УДК: 338. 12 (575.3)
РУШДИ ТЕХНОЛОГИЯМИ ИТТИЛООТЙ ВА РАЗАМИ ДАР ^УМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН
Аламшоева М.М. Каландаршоев С.С.
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур рушди технологияуои иттилооти варацами дар Цумуурии Тоцикистон, инчунин маруилауо ва роууои истифодабари, мушкилот ва уалли онуо ба таври мушаххас, бо таулили пурра дар намуди цадвалу диаграммауо тадциц шудааст.
Маруилауои рушди технологияуои иттилоотию коммуникатсиони асосан аз ташаккул ва пешрафти асосии он дар саноати иттилооти вобастаанд. Ицтисоди рацами дар оянда нуфузи бештар хоуад дошт, зеро тацуизоти саноати интернет, мошинуои худкор ва дигар технологияуо рушд мекунанд, чунки вазифаи онуо коркарди иттилоот, уамбастаги ва алокамандии системауо, бехатари ва шафофият дар системаи идоракуни, оптимизатсия ва такмил додани равандуои истеусоли ва идоракуни, самаранок ва баланд бардоштани уосилнокии меунат, ворид намудани навовари дар истеусолот ва идоракуни мебошад.
Мацсади тадцицот аз он иборат аст, уангоми тадбици ТИР якчанд циуатуои мусби ва бартариятуоро мушоуида кардан мумкин аст, аз цумла сарфаи вацт, сарфаи маблаг, интихоб, рацобатпазири, дастраси ба иттилоотуои электрони доир ба молу маусулот, шаффофият ва эътимодноки.
Калимахри асоси: технология, иттилоот, дастраси ба иттилоот, рацамикунони, идоракуни, бехатари, маруилауои рушд, интернет, суръати интернет.
Барои ицтибос: Аламшоева М.М. Рушди технологияуои иттилооти ва рацами дар цумуурии тоцикистон/М.М. Аламшоева, С.С. Каландаршоев//Паёмимолия ва ицтисод.- 2024 №4 (43) - С. 121-133.
РАЗВИТИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ И ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН
Аламшоева М.М. Каландаршоев С.С.
Аннотация. В данной статье рассматривается развитие информационных и цифровых технологий в Республике Таджикистан, а также этапы и методы их использования, проблемы и решения изучаются конкретно, с полным анализом в виде таблиц и диаграмм.
Этапы развития информационно-коммуникационных технологий во многом зависят от ее становления и основных успехов в информационной отрасли. Цифровая экономика будет иметь большее влияние в будущем по мере развития
оборудования интернет-индустрии, автоматов и других технологий, ведь их функцией является обработка информации, интеграция и связность систем, безопасность и прозрачность в системе управления, оптимизация и совершенствование. процессов производства и управления, повышение эффективности и производительности труда, внедрение инноваций в производство и управление.
Цель исследования состоит в том, что при внедрении информационных и цифровых технологий (ИЦТ) можно наблюдать несколько положительных моментов и преимуществ, в том числе экономию времени, экономию денег, выбор, конкурентоспособность, доступ к электронной информации о товарах и продуктах, прозрачность и надежность.
Ключевые слова: технологии, информация, доступ к информации, цифровизация, управление, безопасность, этапы развития, интернет, скорость интернета.
DEVELOPMENT OF INFORMATION AND DIGITAL TECHNOLOGIES IN THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Alamshoeva M.M. Qalandarshoev S.S.
Abstract. The article considers the development of information and digital technologies in the Republic of Tajikistan, as well as the stages and methods of their use, problems and solutions are studied specifically, with a full analysis in the form of tables and diagrams.
The stages of development of information and communication technologies largely depend on its formation and major successes in the information industry. The digital economy will have a greater impact in the future as the equipment of the Internet industry, machines and other technologies develop, because their function is information processing, integration and connectivity of systems, security and transparency in the management system, optimization and improvement, production and management processes, increasing efficiency and increasing labor productivity, introducing innovations in production and management.
The purpose of the study is that when implementing the information and digital technologies (IDT), several positive aspects and advantages can be observed, including saving time, saving money, choice, competitiveness, access to electronic information about goods and products, transparency and reliability. Keywords: technology, information, access to information, digitalization, management, security, stages of development, Internet, Internet speed.
Гузориши масъала. Технологиями ракамии босуръат рушдёбанда ба тамоми сохахои хаёти инсон ворид шуда, ба иктисодиёт ва сатхи зиндагии ахолй таъсири назаррас мерасонанд. Дар дахсолахои оянда
онхо боиси табдили равандхои тичорат, хамкории байни корхонахою чонибхои манфиатдор ва бозори захирахо иттилоотй мегарданд. Технологиях^ ба монанди: маълумотхри калон, омузиши
компютерй, номгуи тацсимшуда, робототехника, ашёхри зенй, воцеияти виртуалй (мавцуднабуда-мацозй) ва пуррашуда, алоцаи бесим ва гайра, имруз ва ояндаи чомеаро ташаккул медиханд.
Дар гузориши Бонки умумичахонй чихати рушди чахон барои соли 2016, «Технологияхои ракамй» се воситаи таъсиррасонро ба ширкатхо, чомеа ва хукумат кайд менамояд: хамгирой, ракобат ва инноватсия. Барои ширкатхо ин маънои онро дорад, ки онхо метавонанд тичорати худро берун аз кишвар густариш диханд, зеро дигар махдудият дар тичорати байналмилалй вучуд надорад ва хамаи ширкатхо, новобаста аз пешравиашон, метавонанд ба бозори чахонй дастрасй пайдо кунанд. Истифодабарии интернет ва технологияхои ракамй ба хукумат имконият медихад, ки иттилооти босифатро зуд пайдо намояд, харочоти транзаксияро кохиш дихад ва хосилнокию самаранокии истифодабарии сармояро зиёд намояд. Ракобат барои дарёфти муштариён ба мавчудияти маълумоти муносиб дар бораи нархи махсулот ва чорй намудани навоварихои муосир хавасманд мекунад, ки он боиси баланд шудани самаранокии тамоми равандхои тичорат ва арзиши дилхох мегардад [2].
Иктисоди ракамй дар оянда нуфузи бештар хохад дошт, зеро тачхизоти саноати интернет (Industrial Internet of Things, IIoT), роботкунонй (Robotic Process Automation, RPA), маълумоти бузург (Big Date), нейрошабака (Neural Network), дугоникхои ракамй (Digital Twin), вокеияти мачозй (virtual reality, VR,), тахсилоти компютерй (machine learning, ML), зехни сунъй (artificial intelligence, AI), кибербехатарй (Cybersecurity), блокчейн/низоми руйхати таксимот (block chain/ distributed ledger technology, DLT), мошинхои худкор ва дигар технологияхо рушд мекунанд, чунки вазифаи онхо коркарди иттилоот,
хамбастагй ва алокамандии системахо, бехатарй ва шафофият дар системаи идоракунй, оптимизатсия ва такмил додани равандхои истехсолй ва идоракунй, самаранок ва баланд бардоштани хосилнокии мехнат, ворид намудани навоварй дар истехсолот ва идоракунй мебошад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Мархилахои рушди
технологияхои иттилоотию
коммуникатсионй (ТИК) асосан аз ташаккул ва пешрафти асосй он дар саноати иттилоотй вобастаанд. Ба ин мархилахо чунин даврахо дохил мешаванд:
1. Давраи якум: Инкилоби техники (1960-1980) Ин мархила бо истифодабарии аввалин мошинхои электронии хисоббарор (МЭХ) ва МЭХ,-хои хурд (мини ЭВМ) огоз ёфт. Созмонхои байналмилалй, аз чумла, Созмони Милали Муттахид (СММ) чихати дастгирии ин давра накши асосй бозид.
2. Давраи дуюум: Чахонишавии ТИК (1980-2000) Бо пайдоиши Интернет ва истифодаи васеи компютерхо, рушди технологияи иттилоотй суръат гирифт. Дар ин мархила конунгузорихо ва ташаббусхои байналмилалй, аз чумла Эъломияи Принсипхои WSIS, мухим гардид.
3. Давраи сеюм: Чомеаи иттилооти (2000-2010) Дар Саммитхои чахонии WSIS дар Женева (2003) ва Тунис (2005), кишвархо бо тавсеаи дастрасй ба Интернет ва технологияхои ракамй таваччухи хоса изхор намуданд. Эъломияи Принсипхо инкишофи чомеаи иттилоотиро тавассути дастрасии универсалй ва хамкорй миёни кишвархоро хадаф асосй карор доданд.
4. Давраи чорум: Давраи ракамкунони ва инноватсия (2010 то имруз) Ин мархила бо инноватсияхо дар зехни сунъй, абрхои хисоббарорй, ва рушди технологияхои мобилй тавсиф мешавад.
Таваччуу ба уалли масъалауои амниятй ва кам кардани фаркияти ракамй афзоиш ёфт.
Максади макола. Вазифаи асосии стратегии Чумуурии Точикистон гузаштан ба модели нави рушди иктисодй дар асоси истифодаи уамачонибаи технологияуои ракамй мебошад ва дар рушди устувори иктисодёти кишвар накши мууим доранд. Гузариш ба иктисоди ракамй барои Чумуурии Точикистон кадами нав ва мууим мебошад. Тараккиёти муътадили хочагии халки мамлакат ба раванди автоматикунонии истеусолот,
истифодабарии технология ракамй ва ихтирооти мушаххас дар истеусолот, таксим ва истеъмол, инчунин дар тайёр кардани мутахассисони соуибихтисос оид ба технологияуои иттилоотй вобаста аст.
Рушди технологияуои иттилооти ва раками (ТИР) дар Чумуурии Точикистон раванди пайваста ва маруилавй буда, он ба рушди иктисодй, ичтимой ва фаруангии кишвар таъсири назаррас мерасонад. Тадбики технологияуои иттилоотй ва ракамй (ТИР) дар Чумуурии Точикистон аз солуои 90-ум огоз гардида, чунин маруилауоро дар бар мегирад. Аз соли 1996-1998 рушди фаъоли бозори телекоммуникатсионй ва технологияуои навтарин, ба монанди Интернет, IP-телефония ва алокаи мобилии (бесим) стандарти GSM дар Точикистон.
Асосан маруилаи ибтидоии рушди ТИР дар Ч,Т аз солуои 2000-ум огоз гардидааст. Чунки ин технологияуои дар сатуи ибтидой карор доштанд, истифодабарии компютеруо дар идорауои давлатй ва муассисауои таълимй маудуд буд. Шумораи каме одамон метавонистанд аз ин технологияуо истофода баранд. Еайр аз ин алокаи телефонии ракамй кам ба назар мерасид ва низоми телефонии собит воситаи асосии алокаи дохилй ва хоричй маусуб буд. Бо мурури замон дар муассисауои таълимй барномаи аваллини омузиши ТИР чорй
шудаанд.
Аз соли 2000-2010 уамчун маруилаи густариши ТИР дар Точикистон ба уисоб меравад. Дар ин давра технологияуои зикр гардида дар соуауои гуногуни чомеа бештар паун гардидаанд. Бо пайдо шудан интернет ва алокауои мобилй, дар ин солуо дигаргунии куллй ба вучуд омадаанд. Гарчанде, ки суръати интернет маудуд бошад уам, лекин баштари мардум бо он дастрасй доштанд. Шабакаи интернет заминагузори рушди иктисодиёт, аз он чумла маориф гардида. Дар барорбари интернет ба вучуд омадани ширкатуои мобилй, аз чумла Babilon-M, Tceel ва дигарон, ки алокаи мобилиро бо воситаи асосии иртиботй табдил доданд. Истифодабарандагон метавонистанд
тавассути алокаи мобилй аз як тарафи дунё ба тарафи дигари он гуфтугу ва алока намоянд. Х,амин тарик бо ба вучуд омадани ТИР чорй намудани барномауои давлатй барои ракамикунонй ва истифодаи технологияуои нав дар идоракунй ба миён омад.
Маруилаи инкишоф аз соли 20102020 огоз гардида буд. Ин давраро метавон давраи тауаввулоти босуръати технологияи нав номид. Низоми алокаи навъи 3G (сеченака), 4G пайдо шуданд ва воридшавии ин технологияуо имконияти иртиботиро вусъат дода, суръати интернетро баланд бардоштанд. Дар ин замина аввалин платформаи тичоратии электронй ба мисли Korzinka.tj мавриди истифода карор гирифт.
Дар сауаи молияву бонкдорй бошад бо чорй шудани ТИР, бонкуо ба воситаи бонкоматуо ва прадохтуои мобилй шуруъ карданд. Дар соуаи маориф бошад, баробари ин таусилоти электронй, яъне огози татбики барномауои таусилоти фосилавй ва онлайн роуандозй гардиданд.
Маруилаи инноватсия аз соли 2020 то имруз идома дорад. Дар ин маруила технологияуо бо суръати баланд рушд
намуда, огози санчишй технологияхо навъи 5G, ки барои рушди инфросохтори ракамй мухим аст, метавонад сахми назаррас расонад. Х,амчунини дигар хизматрасонии ракамй, яъне барномахои мобилй пайдо шудаанд, ки барои пардохтхои хизматрасонихои коммуналй, харид ва дигар хизматрасонихо тавассути интернет рохандозй шуданд.
Дар умум, чорикунии ТИР дар асоси конунхо ва санадхои хуккукию меъёрии Чумхурии Точикистон, вобаста ба истифодабарии технологияхои
информатсионй ба рох монда мешаванд:
1. ^арори хукумати Чумхурии Точикистон «Дар бораи таъсиси Шабакаи Чумхуриявии тахвили маълумот ва тадбирхои танзими воридшави ба шабакахои иттилоотии чахонй» аз
08.08.2001, №389
2. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи хуччатхои электронй» аз
10.05.2002, №5.
3. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи иттилооткунонй» аз 06.08.2001, №7, 2005, №12.
4. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи хифзи иттилоотй» аз 12.11.2002, №334, 02.12.2002.
5. ^арори хукумати Чумхурии Точикистон «Дар бораи стандартхои рамзгузорй ва чобачогузории алифбои точикй дар клавиатураи компютерии стандарти UNICODE барои истифодабарии компютерй» аз 02,08.2004, №330.
6. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи имзои электронии ракамй» аз 30.07. 2007, № 6, моддаи 532; №7, мод. 682, мод. 560; с. 2011, №3, мод. 166.
7. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи хукуки дастрасй ба иттилоот» аз 18.06.2008, № 411.
8. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи криптография» аз 03.12.2012, №839, 3.07.2012, № 832.
9. Консепсияи амнияти иттилоотии Чумхурии Точикистон аз 07.11.2003, №1175.
10. Консепсияи сиёсати давлатии иттлоотии Чумхурии Точикистон аз 30.04.2008., №451.
11. Концепсияи ташаккули хукумати электронй дар Чумхури Точикистон аз 30.12.2011, №643.
12. Стратегияи давлатии «Технологияхои иттилоотию коммуникатсионй барои рушди Чумхурии Точикистон», ки бо Фармони Президенти Чумхурии Точикистон аз 5 ноябри соли 2003, №1174 тасди; шудааст.
13. Барномаи давлатии рушд ва татбики технологияхои иттилоотию коммуникатсионй дар Чумхурии Точикистон, 3.12.2004, №468.
14. Барномаи давлатии компютеркунонии муассисахои таъсилоти умумй барои солхои 2011-2015, 2.09.2010, №416.
15. Барномаи рушди инноватсионии Чумхурии Точикистон барои солхои 20112020 аз 30 апрели соли 2011, №227
16. Консепсияи иктисоди ракамй дар Чумхурии Точикистонро аз 30 декабри соли 2019, №642
17. Бистсолаи омузиш ва рушди фанхои табиатшиносй, дакик ва риёзй дар сохаи илму маориф барои солхои 2020-2040, 31.01.2020, №1445.
18. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи савдои электронй» аз
12.10.2022, №869
19. Консепсияи гузариш ба тахсилоти ракамй дар Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2042 аз 31 августи соли 2022, №439
20. ^онуни Чумхурии Точикистон «Хуччати электронй ва имзои электронй» аз
15.02.2023, №973
21. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи парки технологй» аз 13.11.2023,
№ 2010
22. Барномаи чорй намудани технологияуои иттилоотй ва
коммуникатсионй дар муассисауои таусилоти умумии Чумуурии Точикистон барои солуои 2024-2028 аз 20 марти соли 2024, №154
Муутавои асосии мавод. Вобаста ба
маруилауои рушд ва чорй намудани ТИР дар хочагидорй, инчунин пешниуод намудани уалли ин мушкилот кушиш намудем, ки барои таквият бахшидан ба мууимияти кор таулили мушаххасро дар намуди чадвалу диаграммауо пешниуод намоем.
Ч,адвали 1. - Ракамикунонй дар чауон барои солуои 2019-2024, миллиард нафар
Нишондиуандауо солуо
2019 2022 2021 2022 2023 2024
Ауолии чауон, миллиард нафар (total population) 7,66 7,75 7,83 7,91 8,03 8,08
Муштариёни мобилй (unique mobile subscribers) 5,11 5,19 5,22 5,31 5,48 5,61
Истифодабарандагони интернет (individuals using the internet) 4,38 4,54 4,66 4,95 5,18 5,35
Истифодабарандагони шабакауои ичтимой (social media user identities) 3,48 3,80 4,20 4,62 4,80 5,04
Сарчашма: тауияи муаллиф дар асоси Digital 2020-2024: Global Digital Overview (санаи мурочиат: 13.02.2024).
Аз чадвал бармеояд, ки дар соли 2023 интернет дар мох,и апрели соли 2023 ба 5,18
ах,олии сайёра ба 8,03 миллиард нафар миллиард нафар расид, ки нисбати соли
расид. Аз ин микдор истифодабарандагони 2019 1,18% афзудааст. Дар Чумхурии
интернет 64,6%, муштариёни мобилй 68,3%, Точикистон шумораи муштариёни
истифодабарандагони шабакауои ичтимой Интернет дар соли 2020 ба 3,34 млн нафар
59,9% мебошанд. Истифодабарандагони расид.
Ч,адвали 2. - Ракамикунонй дар Чумуурии Точикистон барои солуои 2019-2024, млн.нафар (якуми январ)
Номгуи нишондиуандауо Солуо (якуми январ)
2019 2020 2021 2022 2023 2024
Ауолии Точикистон, млн. 9,20 9,3 9,64 9,85 10,1 10,24
нафар
Муштариёни мобилй* 9,90 10,04 10,14 - 10,25 10,54
Истифодабарандагони интернет 3,01 2.42 3.36 3.95 4,10 4,25
Истифодабарандагони шабакауои ичтимой 0,440 0,660 1 1.43 1,10 1,60
*Шумораи муштариёни мобилй бо дар назардошти шумораи симкортуо шарвандони Точикистон ва шарвандони хоричй уисоб карда шудааст.
126
Сарчашма: Шумораи ахолии Чумхурии Точикистон. Мачалаи оморй. Агентии омори назди президенти Чумхурии Точикистон. 2024, сах. 9-10. Digital 2020-2024: Tajikistan, Хадамоти алокаи Точикистон.
Рушди фаъоли бозори
телекоммуникатсионй ва технологияхои навтарин, ба монанди Интернет, IP-телефония ва алокаи мобилии стандарти GSM дар Точикистон аз солхои 90-уми асри гузашта огоз ёфт. Шабакаи миллии телекоммуникатсионй аз чониби оператори миллии ЧСК «Точиктелеком», ки соли 1996 дар натичаи тачдиди сохтори сохаи алока таъсис ёфтааст, идора карда мешавад. Мутобики тахлилхои Созмони Милали
Муттахид Чумхурии Точикистон: аз руи истифодаи ТИК ва рушди хукумати электронй дар соли 2020 дар чои 133 -юм карор дорад. Дар мукоиса бо маълумоти соли 2016 мавкеъи Точикистон аз зинаи 139 ба зинаи 133 ва дар соли 2024 ба зинаи 123 (+10) расидааст. Дар байни давлатхои Осиёи Миёна аз руи Индекси рушди хукумати электронй (EGDI) чои аввалро ишгол мекунад.
Чадвали 3. -Тахлили мукоисавии хукумати электронй дар кишвархои минтакаи Осиёи Марказй (соли 2020 ва 2024)
E-Government
Мавкеъ Давлат Development Index (EGDI) Сат^и EGDI
2020 2024 2020 2024
29 24 ^азокистон 0,8375 0,9009 Хеле баланд
83 78 ^иргизистон 0,6749 0,7316 Баланд
87 63 Узбекистон 0,6665 0,7999 Баланд
133 123 Точикистон 0,4649 0,5606 Миёна
158 122 Туркманистон 0,4034 0,2506 Миёна
Сарчашма: E-Government-Development-Inc ex 2020-2021. [захираи интернети
https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/About/Overview/-E-Government-Development-Index (санаи мурочиат 02.02.2023).
1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0
♦ ^азокистон
И ^pFMMTOH
А Узбекистан
X Точикистон
Ж Туркманистон
2018
2020
2022
2024
Диаграмма 1. -Динамикаи табдили хукумати раками дар кишвархои Осиёи Маркази
Барои гузаштан ба хукумати электронИ ва ракамикунонии иктисодиёт пеш аз хама таъмин будани Чумхурии Точикистон бо Интернет ва воситахои алокаи бесим мебошад. Чунки инфрасохтори иктисодиёти муосир, самти афзалиятноки сиёсати давлатИ ба хисоб меравад, имруз хаёти чомеаро бе шабакаи чахонии интернет тасаввур кардан гайриимкон аст. Низоми интернет, инчунин чахонишави, ки тамоми сохторхои иктисодиёти саёраро фаро гирифтааст, рушди иктисодии кишвархои хеле пешрафтаро хавасманд мекунад ва ба
кишвархои ру ба таракки имконияти афзоиш ва хамгироИ бо иктисодиёти чахон медихад. Чумхурии Точикистон бо истифодаи самараноки интернет метавонанд ба бунёди инфрасохтори пешрафтаи иттилоотии иктисоди бозорро суръат бахшад ва дар бораи вазъи вокеии иктисодии кишвар, минтака, соха ва корхонаи алохида маълумоти боэътимод пайдо намояд. Имруз дар Чумхурии Точикистон шумораи зиёди операторони алокаи мобилии фаъолият менамоянд ва алокаи бесим ва интернетро дар кишвар дасгирИ менамоянд.
Ширкатуо Технологияи алока Ч,амъият
Вавилон-М GSM, 3G, 3.5G ЧСП «Вавилон-Мобайл»
Tcell GSM, 3G, 3.5G ЧСП «Индиго Точикистон» ва ЧСП ХК «Indigo Somoncom», саххомони «TeliaSonera, Шветсия, Финландия ва Бунёди Огохон оид ба рушди иктисодИ
Beeline GSM, 3G, 3.5G ЧДММ «ТАКОМ» - 80% ЧСК «Вымпелком», Россия
МЛТ GSM, UMTS и LTE, 3G, 4G, 5G TT-Mobile - Мегафон, Русия, назорати хукумати Чумхурии Тотористон
ТК-мобайл CDMA ЧСП «ТК мобайл» - ZTE Corporation, Китай
SkyTel CDMA СТЧСК «Телеком Инк»
Чадвали 4. - Операторхои алокаи мобили Чумхурии Точикистон дар соли 2024
М.Теко CDMA
Т-Mobile CDMA* ХПМ-ЧСК «Точиктелеком»
Телеком Технолоджи Ltd CDMA
ZET-MOBILE
Somocom
Анор GSM**, 3G, 5G ЧДММ «Тачикмобайл»
Сарчашма: Исследование по состоянию внедрения икт в Республике Таджикистан.
Оценка различных факторов, определяющих информационную готовность таджикистана к участию в информационно связанном мире. -Душанбе, 2010. -С.9., Хадамоти алокаи Точикистон.
*CDMA (Code Division Multiple Access) - технологияи коммуникатсиони, ки дар он канал^ои интщол як басомади умуми, аммо пайдарпаии рамзгузории гуногун доранд.
**GSM (Global System for Mobile Communications)- стандарти цщонй барои тацсими вацтуои мобилии рацами (TDMA) ва тацсимоти басомад^о (FDMA).
Мутобики тахлилхо ва маълумоти Хадамоти алокаи назди Хукумати Чумхурии Точикистон ширкати "Мегафон Точикистон" аз чихати ракамикунонй (истифодабарии доимии интернети мобилй ва доираи максималии хизматрасонии ракамй) дар соли 2024 дар чои аввал меистад. Аз руи параметрхои зерин: суръати миёнаи видеои мобилй 5 Мбит/с, вакти интизории омодашавии (загрузка) тасвир 3 сония (дигар ширкатхо аз 4 то 7 сония), шумораи интернет-сианси муштариён 35 млн., замимахои мобилй «МегаФон Life» 1,7 млн дар смартфонхои Android ва 230 хазор дар iOS, суръати дастрасй ба 4G -интернет 80%, хизматрасонии алока дар умум -95%. Ширкати Tcell, ZET-MOBILE ва Babilon-Mobile низ дар рушди алака ва коммуникатсия накши назаррас дошата, хизматрасонии зиёдро анчом медиханд.
Чумхурии Точикистон аз руи пайвастшавии насли 4G^ интернет дар байни давлатхои Осиёи Миёна дар соли 2022 баъди Узбекистон чойгир шуда, дастрасй ба 4G дар соли чорй 70,5% мебошад. ^иргизистон 84,1%; ^азокистон 4,9%; Узбекистон 70,9%; ва Туркманистон 21,9%. Пайвастшавии насли 5G^ интернет бошад дар Чумхурии Точикистон дар мохи феврали соли 2020 аввал ширкати "МегаФон Таджикистан", баъдан мохи август ширкатхои Tcell и ZET Mobile рохандозй намуданд. 2
Тахлилхо нишон доданд, ки Чумхурии Точикисон аз руи дастрасии интернети мобилй ва суръати интернет дар байни давлатхои Осиёи Миёна дар соли 2023 дар чои 163 карор гирифта буд. Чумхурхои Узбекистон 22; ^иргизистон 8; ^азокистон 35 мавкеъро ишгон намуданд.
Чадвали 5. -Дастрасй ба интернет ва суръати интернет дар давлатхои Омиёи Миёна барои
2Central Asia Embarks on 5G While 4G is Still Lacking https [захираи интернетй]: //www.ookla.com/artides/central-asia-5g-4g-performance-q1-2023. (санаи муроч,иат 22.11.2023).
соли 2024
№ Давлат Мавкеъ аз руи: Сатхи дастрасй
Суръати миёнаи пайвастшавии мобилй дар интернет тавассути шабакахои мобилй Суръати миёнаи пайвастшавии бакайдгирифташуда дар интернет
мавкеъ Мбит/с мавкеъ Мбит/с
2 ^азокистон 57 54.12 - - Хеле баланд
3 ^иргизистон 70 39.97 82 71.31 Баланд
4 Узбекистон 72 38.97 74 76.12 Баланд
5 Туркманистон - - 156 3.44 Миёна
1 Точикистон - - 129 29,74 Миёна
Сарчашма: Глобальный индекс Speedtest. https://www.speedtest.net/global-index
Х,арчанд Точикистон дар рохи рушди технологияи нав пешравихо дорад, аммо хануз проблемахои чиддй вучуд доранд. Яке ан ин инфрасохтор, яъне норасоии
тачхизоти замонавй, суръати махдуди интернет ва арзиши баланди он аст. Тибки маълумотхо суръати интернет дар се соли охир чунин аст (Диаграммаи 1).
2022 2023 2024
■ Суръати миёнаи пайвастшавии мобилй дар интернет тавассути шабакахои мобилй (Мбит/с)
■ Суръати миёнаи пайвастшавии бакайдгирифташуда дар интернет (Мбит/с)
Диаграмма 2. -Динамикаи суръати интернет дар Чумхурии Точикистон
Мувофики тахлили оморй ва пешниходи Worldwide mobile data pricing арзиши интернет барои 1 гигабайти дар соли 2023 дар Чумхурии Точискистон 1,65 доллари баробар буда, дар соли 2024 низ бетагйир монд. Байни кишвархои Осиёи
Миёна дар радабандии арзиши интернет ^иргизистон зинаи 8-ум (нархи миёнаи 1 гигабайт - $0.17), Узбекистон - 22-юм ($0.30), ^азокистон - 35-ум ($0.41), ва Туркманистон макоми 180-ум ($11.4)-ро ишгол мекунанд. Дар худи Чумхурии
Точискистон арзиши миёнаи 1 ГБ интернет дар соли 2023 7,5 сомонй дар ширкати ZET-Mobille ва 14,6 сомонй дар Вавилон-М ба назар расид, ки байнашон фаркияти калон дорад.
Хулоса, рушди ТИР дар Точикистон мархила ба мархила ба пеш меравад. Хукумат ва бахши хусусй кушиш доранд, ки технологияи муосирро дар хамаи сохахои хаёт ворид намоянд. Асосгузори сул^у ваудати миллй -Пешвои миллат, Президенти Цум^урии Тоцикистон му^тарам Эмомали Ра^мон дар цаласаи Шурои илм, маориф ва инноватсия зарурати дар исте^солот цори намудани технологияхои иттилоотию
коммуникатсиониро таъкид намуда, цайд намуданд: «Замони муосир талаб мекунад, ки тамоми равандхои иктисодй ва хизматрасонй тавассути истифода аз технологиями раками ва иттилоотиву иртиботй дар заминаи инфрасохтори
- 3
иттилооти рохандози карда шаванд».3
Х,ангоми тадбики ТИР якчанд чихатхои мусбй ва бартариятхоро мушохида кардан мумкин аст, аз чумла сарфаи вакт, сарфаи маблаг, интихоб, ракобатпазирй, дастрасй ба иттилоотхои электронй доир ба молу махсулот, шаффофият ва эътимоднокй:
1. Баланд бардоштани хосилнокии мехнат ва самараи мехнат. Технологияхои ракамй равандхоро тавассути
автоматикунонии онхо суръат мебахшанд,
мехнати инсониро кохиш медихад ва маълумотро тавассути таъминоти барномавй самараноктар идора мекунанд;
2. Баланд бардоштани сифати хизматрасонй. Технологияхои ракамй имконият медиханд, ки сифати хизматрасонй ба мизочон бехтар карда шавад ва дар натича шумораи муштариён афзоиш ёфта, обрую нуфузи ширкат бехтар мешавад;
3. Кам кардани харочот.
Технологияхои ракамй метавонанд харочотро барои истехсолот, хизматрасонии муштариён ва идоракунии ширкат дар мачмуъ кам кунанд;
4. Баланд бардоштани ракобатпазирй. Ширкатхое, ки технологияи ракамиро истифода мебаранд, метавонанд дар бозор фуруши неруи барк нисбат ба ширкатхое, ки ба ин низом пайваст нестанд ракобатпазир бошанд.
5. Густариши хамкорй. Тавассути технологияхои ракамй иртибот ва додугирифти иттилоот байни кормандон ва шуъбахои ширкат бехтар мешавад ва ин кори онхоро самараноктар мекунад ва боиси зудтар кабули карорхо мегардад.
6. Тахлили маълумотхо. Бо ракамикунонй чамъоварй ва тахлили микдори зиёди маълумот имконпазир мегардад, ки ба ширкат чихати кабули карорхои дуруст, мувофик ва окилона кумак намоянд.
1. Aghimien D. et al. Digitalization of construction organisations-a case for digital partnering //International Journal of Construction Management. - 2020. - C. 1-10.
2. Branca T. A. et al. The challenge of digitalization in the steel sector //Metals. - 2020. - T. 10. - №. 2. - C. 288
3. Central Asia Embarks on 5G While 4G is Still Lacking https [3ax«paH HHTepHeTñ]:
3 Hamacan akymh fflypou h^m, maopu^ ba hhhobatchah ha3gh npe3hgehth Hymxypuu
To^hkhctoh. 15.04.2021.
//www.ookla.com/articles/central-asia-5g-4g-performance-q1-2023. (санаи мурочиат 22.11.2023).
4. Gobble M. A. M. Digital strategy and digital transformation //Research-Technology Management. - 2018. - Т. 61. - №. 5. - С. 66-71.
5. Kulieshov Serhii, Alamshoeva Muhaiyo, Anna Ostapenko. Professional Situations Modelling
for Bachelors in Information Technology Training. DSMIE-2024 Grabchenko's international conference on advanced manufacturing processes Odessa, Ukraine, September 10-13, 2024, №61.
6. Автоматизация и цифровизация сельского хозяйства Республики Таджикистан / С. Д.
Темурбекова, М. М. Аламшоева, О. К. Фарайдунов, К. К. Каландаршоев // От модернизации к опережающему развитию: обеспечение конкурентоспособности и научного лидерства АПК, Екатеринбург, 24-25 марта 2022 года. - Екатеринбург: Уральский государственный аграрный университет, 2022. - С. 55-58. - EDN GYOXLX.
7. Аламшоева, М.М. Рак;амикунонии сохаи энергетикаи Чумхурии Точикистон. Паёми
молия ва икгисод. -2023. -№4/1(38). -С. 111-124.
8. Барномаи миёнамухлати рушди ик;тисоди рак;амй дар Чумхурии Точикистон барои солхои 2021-2025. - С. 34 [захираи интернетй]: https://www.medt.tj/images/29.08.2023-2.pdf (санаи мурочиат 14.10.2021).
9. Каландаршоев, С.С., Аламшоева М.М., Кадыров Дж.А.. Цифровые компетенции при
подготовке экономистов. Материалы третьей республиканской научно-практической конференции «Прикладные информационные системы: проблемы моделирования, применения в развивающихся странах» Худжанд, 2022. -114-119.
10. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй», 21.12.2021. [захираи интернетй]: https://prezident.tj/event/missives/24850 (санаи мурочиат 02.02.2022).
11. Чаласаи якуми Шурои илм, маориф ва инноватсияи назди Президенти Чумхурии Точикистон. 15.04.2021. [захираи интернетй]: https://mmk.tj/content. (санаи мурочиат 22.11.2023).
12. Всемирный банк. 2016 год. Доклад о мировом развитии 2016 «Цифровые дивиден -ды». Обзор. Всемирный банк / Вашингтон, округ Колумбия. Лицензия: Creative Commons Attribution CC BY 3.0 IGO. Open Knowledge Repository. [Электронный ресурс]. URL: https://openknowledge.worldbank.org/.
13. Расширение сфер внедрения информационных технологий в условиях цифровой экономики / О. К. Фарайдунов, С. Д. Темурбекова, М. М. Аламшоева, А. Б. Гулов // Финансово-экономический вестник. - 2023. - № 4-2(39). - С. 120-136. - EDN DGSSZB.
14. Муродов, И. Р. Ракамикунонй хамчун самти ояндадори рушди ик;тисодиёт / И. Р. Муродов // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2.1(41). - P. 254-258.
15. Хайрзода, Ш. К. Место и роль банковской системы в политике достижения финансовой устойчивости национальной экономики / Ш. К. Хайрзода // Финансово-экономический вестник. - 2020. - № 2(22). - С. 7-13. - EDN UZYOZC.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Аламшоева Мух,айё Мукбилшоевна — номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи информатикаи амалй дар иктисодиёт Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Нишонй: 734067, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов 64/14. Email: [email protected]. Тел.: (+992) 93-508-04-89.
^аландаршоев Соибназар Саидчанобович- муаллими калони кафедраи информатикаи амалй дар иктисодиёт Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Нишонй: 734067, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов 64/14. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 90-453-33-98.
Сведения об авторах:
Аламшоева Мухайё Мукбилшоевна - кандидат экономических наук, дотсент кафедры прикладной информатики в экономике Таджикского государственного финансово-экономического университет. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимова 64/14. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 93-508-04-89. Каландаршоев Соибназар Саиджанобович- старшый преподаватель кафедры прикладной информатики в экономике Таджикского государственного финансово-экономического университет. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Нахимова 64/14. E-mail: kss [email protected]. Тел.: (+992) 90-453-33-98.
Information about the authors:
Alamshoeva Mukhaiyo Mukbilshoevna — candidate of economical sciences, doсent of the department of applied informatics in economics The Tajik state university of finance and economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Nakhomov str. 64/14. E-mail: [email protected]. Тек: (+992) 93-508-04-89.
Qalandarshoev Soibnazar Saidjanobovich — Senior Lecturer of the department of applied informatics in economics The Tajik state university of finance and economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Nakhomov str. 64/14. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 90453-33-98.
УДК: 336.71
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ МЕТОДИКИ ОЦЕНКИ ФИНАНСОВОЙ СТАБИЛЬНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ
Саъдуллозода С.С.
Аннотатсия. Область оценки финансовой устойчивости коммерческих банков, который проистекает из постоянного существования финансового кризиса, вызывает интерес исследователей более века. Диапазон преобладающих методологий простирается от чрезмерно упрощенных подходов «риск-доходность» к подходам, включающим большое количество экономические переменные на микро- и/или макроэкономическом уровне.