CC BY
71
УДК 8Т ББК 83.3
МАВКДИ ТАРЦУМА Шехов Абдуцодир Абдурауфович, номзади илмуои ДАР ГУСТАРИШИ филология, дотсенти кафедраи рузноманигори ва РАВОБИТИ АДАБЙ назарияи тарцумаи МДТ "ДДХ ба номи акад.
Б.Гафуров(Тоцикистон, Хуцанд);
РОЛЬ ПЕРЕВОДА В Шехов Абдукодир Абдурауфович, кандидат
РАЗВИТИИ филологических наук, доцент кафедры журналистики и
ЛИТЕРАТУРНЫХ теории перевода ГОУ "ХГУимени акад. Б.Гафурова
ОТНОШЕНИЙ (Таджикистан, Худжанд);
THE ROLE OF Shekhov Abdukodir Abduraufovkh, candidate of philological TRANSLATION IN sciences, Associate Professor of the department ofjournalism DEVELOPMENT OF and the theory of translation under the SEI "KhSU named LITERARY TIES after acad. B. Gafurov" (Tajikistan Khujand) E-MAIL: bejan80 @mail.ru
Вожа^ои калиди: тарцума, маорифпарварон, матбуот, Мирзо Сироц, Мирзо Цалол, Бухорои Шариф
Дар мацола нацши матбуоти тоцик дар аввали асри ХХ ва намояндагони маъруфи маорифпарварон дар рушди муносибатуои адаби ва тарцума барраси карда мешавад Диццати махсус ба тарцумаи асаруои нависандагони маъруфи рус, ба монанди Л.Толстой, М.Горкий, А.Чехов дар сауифауои аввали рузномаи тоцикии "Бухорои шариф", "Оина", ки бо кушиши маорифпарварони тоцик, аз цумла Мирзо Цалол Юсуфзода нашр шудаанд, зоуир карда мешавад. Муаллиф ба сауми Мирзо Цалол Юсуфзод дар тарцумаи уикоя ва повесткой Лев Толстой ва дар мацмуъ дар рушди робитауои адабиёти рус ва тоцик таваццуу зоуир менамояд.Дар хулосаи мацола муаллиф натицагирии худро дар мавриди сауми матбуоти тоцики давраи маорифпарвари дар маубубияти адабиёти рус ва тавсеаи равобити адаби ироа намудааст.
Ключевые слова: перевод, просвитители, печать, Мирзо Сиродж, Мирзо Джалол, " Бухорои Шариф"
В статье рассматривается роль таджикской печати начала ХХ века и известных представителей периода просвещения в развитии литературных взаимосвязей и перевода. Особое внимание уделено переводам произведений известных русских писателей, таких как Л. Толстой, М. Горький, А. Чехо,в на страницах первой таджикской газеты «Священная Бухара», «Зеркало», изданных усилиями таджикских просветителей, в частности Мирзо Джалола Юсуфзода. Основное внимание автор акцентирует на вклад Мирзо Джалола Юсуфзода в переводе рассказов и повестей Льва Толстого и в целом роль публициста в развитии взаимодействий русской и таджикской литератур. В заключении статьи автор приводит свои выводы относительно вклада таджикской печати периода просвещения в популяризации русской литературы и развитии литературных связей.
Key words: translation, enlighteners, press, Mirzo Siroj, Mirzo Jalol, "Saint Bukhara".
The article dwells on the role of Tajik press referring to the beginning of the XX-th century and the outstanding representatives of the relevant period in the development of literary interactions and translation. Particular attention is paid to the translation of literary productions belonging to the pen of famous Russian writers such as M.Gorkiy, L.Tolstoy on the headlines of Tajik newspapers entitled "Saint Bukhara, "Mirror" edited by the Tajik enlighteners in particular Mirzo Jalol Yusufzoda. The author has considered the translation of compositions as a factor of development of literary partnership and stated his conclusion in this regard. According to the emphasis of author, the press a new literary and cultural trend, at the beginning of twentieth century had put a deserving role in progress of literary partnership, by this mean it exerted a thrill and shock translating and development of translation.
Таърихи тамаддуни башар шохид аст, ки дар хама давру замон адабиёти точик ба адабиёти кишвархои дигар низ бетаваччух набудааст. Бино ба тасди;и муха;;и;он равобити адабии хал;и точик бо адабиёти миллатхои дигар аз ахди ;адим сарчашма мегирад. Равобити адабй чун яке аз мухимтарин омилхои рушду тара;;ии адабиёт ба он заминаи мусоид гузошта, аст, ки дар хама мархалахои рушди адабиёти точик, асархои оламшумули суханварони маъруфи дунё ба адабиёти мо ба василаи тарчума ворид гарданд.
Дар хама давру замон «адабиёт ва санъати гуногунмиллати чахон хам дар чараёни тара;;иёти худ аз якдигар муттако ва мадад мебинад. Таърихи тамаддуни олам шаходат медихад, ки тафаккури бадеии хеч хал;е бе таъсири манфиатбахши дигаре ташаккулу такомул наёфтааст. Маданияти маънавии хамаи хал;хо, ки адабиёт ва санъат чузъи мухимми он аст, аз чашмахои равонбахши хамдигар об хурдаю гизо гирифта ба нашъунамо медарояд» (7,8).
Чехрахои барчастаи нахзати маорифпарварй дар огози садаи бист ба рушди равобити адабии хал;и точик бо миллатхои дигар заминаи мусоиде фарохам оварданд, пеш аз хама, вуруди нашрияхои форсизабон ба кишвар ва нашри матолиби маорифпарварон дар сафхахои онхо ин равобитро мустахкамтар намуда, дар вусъати андеша ва густариши нуфузи андешахои маорифпарварй дар чомеа на;ши барчаста гузоштанд.
Нахустин тарчумаи асархои бадей дар адабиёти муосири точик ба адибони маорифпарвар тааллу; дорад. Бино ба таъкиди муха;;и;и точик А.Набавй «тарчумахо низ як чузъи хамон ислохоти маънавй ва ин;илоби фикрй будааст, ки нахзати чадидия дар назди худ гузошта буд»(4, 35).
Дар ин замина матбуот чун падидаи тозаи адабй мададгори беминнати адибони маорифпарвар гардида буд. Адибони маорифпарвар аз матбуот ба таври васеъ истифода бурданд. Ин амали эшон низ сабабхои худро дошт. Аввалан, ба хотири он ки матбуот ба зудй дар чомеа пахн мешавад ва муштариёни худро дорад, сониян матбуот метавонад ба зудй он асари тозаро ба мардум шиносонад, ки он албатта, дар рушду камолоти маънавии чомеа сахм мегузорад.
Матбуоти точик дар баробари «адабиёти точику форс аз ;адамхои нахустини пайдоиши худ ягон ва;т дар чахорчубаи миллй махдуд нашуда, бехтарин анъанаю имконот ва дастоварду андухтахои адабиёту санъат ва тамаддуни башариро аз бар кардаву истифода намуда ва аз онхо эчодкорона бахрахо бардоштааст» (7,11) ва бехтарин асархои суханварони маъруфи русро дар сахифахои хеш чой додааст.
Дар сахифахои нахустин нашрияи точикй «Бухорои шариф» намунахои зиёди асархои адибони маъруфи рус бо тарчума дарч гардидаанд. Рузномаи «Бухорои шариф» аз огози фаъолияташ ба чараёни баргардони точикии осори адабй аз забонхои дигар таваччухи махсусе зохир кард. Дар огози садаи XX адабиёти рус таъсири зиёде бар адабиёти мо расонд ва ин буд, ки адибони равшангари точик дар рузнома бештар асархои адибони маъруфи русро чой доданд. Дар ин чо метавон номгуйи тарчумахои асархои адабиёти бадеиро руи когаз овард, ки аз чониби тарчумонхо ба забони точикй баргардон шуда, дар рузномаи «Бухорои шариф» руи чоп омадаанд. Хонандагони точик бо мухимтарин намунахои осори адибони машхури рус Л. Н. Толстой, А. М. Горкий, А.П. Чехов ва адибони хоричй А. Давид («Марги ворис») ва «Х^икояхои чинй» -и нависандаи фаронсавй Анри д, Рине аз матбуоти ин давра ошно шуданд. Ба вижа, осори Л. Н. Толстой дар рузномаи «Бухорои шариф» ба забони точикй пайваста нашр гардидаанд. Рузномаи "Бухорои Шариф" аввалин бор хонандагони точик ва точикзабони бухороиро бо асархои нависандаи бузурги рус Л.Н.Толстой (тахти сарлавхаи "Осори Гроф Толстой" 12 асари уро чоп кардааст) ошно намуд. Аз чумла, «Яздонро ё шайтонро»(№60-64), «Худо ха;ро мебинад, лекин ошкор намекунад»(№65-67), «Инсонро замини зироати бисёр лозим аст» (№68-74), «Гарон тамом мешавад» (№№75-77), «Мухаббат кунед якдигарро» (№7881), «Духтари сохибмансаби чинй»(№83) , «Сулхдорй» (№85), «Асири ;аф;озй» (№97-101) ва гайра дар "Бухорои шариф» дар тарчумаи Р.И. ба забони точикй дарч гардидаанд. Тарчумон номи аслии худ ё тахаллуси худро зикр накарда, танхо бо ишораи Р.И. иктифо кардааст. Сабаби чунин номгузорй маълум нест. Аммо зохиран тарчумон ба илали эхтиёткорй аз чунин
шеваи кор истифода кардааст. Дар мавриди шахсияти тарчумон Р.И муха;;и;он Р. Дошим, В.Самад ва А.Набавй андешахои мухталиф баён намудаанд. А.Набавй ба ин андеша аст, ки тарчумони ин асархои Лев Толстой мухаррири рузномаи "Бухорои шариф" Мирзо Ч,алол Юсуфзода буда метавонад, ки мо ба ин фикр мувофи; хастем. Ин андешаро ба чанд далел метавон чонибдорй намуд:
Аввалан, Мирзо Ч,алол аз нозукихои сарфу нахви забони точикй хуб во;иф буд, ки аз ин гушаи доимии рузнома «^авоиди форсия» шаходат медихад ва ба хамин далел метавон гуфт, ки у метавонист, ки тарчумони ин асархо бошад.Ё ин, ки азбаски аксари адибони он замон бо тахаллусхои мухталиф асар эчод менамуданд, мухаррири нашрия низ наметавонист, аз ин амал даст бикашад.
Дувум, Мирзо Ч,алол дар хар шумора чандин навиштахои хешро ба табъ мерасонид, аз ин хотир баъзан зарурат пеш меомад, ки дар баъзеи онхо номи хешро иваз намояд.
Бахри та;вияти гуфтахои хеш бо овардани порчае аз асари «Духтари сохибмансаби чинй» иктифо мекунем:
«Дар мамлакати Чин аз ;адимулайём хукумат ;онуне тартиб додааст, ки ба мучиби ин ;онун хар кас дар фирефтан муттахам шуд, дастхои уро мебуранд. Якеро аз сохибмансабони Чин дар фирефтан муттахам карданд. Императури Хитой газабнок шуда, амр кард, ки уро танбех кунанд, яъне дастхои уро бибуранд.
Барои ин танбехи шадид хама асбоби тадорук мухайё шуда буд, ки ногох ба дарбори императур, духтари чавони хамин сохибмансаб ки номаш Сиу-Лин буд, дохил шуд ва аз дарбориён илхохи боисрор кард, ки уро назди имперотур рох диханд.
Тава;куъи духтари чавонро ;абул кардан ва хохиши уро ба чо овардан хеле мушкил ва хатто номумкин буд, лекин духтар гирякунон он ;адар исрор ва таъкид кард, ки дарбориён о;ибат тараххум карда рох доданд духтарро пеши чашмхои газаболуди императур ».
Хулосаи ин асари Л. Толстой он аст, ки духтари он мансабдор, яъне Сиу Лун аз императур хохиш менамояд, ки ба чои падараш уро чазо бидиханд. Императур аз ин талаби духтар ба хайрат меояду барои тачриба ба духтар руй оварда мегуяд:
«-Бархез ! Дар тавре ки ту мехохй он тавр хохад шуд! Бигузор дар ивази дастхои .... падарат, дастхои бегунохи туро бибуранд ! » ва хамин тавр духтарро ба назди дор мебаранд ва дастхои уро ба хал;ахо баста ба чуби дор насб мекунанд, чаллод бо шамшери урёнаш суи духтар меояд:
«Шамшери урён болои дастхои он духтари маъсума баланд шуд Дар ин асно яке аз му;аррабони императур пеш омада, чаллодро ишора кард ва он хам шамшерро поин овард, лекин чунин, ки дастхои он маъсумаро хеч зараре ва осебе нарасид ва баъд шамшерро ба хилоф дохил кард » (Б.Ш. №83.17-июн).
Нашри ин асархо ба андешаи мо аз чанд чихат судманд буд, пеш аз хама бо нашри ин асархо ба забони точикй хонандагони нашрия бо намунахои адабиёти рус ва нависандагони маъруфи он ошной пайдо менамуданд. Дувум, ба он далел, ки асархои мазкур, пеш аз хама дар диду нигохи ахли чомеа ва зав;и зебоипарастии онхо мусоидат менамуд. Севум, ин хама ошной ба адабиёти рус дар вусъати андеша ва тафаккури ахли эчод низ бетаъсир намонд ва заминае фарохам овард, равобити адабй ба маротиб рушд намояд. Дар ин замина месазад, ки ин тарчумахои асархои бадеиро чун нишоне аз ;адимй ва таърихй будани он хама равобити адабй ва фархангии хал;и точик бо соири миллатхои дигари минта;а шумурд.
Дар мавриди омузиши равобити адабии хал;и точик муха;;и;оне чун А.Сайфуллоев, В. Самад, Д. Шодикулов, А. Давронов, Б.Дочибоева, М.Мирзоюнус, Ш. Мухтор ва дигарон тад;и;оти судманде анчом додаанд, ки дар омузиши таърихи равобити адабй мусоидат менамоянд. Бахусус, муха;;и; В. Самад дар китоби «Тушаи хамдилй» ба масъалаи тарчумахои асархои адиби машхури рус Л. Толстой ва на;ши матбуоти точикй, аз чумла «Бухорои шариф» дар рушди равобити адабй андешахои арзишманде баён намудааст.
Бино ба шаходати донишмандони точик Д.Шоди;улов ва А.Давронов махз яке аз хикояхои Л. Толстой «Як шудан зарур аст!» аввалин намунаи насри рус буд, ки ба воситаи баргардони форсй дар соли 1897 ба минта;а расид» (7, 81).
Дувумин асаре, ки ба точикй тарчума гардид, «Афсонаи мохигир ва мохии тилло»-и А. С. Пушкин буд, ки аз тарафи Сидди;ии Ачзй соли 1899 тарчума гардид.
Дар мавриди таъсири адабиёти рус ба адабиёти хал;хои дигар донишманди маъруфи точик А.Сайфуллоев чунин таъкид намуда, ки «тачрибаи гоявию эстетикии адабиёти рус барои тамоми адабиёти хал;хои бародар хамчун мактаби реализм хизмат мекунад. Таъсири пурфайзу баракати адабиёти рус ба адабиёти дигар хал;хо пеш аз Револютсияи Октябр низ кам набудааст» (6, 4). Ё худ чои дигар адабиётшиноси мазкур аз омилхои ошноии адибони точик бо адабиёти рус ёдовар гардида, чунин таъкид менамояд:
«Дар ибтидои асри ХХ маорифпарварони точик бо адабиёти рус ба воситаи тарчумахои тоторй, озарй ва ;азо;ии онхо ошно мешуданд» (6, 98).
Тавре мушохида намудем, дар мачмуъ дар чилу як шумораи "Бухорои шариф» (аз №№60 то 101, аз 11-05 то 12-07-1912) асархои Л. Толстой нашр гардидаанд. Ин амали равшангарони точик дар вусъати робитахои адабию фархангии хал;и точику рус на;ши босазо дорад.
Нашри осори адибони хал;хои дигар дар сафхахои матбуоти точикии ибтидои садаи бист ба чанд омил вобаста буд. Аввалан, ошной бо намунахои назму насри рус ва дигар миллатхо аз рохи мутолиаи нашрияхои бонуфуз ва мачаллахои форсиву туркй, чун «Сироти муста;им» сурат гирифтааст. Дар ин кор нашрияхои точикй «Бухорои шариф», «Самарканд» ва мачаллаи «Ойина» хамчун василаи мухим хидмат карданд. Чунончй, мушохидахо нишон медиханд, «асоси маводи публитсистикаи Айнй ва ма;олахои адибони дигари ин давраи адабиёти ду дахсолаи аввали точик аз хамин мутолиа ва огохии онхо аз матбуот маншаъ гирифтааст» (7, 89).
Дуввум, равшангарони точик ба дастовардхои адабиёти мамолики мутара;;й бо чашми ибрат нигариста, бахри таъмини ниёзхои маънавй ва ганй намудани ганчинаи бадей, вусъати афкору чахонбинии мардум ба тарчумаи осори бадей руй оварданд. Дар ин самт «Бухорои Шариф» пеш аз хама ба густариши равобити адабии хал;и точик на;ши босазо гузошт. Чунончй, Валй Самад перомуни чойгохи ин нашрия точикй дар вусъати равобити адабй таъкид намуда, мегуяд, ки бо нашри 23 намунаи асархои удабои рус ба вижа повести «Асири Каф;озй» «ба сони парастухои бахорй аз бахори пурфайзи адабиёти бузурги рус мужда овардааст» (5,152).
Дар хошияи андешахои ин адабиётшинос метавон илова намуд, ки ин пайк ё муждаи бахорй, ки матбуоти точик дар огози садаи бист овард, дар оянда самар дода, ба боге пур аз нихолхои мевахои шахдбор дошта мубаддал гашта, гулшани адабиёт аз ин шукуфахои тозаранг боз рангинтару самаровар гардиду ба чахони андеша ва тахайюлу тафаккури мардум на;ши барчаста гузошт.
Матбуоти точик дар ибтидои садаи бист дар рушд ва вусъати равобити адабй на;ши барчаста гузошт ва хамчун падидаи тозаи адабй-фархангй дар рушду ташаккули адабиёт низ чойгохи хосеро молик гардид.Дар ин бобат чандин муха;;и;он андешахои чолиб баён намудаанд, масалан адабиётшинос Атахон Сайфуллоев низ матбуотро яке аз василахои муассири робитахои адабй шуморида, таъкид намудааст, ки «хусусан матбуот ва театри озарй, узбекй ва тоторй воситаи фаъол ва мухимми ало;аи мардуми точик бо адабиёти рус ва хоричй шудаанд» (6, 11).
Муха;;и; Муртазо Зайниддинов низ на;ши матбуотро дар рушди равобити адабй барчаста шуморида, чунин ибрози андеша менамояд:
«Афкори маорифпарварй ва матбуоти чадидияи тоторй, ки инъикоскунандаи рухи замон буд, анъанаи таърихиро идома дода, дар шумули масъалахои мухимми чомеа барои рушди робитахои адабии хал;хои точику тотор низ рухи тоза бахшид» (3, 4).
Ин нуктаро илова намудан лозим аст, ки дар огози садаи бист нахустин талош барои таъсиси рузномае дар Бухоро махз аз тарафи намояндаи хал;и тотор Зохир Бегиев сар зада буд, ки В. Самад ба ин масъала дар яке аз навиштахояш дахолат намудааст. Далели ёдшуда аз он хабар медихад, ки равшангарони озариву тотор чун Мирзо Ч,алол ва Зохир Бегиев баробари таъсиси рузномахо барои пешрафти равобити адабй низ сахм гирифтаанд.
Хидматхои Мирзо Ч,алол Юсуфзода дар тарчумаи дурдонахои назму насри рус ва китобхои дарсй барои мактабхои чадиди точик назаррас аст. Шахсияти Мирзо Ч,алол ва фаъолияти у дар
нахустин нашрияи точикй шаходати он аст, ки адибони точик дар он мархалаи такдирсоз ба равобити адабй огоз намуда ва дар холатхои зарурй аз тачриба ва усулхои пешрафтаи адибони равшангар истифода бурданд.
Вобаста ба ташкил шудани макотиби усули нав барои онхо китобхои дарсй, хеле аз осори кудаконаи адабиёти рус, аз забони русй ба точикй тарчума карда шуданд. Албатта, ин тарчума ба сурати гуногун анчом дода мешуд. Як бахши онхо аз забони русй бевосита тарчума шавад, пас бахши дигарашон аз тарчумаи туркй баргардон мешуданд ва ё аз баргардонхои форсй бо андак тахрир барои хонандагон пешниход мегардид. Масалан, Дочй Муин китоби «А;идаи исломй» - ро аз туркй ба точикй тарчума намуд, ки бо забони шево ва равони точикй навишта шудааст ва хонандаи мактаб аз он бо як нигох метавонад, ба бисёре аз суолхои хеш чавоб биёбад. Дочй Муин ибни Шукрулло ин китобро барои талабахои мактаби ибтидой тарчума намуда, дар Самарканд дар матбааи Гозоров 15-уми феврали соли 1915 (1333 хичрй) чоп намуд.
Мирзо Сирочи Даким бо бардошт аз сафархои хеш ва огохй аз адабиёти хал;хои дигар дар хамон айём тарчумаи осори оламро амри зарурй мехисобад:
«Аз руи илму дониш шуруъ ба тара;;ии тичорат ва саноати худамон намоем ва кутуби лозимаро бо забони худ тарчума намуда ва аз руи онхо ;адам ба тари;и тачдид ва тара;;й бигузорем. Ва илло ин тавр, ки мо хастем на ин ки тара;;й, балки таназзул хохем намуд» (2).
Рузномаи «Бухорои Шариф» ва мачаллаи «Ойина» дар инъикоси навигарй ва навгонихо, хаводис ва иттилооти дохилй ва хоричии он рузхо на;ши мухим бозидаанд, ки гушахои махсуси ахбори хорича дар ин нашрияхо далели ин гуфтахои мо буда метавонад. Дамчунон дар аксар маврид бо таваччух ба нашрияхои хоричй иттилооти тозаеро аз онхо дар ин нашрияхо чой додаанд. Бештари матолиби иттилоотй аз нашрияхои «Ва;т», «Юлдуз», «Чехранамо», «Куёш», «Навбахор» ва гайрахо гирифта мешуданд.
Ба ин маънй метавон чойгохи матбуотро дар огози садаи бист ба якчанд далел шарх дод.
1. Матбуоти точикй («Бухорои шариф», «Ойина») дар огози садаи бист пеш аз хама хамчун василаи муассири таргибу ташви;и ахдофи волои адибони маорифпарвар ва василаи таргиби адабиёт на;ши барчаста гузошт, ки бо омузишу баррасии ами;и онхо метавон дарки ин маънй намуд.
2. Адибони точик бо назардошти ма;оми адабиёт дар рушду тахаввули андеша ва тафаккури миллат сафхахои матбуотро бо намунахои гуногуни анвои адабй зиннат дода, хамчунон дар вусъату густариши равобити адабй бо хал;хои дигари минта;а мусоидат намуданд. Нашри асархои удабои кишвархои дигар бо василаи тарчума ба рушди адабиёт ва равобити адабй заминаи мусоиде гузошт.
3. Матбуот чун яке аз падидахои тозаи адабй-фархангии замон дар рушди равобити адабии хал;и точик бо соири миллатхо на;ши сазоворе гузошта, бо ин васила дар рушди тарчума ва тарчумонй таконе бахшид. Дар ин замина шароите фарохам овард, ки бо истифода аз нашрияхои форсизабони мамолики Шар; ва матбуоти дигар кишвархо мардуми минта;аро аз матбуоти он миллатхо во;иф намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Маумудхоца, Беубуди. Цугрофиё чист?\/Б. Маумудхоца// Ойина.-№№2, 3, 5 нояб.-1913
2. Мирзо, Сироц. Лузуми донистан / С.Мирзо, Бухорои шариф.-№28.-12 апр.-1912.
3. Зайниддинов, М. Устод Айни ва матбуоти тотор / М. Зайниддинов// Адабиёт ва санъат.-2010.-11 март.-№10(1513).-С. 4.
4. Набиев, А. Нахустин рузномаи тоцики ва фаруанги рузноманигори/А.Набиев. -Душанбе: Эцод, 2007.
5. Самад, В. Аз цаъри Хазар то авци Зууал/В.Самад.-Душанбе: Маориф, 1991.-224 с.
6. Сайфуллоев, А. Дустии халщо- дустии адабиётуо/А. Сайфуллоев. Душанбе:-Ирфон, 1975. С.224.
7. Сайфуллоев, А Пайвандуои адабии халци тоцик (Назаре ба таърихи ташаккули мактаби тарцумаи бадеи ва пайвандуои адабии тоцик)/А.Сайфуллоев.А.Давронов.-Душанбе: «Хумо», 2003.-124 с.
REFERNCES:
1. Mahmudkhuja, Behbudi. What is Geography?/ Behbudi Mahmudkhoja // Mirror. - ## 2,3. -November 5. -1913.
2. Mirzo, Siroj. Necessity to Know / Siroj Mirzo, Saint Bukhara. - #28. - April 12. - 1912.
3. Zayniddinov, M. Ustod Aini and Tatar Press / M. Sayniddinov, Literature and Art. - 2010. - March 11. - #10 (1513). - P.4.
4. Nabiyev, A. The First Tajik Newspaper and the Culture of Journalism / A. Nabiyev. - Dushanbe: Creation, 2007.
5. Samad, V. From the bottom of Khazar up to the Top of Zuhal / V. Samad. - Dushanbe: Enlightenment, 1991. - 224p.
6. Sayfulloyev, A. Peopled Friendship - Literatures" Ones / A. Sayfulloyev. - Dushanbe: Cognition, 1975. - P. 224.
7. Sayfulloyev, A. Davronov A. Literary Ties of the Tajik Nations (some views on the history of development of school of literary translation and Tajik literature ties)/ A. Sayfulloyev. - Dushanbe: Humo, 2003. - 124p.
