CC BY
19ГТАХР 17.01.45
Ш.Ц¥ДАЙБЕРДИЕВТЩ «ЕЦЛ1К-КЕБЕК» ПОЭМАСЫН ОЦЫТУ
Б. Д. Ж%мацаева педагогика гылымдарыньщ кандидаты, профессор м.а., Казац мемлекетпк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц., e-mail: d.bereke2009@mail.ru
Казак эдебиетш оцыту эд1стемес1 саласында керкем шыгарманы жанрлыц ерекшелжтерше царай оцыту мэселесшен арнайы енбек жаз^1лмаган^1мен, эд1скер^алымдарымыздыц тарапынан бул шшара царастырылып журген мэселе. Дегенмен эр шын'арманыныц ез1нд1к ерекшелт, оны оцытудын эд1с-тэс1лдерш дурыс сурыптап, орынды цолдануды талап етед1. Кебше шыгарманын езшд1к болмысын зерделеу эд1скерге оцытуды неден бастап, талдау жумыстарын цалай ербггуге болатынын айцындайды. Мацалада Ш.К¥дайбердг^л^1нын «Ецл1к-Кебек» поэмасын оцыту эд1стер1 цараст^1рылган, ол жалпы эпикалыц текп оцыту эдю-тэс1лдер1мен уштастырылыла тус1нд1р1лед1.
Туит свздер: поэма, жанр, трагедия, талдау, композиция, цайшылъщ, идея, эдк-тэал
Поэма - эпикалыц текке жататын елецмен жазылган керкем туынды. Казац эдебиепнде лирикалыц жанрдан кейiн прозага ауысудыц алтын кепiрi сияцты бiршама жацсы дамыган жанр десек цателеспеймiз. Х1Х f. екiншi жартысынан берi поэма жанры тацырып, тур жагынан дамып келедi. БYгiнде цазац эдебиетiнде сатиралыц, сыни, ерлiк романтикалыц поэмалар молынан ушырасады. Поэманыц жанрлыц генезисi женшен будан бурын мацаламызда кещрек тоцталFан едiк[1]. Ендiгi кезекте поэма жанрын оцыту мэселесiне тоцталмацпыз.
Поэма жанрын оцытудыц эдiс-тэсiлдерi мен жYЙесi де бiршама цалыптасцан. Дегенмен, шы^арманыц керкемдш цуатын, идеялыц мазмунын терец мецгертерде кеп олцылыцтарFа жол берiлiп жYр. Кеп кемшiлiк шыFарманыц идеялыц мэнш жете тYсiнбеуден немесе сол мэселеге жол сштейтш оцушыларFа усынылатын тапсырмалар жYЙесiн цура алмау, эдiс-тэсiлдердi дурыс цолдана алмаудан туындайды.
Эдеби шыгарманы талдаудыц жалпы тацырыптыц мэселелерiне байланысты: оныц сюжетiн, композициясын, эдеби кешпкерд^ эдеби туындыныц идеялыц-керкемдiк цуатын танытуды мацсат еткен зерделi зерттеу ецбектерi эдебиеттану Fылымында да, эдебиеттi оцыту эдютемес Fылымында да молынан жариялаетан (М.А.Рыбникова, В.В.Голубков, Г.А.Гуковский, Л.И.Тимофеев, Г.Л.Абрамович, Д.С.Лихачев, В.И. Сорокин, А.И.Ревякин, Н.И.Кудряшев, В.Г.Маранцман, Н.О. Корст, Н.А.Демидова, Г.И.Беленький, Т.Ф.Курдюмова, З.Я.Рез, Л.С.Айзерман сияцты т.б.) Эдебиетш^ эдiскер-Fалымдардыц ецбектерiнде керкем шыгарманы талдап танудыц Fылыми-эдiстемелiк жYЙесi жасалFан.
Бул мэселе цазац эдебиетш оцыту эдютемес саласында да бiршама царастырылFан. Жеке цаламгердiц шыFарамаларын оцыту эдютемесшен жазылFан ецбектерде де прозалыц шыFармаларды оцыту цамтылады. Атап айтар болсац: КТасболатов М.Эуезов шыFармашылыFын оцыту мэселесшен эдютемелш Fылыми-зерттеу ецбегiн жазды [2]. Ал КБ^баева М.Эуезов шыFармашылыFын оцыту эдiстемесiн практикалыц жаFынан жетiлдiре тYCтi [3]. С.Калиев F.МYсiрепов шы^армаларын оцыту жолдарын царастырFан [4]. С.Муцанов шыFармашылыFын оцыту эдiстемесiнен жазылFан эдюкер-Fалым Эдебиеттi оцыту эдiстемесiнен жазылFан бiрцатар эдiстемелiк нусцауларда эпикалыц текке жататын шытармаларды оцыту мэселесi талданады. Бул цатарда С.С.Кирабаевтыц [5], К.МырзаFалиевтiц [6], К.Елiкбаевтыц [7] цуралдарын атауFа болады.
Эпикалыц шыFармаларды оцытудыц устанымдары эдеби тектiц езге тYрлерiн, соныц iшiнде поэма жанры да бар, оцытуда цолданатын оцу-эдiстемелiк жумыстармен мазмундас. Керкем шы^арманыц тацырыбы, идеясы, керкемдш элемi, тарихи-элеуметтiк устанымдар цай жанрды талдаFанда болсын ортац мэселелер екеш белгiлi. Дегенмен, поэманыц келемi, сюжетпк, композициялыц цурылымы, образдар жYЙесi, тшдш ерекшелiктерiн талдауда, оцу-танымдыц жумыстарда кYPделiлiгiн байцатады.
ШыFарманыц идеялыц мазмунын Fылыми турFыда талдап айцындауда жазушыныц эстетикалыц талFамын, дYниетанымын, кезцарасын танып бшудщ мэнi зор. Ол кебiне жазушылардыц емiрiнен мэлiмет беру арцылы жYзеге асырылып жур. Эйтсе де, тек цаламгер емiрбаянын тYсiндiру арцылы
FaHa rçaлaмгердщ дYниетaнымын, оrçырмaнынa arnrcarç ойын aйrçындayFa болaды деген ^ш^ры ой тyмaсa керек. СоFaн орaй, мектептерде оrçылaтын шыFaрмaлaрдын идеяльщ, композицияльщ, жaнрльщ негiзiне rçaрaй ж^ушьтын eмiр CYрген дэyiрiнщ белгiлi бiр кезещне (rçоFaмдьщ кeзrçaрaсы) оrçyшылaрдын нaзaрын ayдaрып, ерекше мэн берiлiп о^ытылуы керек.
Мэселен, 10 сыныптa Ш.K¥Дaйбердi¥лынын шыFaрмaшылыFынaн оrçытылaтын «Енлш-Кебек» поэмaсындa 3aMaH кeрiнiсi, дэyiр шындыFы бiршaмa кен aйтылaды. Автордьщ e3Í мarçсaтты тYPде кен ^мтуды кeздейдi. К^тамгердщ кeзrçaрaсын тaнy, ^сганымын бaFдaрлay дa шыFaрмaнын iшкi бiрлiктерiн зерделеу aрrçылы FaHa жYзеге aсырылaтын о^у эрекетi болFaндьщтaн, aвтор H^rçaFaH iзбен rçaрaстырyдын тиiмдiлiгi кeп.
Автор поэмaны прологтaн бaспaйды. АлFaшrçы тeрт шyмarç оrçырмaнFa aвтордын arnrcarç ойын т¥спaлдaп, сынaлaй тYседi:
А^ылдьщ кей ю жayы, кей iс досы,
Б^л екi iстен болмaйды eмiр босы.
Досынды жay, д^штнды дос гарсетш,
Кeздi бaйлaп нэпсiнiн ^mFami осы,- деген шyмaкгaн aлдaFы болaр iстiн ^йшьты^ы бaйrçaлaды.
Ал, келес кезекте a^rn б¥Faн дейiн жaзылFaн «Kaлrçaмaн - Мaмыр» поэмaсынa сштеме жaсaйды дa, оrçиFaнын eзiн бaяндayды aлыстaн толFaп сeздi эрiден rçозFaйды. 21 шyмarç rçasaKibiH тaрихи шежiресi iспеттес. Ka^a^ шaпrçыншылыFы кезiндегi елiнiн тaрихи жaйынaн бaстaлып,
жеке ру iшiндегi iс-эрекет, ру бaсылaрынын ю-^имылы, жердi бeлiсе aлмaFaн ел жyaндaрынын eзaрa нaрaзылыFы сипaттaлaды.
Ш.K¥Дaйбердi¥лынын шыFaрмaшылыFын зерделей келе М.МaFayин поэмaнын б¥лaй бaстaлyынa тYсiнiктеме бередi: «ШыFaрмaнын негiзгi aрrçayы мaхaббaт трaгедиясы болFaнымен, aвтор зaмaн кейпiн rnKibrnay, оrçиFaнын ескi кYндерде eткенiн, ендiгi жерде ел aрaсындa м¥ндaй келенсiз ю болмayFa тиiсiн дэлелдей тYсy Yшiн хикгяньщ eмiрлiк фонынa aйрьщшa мэн беред^ шaFын кeлемдi тaрихи arçпaр жaсaп, Аrçтaбaн ш^бырынды кYндерiн, елдщ rçырFынFa ¥шырaп, гзып-тозуын œmn^ келе, ^aзa^тaрдын rçaйтaдaн кYш жиып, жayFa ^рсы aттaнFaнын, Yлкен жещстерге жеткенiн aйтaды. Автор мarçсaты - жонFaр соFысынын шежiресiн жaсay емес, Енлш -Кебек трaгедиясынa себеп болFaн rçоFaмдьщ, элеyметтiк жaFдaйлaрды aйrçындay» [8, 18] - дейдi Famrn.
ПоэмaдaFы aвтордын amrcarç ойын зерделеу Yшiн бiрнеше мэселеге кeнiл ayдaрFaн д^рыс. Алдымен aвтор нелiктен шыFaрмaны тaрихи кезендi сипaттayдaн бaстaFaн деген с¥рaвдa жayaп iздеy мaнызды. Ойрaт одaFы жойылFaннaн кейiн шыFыс aймaвдa кeшкен ^ц^й рyлaрдын aрaсындa тaртыс бaстaлды. Тaртыстын себебiн a^rn кдй тaрмaкгaрдa кeрсеткен деген мэселелер тaлrçылaнсa, екi жaстын мaхaббaты трaгедиямен биушщ де такты себептерi aйrçындaлa тYседi.
Поэмa мэтiнi бойыншa жYргiзiлетiн ж^мысты екiге бeлiп rçaрaстырyFa болaды:
1. мэтш мгзм^нын менгеру;
2. мэтшге тaлдay жaсay.
Мэтiннiн мaзм¥нын менгертуде aньщтaмa с¥рaкraрмен ж^мыс, мэтiннiн идеяльщ мгзм^нын aйrçындay бaFытындaFы топтьщ ж¥мыстaрFa aрнaлFaн тaпсырмaлaр, сeздiкпен ж^мыс, шыFaрмa идеясын, aвторльщ ¥стaнымды aйrçындaйтын шyмa^тaрдaн немесе обргз композициясын ^^ambra бeлiктерден мэнерлеп о^у сия^ты тYрлi ж^мысгар дa сaбarç YДерiсiнде нaзaрдaн тыс rçaлмaFaны орынды.
Поэмaнын мaзм¥нын менгертуде тиiмдi ьщпгл ететiн тэсiлдiн бiрi ортarç ¥^сaстьщтaры бaр eзге шыFaрмaлaрмен сaлыстырa rçaрaстырy.
Ш.K¥Дaйбердi¥лынын «Енлiк-Кебек» поэмaсын «Kaлrçaмaн -Мaмыр» поэмaсымен сaлыстырy немесе эйел тениздш тarçырыбын кeтерген бaсrça rçaлaмгерлердщ шыFaрмaсымен сaлыстырa rçaрaстырy дa шыFaрмa сюжетiндегi aйырмaшыльщтaрды зерделетуге жaFдaй тyFызaды.
«Енлiк-Кебек» трaгедиясы М.Эуезов шыFaрмaшылыFынa дa eзек болFaны белгiлi. «Енлш-Кебек» пьесaсынын сюжетi Шэкэрiм шыFaрмaсынын сюжетiнен aлшarç кетпегенiмен, rçосaлrçы элементтердщ кездесетiнiн aнFaртy, пьесaмен тaнысyды сыньт^ тыс ж¥мыстaрдa ¥йымдaстырy дa шыFaрмa мгзм^нын ayrçымды тaлдayFa мYмкiндiк тyFызaды.
Мэселен, кейiпкерлердiн обрaздaрынa ^ц^й aйырмaшыльщ бaрын rçaрaстырy дa тиiмдi тэсш. Нaсaн Абыздын сипaттaлyындa Ш. K¥Дaйбердi¥лы:
TeMip масак жабырлап тур сылдырлап, Ею K63Î баксыныц тым булдырлап. Ындын койып тындасац сарнаганын, Сактанбасац алгандай акылды урлап.
Муцлы коцыр дауысы шыкса зарлап, Ыктиярсыз кетедi бой шымырлап. «А» дейдi де тьщдайды анда-санда, Кулагына кеткендей жын сыбырлап.
Ekî квзiн кан жауып, ещ ^ашып, Суп-сур болып, алартып квзш ашып. ШYлдiр-шYлдiр свйлесiп жыныменен,
Ö3rn-e3i токтатты эзер басып, - автор баксыныц образын жасайды. Ал. М.Эуезов акылшы абыз бейнесi арцылы заманыныц данагвйi ретiнде танытуды максат еткен.
Ал Кебек пен Ецлш образдарын ашуда автор мiнездеудi утымды пайдаланады. Поэмадагы тыц образ Ецшкке бершген. Ецлш тещн iздеген кайсар мшезд^ акылды да, пайымды кыз. Ецтк пен Кебектщ диалогiнде де кешпкерлердщ iшкi элемi еркiн ашылган.
Ецлш образынан казактыц зерделi кызыныц ой-пайымы, iс-эрекетi кврiнедi.
«Кврсекызар, лап берпш эр елде кеп, Атын атап не керек пэленше деп. Аз ^цщк эзш iздеп жYргенiм жок, Энiмсiз iс болмайды вмiрге сеп...
Тасыр болса, талгамай тап берер деп,
Tym бойы сынадым сiздi абайлап» - деген шумактар аркылы автор жас болса да, Ецлштщ салмакты ой иесi екенiн таныткысы келедi. Эрi кыздыц жасап отырган кадамын кешпкершщ эр свзiмен тиянактап жеткiзедi Сол арцылы окырманыц дурыс тYсiнiкке багыттайды. «Ецшк айтты: «Тац калдым бул свзще, ¥ксамайды тYндегi мшезще. Егерде бiреу айтса унар ма едщ, Талап кылма, талпынба деп взще...
Рас, кудай жазбаса б^пес жумыс, СYЙтсе де бiзге мiндет - талап пен ю. Эрекетсiз отырмак дурыс болса,
Неге берген аяк-кол, тiл менен тю» - деген шумактар аркылы Ецшкпщ парасат, пайымынан взге кYрескерлiк рухы да танылады. Ецлштщ аузына «Кайтш разы болайын берген уга?» деген сeздердi салу аркылы казак когамындагы кыздыц татар дэмi, карсылыксыз шер уы калыц мал екенiн де кврсетедь Калыц мал аркылы кыз мойнына салынатын тагдыр таукыметi, вмiрiнiц соцына дейiн iшетiн зэрлi запырацы дегендi уктырады.
Ецлiк образын талдауда кейбiр олкылыктарга жол берiлiп жYр. Мэселен, интернет желiде усынылып жYрген сабак жоспарлары мен жазба жумыстарында Ецлiк образын мiнез-кулык жагынан талдау басым. «Эсселер жинагы» деп усынылган эдiстемелiк материалдарда «Ш.КУцайбердiулыныц «Ецлiк-Кебек» поэмасындагы Ецлiктiц казак кызына тэн керегар мiнезi талдап жазыцыз» деген такырып кездеседi. Эссе такырыбына караганда Ецлш образын тек казак кызыныц мшез-кулкына катысты стереотипте гана талдау квзделгенш ацгару киын емес. Жалпы казак кызына тэн касиеттердi саралау керек болса, батырлык дастандардан, ауыз эдебиет Yлгiлерiнен, тарихи жырлардан т.т. батыр, рухты, кYрескер, сонымен катар, нэзш те сабырлы, парасатты, ибалы т.т. тYрлi характерлердi табуга болатыны анык. Сондыктан казак кызыныц мiнез-кулкын бiр типте карастырудыц взi кейiпкер болмысын жете тYсiнбеуден туындайтыны белгiлi. Оныц Yстiне автордыц жеткiзгiсi келген муратын тYсiнбеуден туган тапсырма деуге болады.
Шыгарма бойынша талданатын курамды элементтер бiршама. Жалпы шыгармаларга нысан болатын талдау багыттары ретiнде мына мэселелердi атауга болады:
1. шыгармадагы басты жэне косалкы такырыптарын аныктау;
2. шыгармадагы кYрделi сездер мен сез ^ркестерш тауып, оларга тYсiндiрме свздiктен аныктама жаздыру;
3. шыгарманыц образдар жYЙесiне талдау. Образдарды дербес талдау, салыстыра талдау, топтай талдау тYрлерiн жYргiзу;
4. шыгарманыц тiлi бойынша жасалатын жумыс тYрлерi (туракты сез пркестер^ макал-мэтелдер, квп магыналы свздерд^ фразеологиялык сез оралымдарын мэтiнiнен тауып жазып, оларга тYсiнiктеме жасау);
5. шыгарманыц композициялык курылымына талдау:
а) сюжетпк композиция;
э) образ композициясымен жумыс;
б) баяндау композициясымен жумыс т.б.
6. Шыгарма идеясын айкындау максатындагы жумыс тYрлерi.
Эпикалык шыгармалардыц взiндiк ерекшелiгiнiц бiрi - композициясында дедiк. Осы орайда сюжеттi шыгарманы композициясын айтып еткен орынды. Композиция тек тшшге гана байланысты угым емес. Композиция мазмунмен тiкелей байланысты. Ол - эдеби шыгарманыц сырткы тYрiнiц симметриясы, сонымен катар шю сырыныц да гармониясы.
Ал сюжет композициясы орта мектепте эпикалык шыгармаларды окыту барысында жиi талдау нысанына iлiнедi. «Ецтк-Кебек» поэмасыныц сюжеттiк желюше талдау жасау топтык жумыс тYрiнде де, дербес те уйымдастырылатын жумыс тYрi.
Окиганыц экспозициясы: матай мен тобыкты арасындагы жагдай.
Окиганыц басталуы: Кебектiц Нысан абызга бал ашкызуы;
Окиганыц байланысы: Кебектiц ацга шыгуы, Кебектiц Ецлiктiц экесiнiц YЙiне тап болуы;
Окиганыц дамуы: Ецлiк пен Кебек арасындагы сез байласу. Кара жартаста кездесуi
Окиганыц шиеленiсуi: Кебектщ Ецлiктi алып кашуы, сэбилi болулары.
Окиганыц шарыктауы: рулар арасында дау. Бтмге келе алмаган топтардыц ею жасты влiмге кесуi. Кецгiрбайдыц катал Yкiмi.
Окиганыц шешiмi: Ецлiк пен Кебект ат куйрыгына байлап влпруь Сэбилерiнiц тауда калуы.
Сюжеттiк композициядан тыскары берiлген авторлык тYЙiн аркылы да каламгер окырманга ой тастайды:
Кыз, кызык, батыр жазар кезiм емес,
Жастарды кызыктырган свзiм емес
Эншешн эцгiме деп кулак салма,
Кур гана кызыгы мен кызын алма.
Fадiл, залым, шафкатт, мейiрiмсiз,
Соларды айыра алмай капы калма!
Эдеби шыгармада кейiпкер, оныц всу динамикасы, сюжеттiк желi болмаса, тутас курылым — композиция болмайды. Сондыктан муFалiм мектеп кабыргасында квркем шыгарманы окып-уйрену барысында кейiпкерлердi эртYрлi жагдайларга байланысты взге бейнелермен тыгыз органикалык бiрлiкте, карым-катынаста карастыруы кажет. Муны вмiрлiк мэнi бар кубылыстармен салыстыра танытуга, оган шэкiргтердiц вз пшрлерш бiлдiруiне назар аударуы керек.
Эдетте окушы шыгармадагы квркем ойды шындык тYрiнде гана кабылдап, ондагы образдылык, типтiлiк, мазмун мен форманыц бiрлiгi секiлдi эдебиеттiц теориялык астарларына назар аудара бермеуi мYмкiн. Сол Yшiн муFалiм квркем мэтiнмен жумысты терецдете отырып, окушыларды эдеби-теориялык сауаттылыкка дагдыландыруы керек. Бул квркем туындыны дэйектi тYрде талдауга, бiлiмдi саналы мецгеруге Yйретедi.
ПайдаланFан эдебиеттер
1 Baltabaeva N.Pabzabek B.Zhumakaeva B. Genre Constituting Ractors and the Hature of Essay.//Social Scinces (Pakistan) -20167 -Vol.11. Iss.22. -P. 5445-5449.
2 Тасболатов К. М.О. Эуезовтщ творчествосын орта мектепте оцыту. педтыл.канд. Fыл. дэрежесш алу Yшiн дайындалFан диссертация А., 1972 -300 б.
3 Бтбаева К. Эдебиет пэнiн оцытудыц тиiмдi жолдары. (МуFалiмдерге арналFан кемекшi цурал) Алматы: Рауан, 1990. -200 б.
4 Калиев С. Мектепте F.МYсiрепов шыFармаларын оцыту жолдары.- А. 1974.
5 Кирабаев С.Мектеп жэне цазац эдебиет (МуFалiмдерге арналFан кемекшi цурал. -Алматы: Мектеп, 1979. -90 б.
6 «Казац эдебиетЬ» оцулы^ына эдiстемелiк нусцау 10-сыныпца арналFан / Кирабаев С., МырзаFалиев К. - Толыц. 2-шi басылуы. - А., Рауан, 1998. -224 б.
7 Елшбаев К. Ж.Аймауытов шыFармашылыFын оцыту жолдары А., Республикалыц баспа кабинет^ 1997.-96 б.
8 Шэкэрiм. блецдер мен поэмалар. Алматы, Жалын. 1988. -18 б.
TEACHING THE POEM "ENLIK-KEBEK" BY SHAKARIM KUDAYBERDIEV
B.D. Zhumakaeva Cand. Sci. (Pedagogy), Associate Professor, Kazakh State Women's Teacher Training University, Kazakhstan, Almatу, email: d.bereke2009@mail.ru
Despite the fact that there is no specific work on the problem of teaching artistic genre in the field of teaching Kazakh literature, this is partially considered by our methodologists. However, the uniqueness of each piece requires that it will be properly sorted out and used properly. Studying the essence of the art often means that the methodologist learns from what to begin with and how to analyze it. In the article there are methods of teaching poems "Enlik-Kebek" by Shakarim Kudayberdyuly which is explained by the combined methods of teaching of general epic.
Key words: poem, genre, tragedy, analysis, composition, contradiction, idea, method
ОБУЧЕНИЕ ПОЭМЫ «ЕНЛИК-КЕБЕК» ШАКАРИМА КУДАЙБЕРДИЕВА
Б.Д. Жумакаева к.п.н., и.о. профессора, Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г.Алматы, email: d.bereke2009@mail.ru
Несмотря на то, что не существует конкретной работы по проблеме преподавания художественного жанра в ходе изучения казахской литературы, это частично рассматривается нашими методистами. Однако уникальность каждого произведения требует его правильного подбора и использования. Изучение произведения часто означает, что методист извлекает уроки из того, с чего начинать и как анализировать его. В статье представлены методы преподавания поэмы «Енлик-Кебек» Шакарима Кудайбердиева, что объясняется комбинированными методами преподавания эпических жанров.
Ключевые слова: поэма, жанр, трагедия, анализ, состав, противоречие, идея, метод
