CC BY
50
А. Шехов
РАВОБИТИ АДАБЙ ВА ЗУДУРИ ОН ДАР МАЧДЛЛАИ «ОЙИНА»
Вожатой калидй: таърихи матбуоти тоцик, ррзномаи "Бухорои Шариф", мацаллаи«Ойина»,робита^оиадабй, Ма.\мудхоцаиБа\будй
Дар 0F03H садаи бисг зухури нах^ати маорифпарварй ва талоши намоявдагони он дар амри таъсиси рузнома ва ма^аллахр дар рутттщт публитсистикава адабиёти маорифпарварй накопи бар^асга гузошт. Ин пах,!Я1и ислохртхох, ва пешрав х,амчунон дар рушду ташаккули анвои адабй ва публитсистикаи го'щк заминаи мусовд фарох,ам овард. Дар ин давраи пурталош равшангарони то^ик бо истифода аз имконият ва шароит ба бех,гарин ган1ршах,о ва анъаноти тамаддуни башарй руй оварданд ва бештар майл ба исгифодаи дастовардхри бадей ва фархдпгии мамолики дигар, ки дар вусъати афкору гусгариши чах,онбинй ва диду пик)х,и мардум пак;ни муассир дорад, намуданд. Халци го'щк худ чун ж миллатн сохрбтамаддуну сох,ибфарх,аш дар х,ама давру замон аз дасговардх,ои тозаи соири кишварх,ои олам бамаврид ва саривацт истифода бурдаасг. Таърих iyisox, асг, ки халци то^ик «х.с1; нак;г аз таърихи гузаштаи худ ва дастовардхри бадеию эстетикии халь;х,ои дигар ру натофтаасг, балки бех,таринро аз худ карда омадаасг» (9,7).
Аз пи1ох,и дигар, бемуболига метавон гуфт, ки адабиёти оламшумули то^ик бо он х,ама дорой ва гановати бекарони хеш Чах,ониёнро мусаххар намудааст.
Падидаи тозаи адабй- маънавии хал к, и то^ик дар ofo3h цари и XX таъсиси матбуоти то^ик мебошад, ки х,амчун дастгох,и неру-манди иттилотй на тапх,о барон инъикоси х,аводиси тоза ва табли-FOTH фикрй, балки ба инъикоси масоили умдаи адабй, х,аёти сиё-сиву и чти мои и хал к, и то^ик, такмили худшиносиву \удоюх,и и
миллй ва амицрафти шуури и^тимоии миллати таърихан ^ajjgM равона гардид. Ба ибораи дигар матбуот х,амчун зухуроти воцеан нави адабй- фарх,аигй дар ташаккули адабиёт, адабиётшиносй, и я к, д и адабй ва равобити адабй хидмати бузурге ан^ом дод ва дар чалби равшанфикрон барои ба х,ам овардани х,авзах,ои ада-бию фарх,ангй хидмати босазо ан^ом дод.
Бо зухури нахустин нашриях,ои готики адибони равшангари rPpiK бештар майл ба он намуданд, ки бо василаи ин падидаи адабй ба рушди анвои адабй мусоидат намоянд. Ба ин хотир дар сафх,ах,ои матбуот аз намунах,ои зиёди анвои адабй низ хеле бамаврид истифода намудаанд. Дар сафх,ах,ои матбуот дар он замой бештар маводх,ои адабие, ки рух,ияи замона дар онх,о мунъакис буд, нашр гардидаанд. Дар он х,ама матолиби адабй бештар таргаби илму дониш, ислох,оти кулли ^омеа, таблига мактабх,ои усули ^адидй ва масоили умдаи дигари кишвар мух,им-тарин нуктаи матрах,шуда буданд.
Матбуоти то^ик инчунин, иеш аз х,ама, ба вусъати ниёзх,ои маънавии халци то^ик, огох,онидани мардум аз дастовардх,ои тозаи адабию фарх,ангии кишварх,ои дигар низ то х,адди имкон замина гузошт. Аз ин лих,о !, адибони равшангар аз нашриях,ои маъруфи хори^й, ки бо х,аргуна рох,х,о ба кишвар ворид мегардиданд, васеъ истифода мебурданд. Х,амчунин нашриях,ои форсии хорной аз матбуоти то^ик бохабар буда, дар сафх,ах,ои худ матолиби \гу\м мро аз опх,<) дарч менамуданд, ки он ба рушди равобити адабй заминаи мусоид фарох,ам овард. Адибони равшангар бахри ганои фарх,ангй ва маънавии мардуми кишвар сайъу талоше намуда, х,амзамон шароити мусоиде барои равобити адабй фарох,ам оварданд, ки ин амали эшон дар ofo3ii садаи бист х,ама^ониба ба манфиати кор буд.
Пайванди адабй х,амчун падидаи адабй-фарх,ангй дар ofo3ii садаи бист бо василаи рузномаи «Бухорои шариф», «Самарканд» ва ма^аллаи «Ойина» ру ба густариш них,од. Х,амчунин равобити адабй чунин як шароитеро ба вучуд овард, ки ах,л и адаб иеш аз х,ама бо дастовардх,ои тозаи ах,л и адабн мамолики дигар ошной иайдо намоянд. Ошной бо дастовардх,ои илму адабн кишварх,ои дигар дар ofo3ii садаи бист дар зех,ни эшон андешаи к;иёс намуданро парвариш намуд. Ин парвариш нигох,и мардумро бори дигар ба масоили мух,им ва х,алталаби ^омеаи он руз чалб намуд ва андешаи ислох,и ^омеаро дар зех,ну тафаккури ах,л и ^омеа
тацвият бахшид. Аз ^ониби дигар, равобити адабй худ чун нишони эх,тиром ва пос доштани адабиёти кишвари дигар, дар тафаккури ах,л и адаб ва чомеа андешаи эх,тироми суннатх,ои адабии он мамоликро бедор намуд. Ва мах,з ин бедорй боне гардид, ки матбуот чун василаи чавлонгах,и афкор ва омиле муассире дар рушди равобити адабй эътироф гардад.
Равобити адабй дар ма^аллаи «Ойина» аз шумораи нахустин мушохрда мегардад ва ин амал шах,одати он аст, ки Мах,мудхо^а Бех,будй пакдпи равобити адабиро дар он замой хуб эх,сос намуда буд. Дар ма^аллаи «Ойина» дар шумораи нахустин ноширони ма^алла матлаберо аз нашрияи маъруфи «Чехраннамо», ки аз Миср меомад, чои намудаанд. Бо таввачух, ба рушди матбуот дар кишвари Чонон матлаби чолиберо тах,ти унвони «Ч,ароиди Ч,оиун» дарч намудаанд, дар х,ошияи унвони навишта мехонем:
«Дар Токио пойтахти Чопуп 400 рузномаи явмй чои меша-вад, ки аз пан^ох, то се х,азор адад х,ар як ба табъ мерасонанд ва аз инх,о рузномаест ки субх, беранг (сафед) ва зух,р (циpNHi3fi) ва магриб (зард) чои мешавад, ки мардум аз аломати рангаш медонанд, ки моли чй соатест.Дар соли 1330 адади рузномах,он х,афтагй ионздах,рузагй ва мох,иёнаи Ч,оион ба х,азору х,афтсаду наваду панц расида, ки инх,о х,ам ба ихтилоф аз се то понздах, х,азор нусха ба табъ мерасонанд» (1,32.)
Ах,л и э^оди ма^аллаи «Ойина» дар он даврон бо истифода аз имконият ва шароит ба бех,тарин ган^инах,о ва анъаноти тамаддуни башарй руй оварда, бештар майл ба он намуданд, бо истифода аз нашриях,ои маъруфи соири кишварх,ои форезабон аз он дастовардх,ои бадей ва фарх,ангии мамолики дигар, ки дар вусъати афкору густариши чах,онбинй ва диду нигох,и мардум пакдпи муассире дорад, х,ама^ониба истифода бибаранд. Чунончй, дар мавриди нашриях,ои «Навбах,ор»-и Эрой, «Сиро^-ул-ахбор»-и Афгонистон дар мяч алла маълумоти муфассал дода шудааст. Яке аз шеъри машхури он замон зери гушаи «Адабиёт» «Аз мост, ки бар мост» дар ма^алла дарч гардидааст, ки он х,ам ба туфайли нашрияи «Навбах,ор»-Эрон рун чоиро дидааст:
Аз авом аст, %ар он бад, ки руяд бар ислом, Дод аз дасти авом.
Кори ислом зи FaBFon авом аст тамом, Дод аз дасти авом.
Дили ман хун шуд, дар орзри фа^мп дуруст, Эй цигар навбат турост.
Цои ба лаб омаду нашунид касам цони калом, Дод аз дасти авом. (6,870)
Равшан аст, ки маншаи асосии равобити адабй пеш аз х,ама донистани забои аст, ки бидуни донистани забони гайр наметавон ин ё он асари машхурро тарчума намуд. Адибони равшангари то^ик бо дарки пякдпи забони русй ва гайра дар он замон, дар аксари матолиби арзишманди хеш ба масъалаи мазкур таввачух, намудаанд. Ва мах, ! талоши адибон буд, ки х,амчуион бах,ри вусъати равобити адабй дар огози садаи бист заминан мусоид фарох,ам овард. Омузиши забоих,оро адибони равшангар бо х,ар васила чй матолиби насрй ва публитсистй таргаб намуда, адибони равшангар бар он х,ама мавонеи мухолифин ^авоби шоиста медоданд. Чунончй, дар «Мунозираи «к;адимй» бо «чадидй» мехонем.
«К,адимй:-Чаро дар хусуси ин илмх,ои х,озираи х,аётй наме-г^ем, аммо х,ар касе, ки забони русиро ёд гирад, кам- кам ихлосу.. .эътимодро гум (менамояд). Русиро ёд гирифтан усулан дуруст нест.
Ч,адидй:-Тацсир то х,оло х,еч кас бо сабаби донистани забони русй тыикодаш аз дин паст шуда, кофир нашудааст ва нахох,ад шуд. Х,амчуннн, ки дар асрх,ои со Г) и к, мусулмоион бо миллати юионй ва гайра х,амшах,ру х,амнишин шуда, забони онх,оро биём^хтанд, юнонй ва кофир нашуданд. Имр^з мо х,ам аз р^и зарурат ва дафъи эх,тиёч, забони русиро биёмузем, русу кофир нахох,ем шуд» (5,820).
Равобити адабй, аз чу мл а омузиши забони русиро пеш аз х,ама сарвари иах,зати маорнфпарварй Ах,мади Доннш дар он замон мух,им ва х,атмй медонист. Биио ба таъкиди адабиётшинос А.Сайфуллоев, Ах,мади Доннш «калимах,ои русиро монанди тил-лорезах,о дамъ мекард ва истифода мебурд»(8,11).
Мах,мудхо^а Бех,будй низ чун яке аз чех,рах,ои бар^астаи нах,зати маорнфпарварй родеъ ба омузиши забоих,о низ алох,ида таъкпд намуда, макоми забонх,оро дар рутттду тах,аввули шахснят ва х,амчунон рушду равобити адабй ва масоили дигар бардаста медонад. Гувох, бар ин матлаби мо мадаллаи «Ойина» буда метавонад, ки муассис ва ношири он Мах,мудхо^а Бех,будй онро бо се забои аз чоп мебаровард. Дар сах,ифаи аввали мадалла номи
ма^алла се забон -форсй, туркй, русй оварда шудаасг. CypoFa ва макони идораи ма^алла низ бо забони русй оварда шудаасг. Аммо, бояд 1'мйд намуд, ки матолиби русй ба назар намерасанд. Ба андешаи Бех,будй бо донистани забонх,он русй ва туркй метавон аз асарх,ои донишмандони рус ва фарангй воциф гапгг, зеро асарх,ои оламшумул ба ин забои х,о тарчума гардидаанд. Яке аз о\шлх,ои шин осой бо асарх,ои нависандагони хори^ро Бех,будй аз омухтан ва донистани забони русй медонад. Ба х,ар сурат, худи ма^алла рох,андози равобити адабй буда метавонад, зеро он бо ду забон нашр мегардид.
Ва х,амчунон дар ин замина метавон таъин намудани Мирзо Ч,алол Юсуфзодаро ба х,айси мух,аррири нашрияи нахустини го^икй «Бухорои шариф» яке аз ик;домоти шоистаи равшангарон дар мавриди рушди равобити адабии халци то^ик шуморид, ба он далел, ки у махсус аз Озарбой^он даъват карда шуда буд.
Мах,мудхо^а Бех,будй хусусан ба масъалах,ои забон i ава^чух,и зиёд намуда, х,амзамононашро даъват ба он менамояд, ки )\ги ро-ми забони модарии хешро иеш аз х,ама ба 40Й оваранд. Бех,будй донистани забон х,он гуногунро бах,ри рушду иешрафти ^омеа ва х,амчунон равобити адабй дар он замон аз умдатарин вазоифи давр мешуморад.
Ин андешах,ои Бех,будй дар шумораи нахустини ма^аллаи «Ойина», дар навиштаи «Ду то не, чор забон лозим аст» баён гардидаанд. Бех,будй сах,ми забонх,оро дар рушди маънавию и^тимой ва сиёсии кишвар мух,им арзёбй намуда, таъкид менамояд, ки имруз барон мо туркистоних,о туркй (узбеки), форсй (то^икй), арабй ва русй хондан лозим аст. У аз ах,л и ^омеа донистани ин забонх,оро талаб намуда, макоми онх,оро алох,ида ба хонандагони ма^алла шарх, медих,ад.
Аз 1анчинаи бебах,ои илму адабй форс-то^ик Бех,будй бо эх,сос ёдовар гардида, к,айд менамояд, ки «то ба циёмат лаззати асарх,ои шоирону удабои форс намеравад. Он хазинаи мавънавиест, ки бахри исгифодаи онх,о авруиоихр миллиардам сум сарф менамоянд. Барои мо саодат аст, ки туркй ва форсиро 6ei ах,сил медонем. Х,ар турк форсй ва х,ар форс туркиро донистанаш лозим аст»(1,8).
Дар маколаи «Дар масъалаи забон» ба масьалах,ои мух,им эътибор додааст, хусусан ба раванди х,амрох,шавии вожа ва иборах,ои форсй ба забони туркй, лах,ца ва шевах,ои гуногуни забони туркй ва мавцеи забони то^икй (форсй) дар Осиёи
Марказй, содагии забои, забони адабй-илмй андеша ва мулох,и-зах,ои чолиби хешро баён намудааст. Дик^ати Бех,будй барои омузиши забонх,ои русй, немисй, фаронсавй, англисй, итолиёвй, арабй, чононй низ аз ах,амияг холй нест.
Яке аз чсх,рях,ои бар^астаи нах,зати маорифпарварй Мирзо Абдулвох,иди Мунзим, ки матолиби ^олибе дар ма^аллаи «Ойина» нашр намудааст, дар мавриди равобити адабй низ андешах,ои иешраве баён намудааст. Дар он айёми сарнавиштсози миллат забони форсй дар чомеа чойгохр баландеро сох,иГ> буд, Абдулвохрди Мунзим мак,(ши онро дар рушди равобити адабй ва тамаддуни башарй шоиста арзёбй намуда, аз макоми забони форсй ёдовар гардида, дар мукобили он х,ама зиддиятх,о дар мавриди забони ма^алла чунин арза намуда, ки имруз «... х,амсоягони мо, ки Ирон,Афгонистон бошанд, лисони расмии эшон форсй аст. Дар мактабх,ои Истамбулу Чин низ форсй таълим медих,анд, лисони муътабар х,ам ин форсй аст. Х,атто тоторони шимолй ба форсй эх,гиёч доранд. Хукумати рус имр^з ба ... хононидан шуга доранд. Фарангон бах,ри лаззат гирифтан аз «Шохрома»,Бедил, Саъдиву Маснавй форсй мехонанд» (4,244).
Равобити адабии халци то^ик тавре дар боло зикр намудем, бештар тавассути матбуоти форсзабони кишварх,ои Эрону Афгонистон, Миср ва Хипдуекш ба амал меомад, аз ин лих,оз дар бобати матбуоти он кишварх,о баъзан дар сафх,ах,ои ма^аллаи «Ойина» маълумот дода шудааст.Чунончй, дар боби нашриях,ое, чун «Зояндар^д», «Огох,й»(Тус), «Манфиати Эрой», «Ислом»(Табрез), «Шероз» (Шероз), «Ахтар » (Х,амадон), «З^азвин» (К.азвин) вагайра дар Эрой маълумот дода шудааст (6,867).
Чуноне ки к,яйл намудем, дар огози садаи бист вуруди наш-риях,ои хорной ба минтацаи Осиёи Марказй боне гардид, ки мардуми ин vnnri aiyi бо матбуот ва зарурати он аз наздик ошной пайдо намоянд. Яке аз он рузномах,ои маъруф, ки аз Русия ворид мегардид, ин нашрияи «Вацт» буд. Нуктаи ^олиб дар он аст, ки дар боби ин р^знома дар нашрияи «Навбах,ор»- и Эрой шеъре чои гардида, ки онро мо дар сах,ифаи ма^аллаи «Ойина» дучор омадем, ки бо мисрах,ои зайл огоз меёбад: Як гав^ари хуш нам о бувад «Вацт», Як дури гаронба^о бувад «Вацт». . .Х,арчанд ки шеър сарфи вацт аст,
Куб аст чумоцаро бувад «Вацт». (7,1108).
Дар 0F03H садаи бист ма^аллаи «Ойина» чун нашрияи бонуфуз тавонист, ки дар вусъати равобити адабй замина гузорад. Аз мушох,ида ва баррасии матолиби vi а1 (ал л а равшан гардид, ки дар шинохти Махмуд Тарзй - адиб ва равшангари маъруфи афгон нацнш бар^аста дорад. Ба вижа бо истифода аз асари машхури у «Адаб дар фан» дар якчанд шумораи ма^алла намунаи шеърх,о оварда шудаанд. Чунончй:
Бишнавед, эй дустон ни моцарои Fap6y Шарц, Ибрат гиред аз асрор^ои Faрбу Шарц. Шуд тулуи офтоб аз Faрбу Шарц наз дик са^ар, Фош гуям май туро аз розгой Fap6y Шарц. (2,233.)
Хулоса, матбуоти то^ик дар ofo3h садаи бист василаи мух,имми рушд ва ташаккули равобити адабй ба шумор рафта, дар шинохти илму адаб ва дастовардх,ои тозаи адабиёту фарх,анги миллатх,ои дигар нацши сазовор гузошт. Дар он даврони сарнавиштсози миллат дар рутттду ташаккули равобити адабии халци то^ик накопи рузномаи «Бухорои шариф» ва ма^аллаи «Ойина» хело бузург ва назаррас мебошад, чунки бо ин васила муаллифону мух,аррирони ма^аллаи «Ойина» аввалан, адабиёти «¡адимаи миллати то^икро инкишоф доданд, баъдан дар рох,и пуриечутоби х,аёт, адабиётро бо худ пеш бурданд ва нагузоштанд, ки ба он пайванди ногусастанй доштани адабиёти то^ик бо адабиёти соири миллатх,ои олам рахнае ворид гардад.
Матбуоти то^ик дар ибтидои садаи бист чун шамъи дурахшон шох,рох,и иурпечутоби равобити адабии хал к, и то^икро равшанй бахшида, пакдпи муассире дар рутттду такомули равобити адабй гузошт. Х,амчунон шароити мусоиде фарох,ам овард, ки равобити адабй дар ба х,амоии адабиёту фарх,ангх,ои соири миллатх,о дар фазой муштараки маънавй пакдпи бар^астае гузорад. Равобити адабй ба мисли чашмаи муссафое, ки анбух,н мардум бо уммед аз он нуши чои менамоянд, зухур намуда дар шодоб гардонидани маърифатдусгони ташналаб сахдш назаррасе дар ofo3h садаи бист гузошт.
ПАЙНАВИШТ
1.«Ойина»-№1 20-август- 1913
2. « Ош ша » -№ 10, 2 6 - дека бр -1913
С _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >- 27 ~
3.«Ойина»-№№11-12, апрел 1915
4.«Ойина»-№ 15.1 -феврал-1914
5.«Ойина»-№34,4-июн-1914
6.«Ойина»-№36, 28-июн-1914
7.«Ойина»-№46, 11-сентябр-1914
8.Сайфуллоев А. Д^стин халк;х,о -дустии адабиётх,о. Душанбе, 1975
9.Шодик;улов Х,,Давронов А. Пайвандх,ои адабии халк;и тодик-(Назаре ба таърихи ташаккули мактаби тардумаи бадей ва пайвандх,ои адабии тодик).- Душанбе,КДММ Хумо, 2003
Отражение литературных связей в журнале «Ойина»
А. Шехов
Ключевые слова: история таджикской печати, газета "Бухорои Шариф",журнал «Ойина», литературные связи, Махмудходжа Бехбуди
Статья посвящена проблеме отражения литературных связей на страницах журнала «Ойина», основоположником которого был известный просветитель начала XX столетия Махмудходжа Бехбуди. Автор аргументированно показывает расширение литератунных связей первого таджикского журнала с персоязычной прессой Ирана, Афганистана, Египта и Индии. Уделяется особое внимание перепечатке материалов, в том числе поэтических произведений поэтов Афганистана и Ирана, опубликованных в газетах и журналах тех стран.
Reflection of Literary Ties in "Oyina" Magazine AShekhov
Key words: history of Tajik press, "Oyina" magazine, "Byhoroi sharif' news-paper, literary ties, Mahmudkhodja Behbudi
The article dwells on the problem of reflection of literary ties on the pages of "Oyina" magazine; the well-known enlightener of the beginning oftheXX-th century Mahmudkhodja Behbudi being its founder Resorting to valid arguments the author of the article shows an enlargement of literary ties of the first Tajik magazine with the Persian press of Iran, Afghanistan, Egypt and India. Special attention is paid to reprinting of materials including poetical productions created in Afghanistan and Iran and published in the newspapers and magazines of those countries.
