелi болуыныц алгы шарты - жаца тсркестердеп Yздiксiз кецею Yстiндегi тшдш материалга байланысты окушылардыц назарын дыбыстык кубылыстарга жYЙелi тYPде аударып отыру.

ЦОРЫТЫНДЫ

Орта мектепте шет тш сабактарында ец алдымен агылшын тшнщ айтылуына аса мэн берiлyi тиiс. Сол себепт айтылуга YЙретyде эртYрлi жаттыгулар мен дыбысты есту дагдыларын калыптастыратын жэне дамытатын фонетикалык ойындардытиiмдi пайдалану мацызды. Эйткеш, пэн муFалiмi шартты тYPде окытудагы екi негiзгi кезецдi накты басшылыкка алып отыруы кажет. Олар: бастапкы кезецде жаца материалмен танысуды аналитикалык-елштеу эдiсi аркылы жYзеге асырып, фонетикалык дагдыларды калыптастыру жэне бастапкы кезецде ойын эдiстерiн пайдалану.

Агылшын тш сабактарында ауызша айтылу дагдыларын жетiлдiрy Yшiн коммyникативтi тэсiлдi колдану айтылым мен интонацияны YЙрете отырып, фонетикалык дагдыларды дамытудыц жэне оларды сактаудыц тиiмдi эдiсi болып табылады.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1.Веренинова Ж.Б. Фонетическая база английского языка : Звук, слог, слово, фраза. // Москва : МГЛУ, 2017. 117 с.

2.Выготский Л.С. Собрание сочинений. Т. 2. //М., 1956

3. Гальскова Н. Д., Гез Н. И. Теория обучения иностранным языкам. // М.: Акададемия, 2004

4. Жинкин Н. И. Обучение иностранному языку.// М., 1911. 125 с.

5.Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. //М.: «Просвещение», 1991. Рахманов И. В. Основные направления в методике преподавания иностранных языков в XIX-XX вв. // М.: Педагогика, 1972

6.Костаби Л. О. принципах составления системы упражнений для обучения произношению. // Methodica X - Tartu, 1981

7.Щерба Л.В. Обучение звукопроизношению. //Казань, 1957