CC BY
0
Suvanova S. B.
Teacher
of the Faculty of preschool and primary education Termez State Pedagogical Institute
SHAPING THE ECALOGIC CULTURE ON THE BASIS OF DEVELOPMENTAL CENTERS IN PRESCHOOL-ADULT CHILDREN
Abstract: Today, a lot of attention is paid to the preschool education system. This article talks about the work carried out in the preschool education system and the formation of the ecological culture ofpreschool children.
Key words: nature, man, First step, inanimate and living nature, society, mental development, moral development, aesthetic development, physical development, plant world, animal world, microorganisms, environment, geographical environment, man-made environment.
Suvanova S.B. Termiz davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim fakulteti o'qituvchisi
MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI BOLALARDA RIVOJLANTIRUVCHI MARKAZLAR ASOSIDA EKALOGIK MADANIYATINI SHAKILLANTIRISH
Annotatsiya: bugungi kunda maktabgacha ta'lim tizimiga katta e'tibor qaratilmoqda. Ushbu maqolada maktabgacha ta'lim tizimida olib borilayotgan ishlar va maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik madaniyatini shakllantirish haqida gap boradi.
Kalit so'zlar: tabiat, inson, birinchi qadam, jonsiz va yovvoyi tabiat, jamiyat, aqliy rivojlanish, axloqiy rivojlanish, estetik rivojlanish, jismoniy rivojlanish, o'simlik dunyosi, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar, atrof-muhit, geografik muhit, texnogen muhit.
Tabiat - bitmas tuganmas xazina. Uning jonli va jonsiz tabiati, Turli-tuman o'simliklar dunyosi, hayvonot olami yosh qalbning to'g'ri о'sib, shakllanishida, tabiatda bo'ladigan voqea- hodisalaming sir-asrorini o'rganib voyaga yetishida katta manba bo'lib xizmat qiladi. Bola qiziquvchan bo'ladi. U atrofdagi, MTT hovlisidagi rang - barang gullarni, sharqirab oqayotgan suvlarni, guldan-gulga qo'nib uchayotgan kapalaklarni, betinim sayrayotgan qushlarni ko'rib quvnaydi, yayraydi. Bola ongining o'sishida, jonli va jonsiz tabiatga bo'lgan qiziqishini ortishida tevarak - atrofdagi tabiatning roli beqiyos kattadir kattadir. Bolalarni, tabiat bizga in'om etgan ana shu go'zal manzaralari bilan tanishtirib borishimiz, tabiatning har bir giyohi, har bir hayvonotining insonlar uchun, tabiat uchun naqadar
katta ahamiyatga ega ekanligini aytib, o'rgatib borishimiz, ma'naviy oziqlantirishimiz kerak. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishdan maqsad yosh avlodni ona vatanimizni sevishga, uning o'simliklari, hayvonot olamini asrash, saqlash, ko'paytirish ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Buning uchun bolalarni tabiat bilan tanishtirish ishlarini maklabgacha ta'lim yoshidan boshlamoq kerak. Ekologik ta'lim va tarbiyaning tub ma'nosi - tabiat va jamiyat o'rtasidagi doimiy birlik va ularni bir-birlariga bug'luvchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni o'rganish, hayotga tatbiq qilishdan iboratdir.
Ekolgik ta'lim va tarbiya - bu insonni tabiatga qadam qo'ygan vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanishga, psixologik, axloq odob yuzasidan halqimizning tabiatga hurmat va e'tibor bilan qaraydigan urf odatlarini, udumlarini tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko'paytirish, bog'u-rog'lar, gulzorlar tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi xislatlar uyg' otishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologiya haqidagi tushunchalar va qonuniyatlar to'g'risida bilim byerish. Bunda mehnat muhofazasi, tabiatni asrash, noyob jonzotlar ro'yxati, tabiat va atmosfyeradagi inqirozlar oldini olishga oid tushunchalar va qonuniyatlarga e'tibor beriladi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalar ekologik tarbiyasidan ko'zlangan maqsadlardan biri - bir tomondan -muqaddas Ona zaminimizni ozoda qilib saqlash bo'lsa, ikkinchi tomondan -musaffo osmonimizni aslidagidek saqlashdan iborat. Bu ona diyorimizni obod etishga qo'shiladigan katta hissa bo'lib, uning yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda obodonchilik va orastalik, pokizalik va tejamkorlik, xushxulqlik va xushmuomalalik kabi insoniy fazilatlar shakllanadi. Bular maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi ekologik qonuniyatlar va tushunchalarni ongli ravishda anglashni kafolatlaydi:
• tabiat haqidagi tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy o'illar va ular orasidagi bog'lanish; • tabiat boyliklaridan tejab-tyergab foydalanish va ularni muhofaza qilish;
• atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash;
• tabiatni kelajak avlodlar uchun qanday boisa, o'shandayligicha qoldirishga intilish va shu kabilar.
Uzoq tarixga nazar tashlaydigan bo'sak, Markaziy Osiyo xalqlari. Jumladan, o'zbeklar ham jahondagi eng qadimiy xalqlardan hisoblanadi va ular jahon ilm-faniga, ma'naviy-ma'rifiy taraqqiyotiga katta hissa qo'shganligining guvohi bo'amiz. Ota-bobolarimizning bu boradagi qoldirgan boy ma'naviy myerosi milliy myerosimizni chuqur, har taraflama o'rganishimizga va u haqda xolisona fikr bildirishga hamda 0'zbekiston mustaqilligiga yerishuvida buyuk ma'naviy ozuqa bo'ldi yoki ota-boboiarimiz qoldirgan milliy qadriyatlarimizni tiklash va ularni targ'ib qilishga keng imkoniyatlar yaratildi. «Respublikamiz mustaqillikka yerishgandan so'ng, ekologik tarbiyada xalq pedagogikasidan foydalanishga katta e'tibor byerib kelinmoqda. Atrof-muhitni muhofaza etish, moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid tarbiyani milliy qadriyatlar va an'analar, sharqona urf-odatlar orqali byerish ehtiyoji paydo bo'ldi. Tarbiyachining bolalarga ekologik
ta'lim va tarbiya byerishda xalqimizning o'ziga xos milliy taгbiyasidan o'гinli foydalanishi yaxshi samaгa byeгadi. Milliy tarbiyamizda to'гt naгsa - yyeг, suv, tuproq, havo muqaddas hisoblangan. Xalqimiz juda qadim zamonlaгdan suvga e'tiqod qo'yib, yozning eng jazirama kunlarida «Suv sayli» otkazgan. Ota-bobolarimiz «Suv - tabiat in'o'i, hayot manbayi», deb bejiz aytishmagan. Har to'chi suvni gavhardek qadгlab, bog'- rog'lar yaгatishgan. Biz esa suvdan xo'jasizlarcha foydalanishimiz natijasida Oгol muammosining tug'ilishiga sababchi bo'ldik. Siгdaгyo va Amudaiyoning belgilangan yyeгga to'la yetib bormasligi natijasida bugun 0'гta Osiyo uchun ahamiyatli bo'gan Orolning butunlay yo'qolish xavfi paydo bo'ldi».Demak, maktabgacha yoshdagi bolalaгga ekologik taгbiya byerishda milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analaг, marosimlar, nodiг qo'lyozmalaг va davlat arboblarining ushbu sohaga oid faoliyatlari mustahkam didaktik asos bo'lib, bulaг orqali ulami atrof-muhitni toza saqlashga, ozodalikka, pokizalikka va eng asosiysi sog'lo' tuгmush taгzi hamda muhitini tashkil eta olishga o'гgatiladi.
Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan taraqqiyoti darajasi undagi xalq xo'jaligining tuгli jabhalariga ta'siг etadi. Bu boгada o'ziga xos global va mintaqaviy ekologik muammolar ham yuzaga kelavyeгadi. Bunda global muammolarga Oral fojiasi, Chyemobil halokati, Xirosima va Nagasaki shaharlardagi bomba poгtlasЫaг hamda shu kabilar misol bo'la olsa, zavod va fabrikalardan chiqadigan zaгaгli chiqindilaг yoki ma'lum hududdagi tupraq yerroziyasi, ba'zi kasalliklaming ko'payishi va shu kabilami misol qilib olish mumkin. Shu sababli ekologik tarbiya yo'nalisЫaгi ham turli xil bo'ldi. Quyida ulaming ba'zilaгi to'g'гisidagi ma'lumotlaг keltiгamiz:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalami yashab tugan joyidagi tabiatimiz boyliklaгi nitejab-tyeгgashga, uni muhofaza qilishga o'rgatish. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalami o'z o'quv muassasalarini va uning tevarak-atroflarini ko'kalamzoгlashtiгish va obodonlashtirish, mevali va manzaгali daraxtlar ekishga o'гgatish.
3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda xiyobonlami, suv havzalaгini ozoda saqlash ko'nikmalarini shakllantiгish. 4. Ekologik dunyoqarashni yuksaltiгish. 5. Ekologik madaniyatni shakllantirish. 6. Ekologik savodxonlikni yuksaltirish. V. Maktabgacha yoshdagi bolalaг ongida atrof-muhit va uning shaxs ma'naviy dunyosiga ta'siri haqidagi tasavvuгlaгni shakllantirish. 8. Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida tabiat va uning jamiyat taraqqiyotidagi o'mi haqidagi tasavvuгlaгni paydo qilish. 9. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byeгishda o'quv muassasaiaгi va oila o'rtasidagi umumiylik va xususiylik. 10. Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida atrof-muhit muhofazasida bolalaming vazifasi haqida tasavvur hosil qilish. 11. Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida tabiatni muhofaza qilishda otaona ibrat-namunasi haqidagi tasavvurlarni hosil qilish. 12. Maktabgacha yoshdagi bolalami oiladagi, o'quv muassasasidagi o'simliklar va hayvonot dunyosini e'zozlashga o'rgatish, jonivoг va qushlami paгvaгish qilishdagi bilim va ko'nikmani yuksaltiгish. 13. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byeгishda milliy an'ana va urf-odatlarni tiklashga e'tiboг qaгatish. 14. Maktabgacha
"Экономика и социум" №12(127)-1 2024
www.iupr.ru
420
yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byerishda to'garaklardan foydalanish va ularda «Tabiat va inson», «Ekologiya va inson», «Orol madad so'raydi», «Tabiatni e'zozlaylik», «Suvni muqaddas deb bilaylik» va shu kabi mavzularda davra suhbatlari uyushtirish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: l.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 22-dekabrdagi 802-sonli "Maktabgacha ta'lim va tarbiyaning Davlat Standard to'g'risida"gi qarori. -Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 23.12.2020-y., 09/20/802/1658-son.
2.Djabborova X.D. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik ta'lim -tarbiya berishning o'ziga xosligi. T.: Tarbiyachi. 2000.
3. Ro'zmetov F.N., Xasanova Sh.O. "Tarbiyachi ish hujjatlarini birga yuritamiz" MTT tarbiyachi lari uchun qoTlanma. 2020-yil. 20-avgust.Urganch.
4. Haydarova, D.R. (2020.) Pragmatik analysis of the linguistic of person-referencing deixis and pronouns referring to it in the uzbek language. Journal of Critical Reviews, 7(5), 350-354
5.Suvanova S. B. THE IMPORTANCE OF THE GAME IN THE CREATIVE DEVELOPMENT OF CHILDREN OF PRESCHOOL AGE //Oriental Journal of Education. - 2023. - T. 3. - №. 03. - C. 1-5.
мЭкономнка h соцнумм №12(127)-1 2024
www.iupr.ru
421
