CC BY
35
I 1,
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ л~ 13 ~
A. JÇacairoB
ИНЪИКОСИ МАСОИЛИ ДУСНИ БАЁН ДАР «МАТЛАЪ-УЛ-УЛУМ»-и МУ^МАЛЙ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, маданияти сухан, балогат, «Матлаъ-ул-улумва мацмаъ-ул-фунун»-и Воцибалии Муцмалй, сарфу нах,в
Дар гузашта дивдати ах,л и адабро дар радифи бисёр цазиях,ои улуми адабй масъалах,ои сарфу нах,в, сухану суханварй низ мутаваччех,и худ сохтааст ва онх,о перомуни масъалах,ои номбурда таълифоти бисере ба ан^ом расонидаанд. Аз силсилаи чунин осор метавон таълифотеро, амсоли навинпах,ои «Китоб-уи-нах,в в-ат-тафсир» - и Абузайди Балхй, «Мант1щ-ул-хурс фи лисои-ил-фурс»-и («Маитици сухан дар забоин форсй») Асириддин Юсуф ва Еайрах,оро ном бурд. Дар радифи чунин ах,л и илму адаб олим ва энсиклоиедисти миёнаи царни XVIII Во^идалии Му^малй дар асари худ «Матлаъ-ул-улум ва ма^маъ-ул-фунун», ки чавобгуи нроблемах,ои гуногуни улуму фунуни давр буд, кушише ба харч додааст, ки хонандаро бо цоидаву цонуих,ои сухану суханварй, сарфу нах,в, маъношиносй ва монанди инх,о огох, созад. Агар муаллифи номбурда дар боби 9 андешах,ояшро оид ба коидаву конунх,ои сарфу нах,в изх,ор карда бошад, пас дар боби 10-ум ро^еъ ба сухану суханварй, маънову маъношиносй изх,ори ацида намудааст. Имру sx,o, ки ба шарофати цабули цонуии давлатй дар бораи забоин то^икй майдони корбурди он хеле васеъ гаштааст, дар маколаву таълифоти ах,л и цалам кушиши х,ар чй бештар фасеху равон баён кардани фикр мушох,ида мешавад. Таъкиди ин нукта низ равост, ки баробари майлх,ои шоёни тах,сину дастгирй дар ин рох, баъзе ка^равих,о ва берун аз цоидаи забон амал кардан низ мушох,ида мешаванд. Аз
ин рУ, барон то чй андоза дурусту сах,ех, будани суханамонро дарк кардан, колабх,ои бехдарини сухансозиро пайдо намудан, барон аз к,ала\ф<)пих,ои куркурона ва ноогох,она иарх,ез кардан, аз гацлиду такрорн тутивор худдорй намудан мо бояд пайравн устодони сухану сарчашмах,ои муътабари адабиёти классикй бошем. Тавре кн устод М.Шукуров таъкнд намудаанд, «зебонву равонй, тавоной ва матонатн забоин адабнёту илми классикй бояд х,амеша намунаи ибрати мо бошад ва чустучух,ои нави замоин мо ба он такякунад. Робитаи мо бо .. .адабиёти классикй х,арчй бештар бошад, поях,ои хал к, и и забони адабии имр^за ба х,амон андоза устувор хох,ад буд. Яке аз манбаъх,ои асосии икдидори имрузаи забони адабй икдидори дир^зии он аст» (4, 16).
Асари Водидалии Мудмалй аз ^умлаи осорест, ки дар он кушишх,ои муаллиф барон иарх,ез аз цаламроних,ои ноогох,она зикр шуда, рох,х,ои х,алли опх,о зикр гардидааст.
Пеш аз х,ама, Водидалй изх,ор менамояд, ки х,ар гуна сухан бояд дар асоси коидаи сарфу пах,!!, яъне грамматика сурат гирад ва суханвар бояд он коидах.оро х,атман риоя намояд. «К.авоиди нах,в дар калом,- мегуяд Водидалй, - чунон аст, ки намак дар таом андозанд» (1, 142).
Мах,з ом^хтани мероси Водидалй барин олимон моро аз дих,ати назариявй мусаллах, месозад, то зарур будани грамматикаро дар суханшиносй ба шогирдон таъкнд намоем.
1) Воцеан, грамматика аз ^умлаи он бахшх,ои забоншиносй аст, ки бидуни огох,й аз он кас новобаста ба ихтисосаш, иеша ё машгулияташ наметавонад андешаашро сах,ех,, фах,мо ва нишонрас баён намояд. Ба таври дигар, бе грамматика папоцй заиф, назм сацав, таърих карех,, фалсафа бебунёд ва хуцуцшиносй шубх,аовар хох,ад шуд. Кас ак,идах,ои олими номбурдаро оид ба ин масъала мутолиа карда, чунин андеша ба сараш мезанад, ки бояд ду чизро аз х,амдигар (|)арк, кард: дуруст сухан кардан ва зебо гаи задан. Омухтани зебо сухан кардан вазифаи грамматика нест, балки вай дуруст гаи заданро меом^зад, ёд гирифтани каломи зебо бошад, ба ^хдаи услубшиносй ё фанни х,усни баён аст. Бояд гуфт, ки дуруст гаи заданро наомухта наметавон зебогапзаниро аз худ кард. Аз ин ру, омухтани грамматика кори зарурист. Х,ануз дар асри X Мух,аммад Закариёи Розй таъкнд карда буд, ки «касоне, ки ба улуми сарфу нах,в ва балогат машгул
; УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 15 ~
х,астанд, бояд донанд, ки дар ин улум манфиати зиёде них,он аст. Tax, к, ири ин гуна улум ва олимони он чизи нодоизу норавост» (2, 49).
Водидалии Мудмалй х,аигоми андешароних,ояш х,ам ба дуруст ва х,ам ба зебо ran задан ах,амияти калон дода, омузиши якдояи онх,оро таллии менамояд.
Маълум аст, ки имруз iypyx,e аз ах,ли цалам дар навишта-х,ояи[()п калимаву таркибх,оеро ба кор мебаранд, ки дарёфти маъ-нои оих,о ба хонандаи оддй гаронй меорад.
2. Аз дониби о их, о на танх,о теъдоди зиёди чунин вох,идх,ои лугавй мавриди истифода rçapop дорад, балки боз силсилаи калони аносири лугавие низ ба чашм мерасанд, ки о их, о мансуб ба забонх,ои дигар буда, бархе чунин вожах,оро х,атто наметавон аз фарх,ангномах,о пайдо кард. Мудмалй мах,! ба мукобили чунин муЕ лакбаёниву тумтароцнависй баромадааст ва таъкид кардааст, ки х,амон алфоз фасех, х,исоб меёбад, ки мувофици мух,овара ва рузмарраи ах,л и забои бошад. У таъкид мекунад, ки лугати бисёри бегона ва гайримаъмул набояд дар навиштах,ои му^аррарй истифода шаванд, «зеро дарёфти маънии онх,о хонандаро мух, год ба суроху комусх,о мегардонад».
Мудмалй дар ин 40 хеле хуб таъкид кардааст, ки лугати бисёри бегона набояд ба таркиби лугавй рох, ёбанд, чунки калимаи зиёди ицтибосй, ки ба ин ё он забои дохил шуд, боиси ох,иста-ох,иста ба забои рох, ёфтани ^олабх,о низ мешавад ва дар натида забои аз табиати аслии худ мах,рум мегардад. Ин андешароних,о як гуфтаи олими шах,ир Парвиз Нотили Хонлариро ба ёд меорад, ки таъкид карда буд: аз забоне, ки пандох, фоиз калимах,ои онро вожах,ои бегона ташкнл медих,ад, умедвор набояд шуд. К1олабх,ои зиёди калимаву иборах,ои имруза, ки годики нестанд, шах,одати ин гуфтах,ост.
3. Тазаккур бояд дод, ки дар даврони асримиёнагй ба забони осори манзуму мансур тадридан колабх,ои ифодаи забони арабй рох, ёфта, риводи онх,о боиси махдуд гардидани доираи корбурди тарзх,ои годикии баёни матлаб гардиданд. Дар солх,ои салтанати Х,укумати Шуравй дар радифи духули калимах,ои русй ва байналмилалй рох,ёбии колабх,ои сарфию нах,вй ба забони ах,л и ралами тодик афзуда, хатари диддии мах,вшавии ин гуна тарзх,ои ифодаи тодикиасли матлабро пеш овард. Х,атто х,оло кор то дое
расидааст, ки мехох,ем аз як колаби калима, ибора ё чумласозй халос шавем, вале ба 4011 он колаби дигари бегонаро з^ран дохили забои кунем.
Вале ба чунин гуфтаи муаллиф, ки калимах,о бояд мувофици мух,овара ва рузмарраи ах,л и забои кор фармуда шаванд, розй шудан мумкин нест, зеро мах,з пеш гирифтани чунин ицдом nvipfi боиси он шудааст, ки даста-даста аносири лугавиро ба хукми архаизм супурдем, агар касе онх,оро боре х,ам истифода кунад, мавриди маломат rçapop мегирифт. Мах,з х,амин нк;дом сабаб шуд, ки мо дар 1парх,и маънои оддитарин калимах,о о^изй мекашем.
Муаллиф аз иах,лух,ои гуногуни фасох,ату балогати забон и !х,ори андеша карда, инчунин аз хусуси омилх,ое сухан рондааст, ки боиси якрангиву якнавохтии сухани гуянда, мучиби мах,рум шудани сухан аз балогату салосат гаштааст.
Олимп номбурда бар хилофи фасох,ати забон истифода шудани калима ва халал дар таркиби каломро яке аз омилх,ои поёнравии мадаиияти сухан х,исобидааст. Масалан, у ЧУмлаи «11ацд бехдар зи насяи бисёр»-ро тах,лил карда, к,айд менамояд, ки бо сабаби тарки лафзе, ки муносиби он маком аст, дар ин чу мл а халал рох, ёфтааст. Сииас у шакли дурустн онро нишон медих,ад, яъне чумла, ба а к, н дан Му^малй, бояд ин шаклро гирад, ки дуруст аст: «11ацди кам бехдар зи насяи бисёр».
Муаллиф талаффузи калима, истифодаи бомавцеи овозу х,арфх,оро низ аз воситах,ои мух,ими ифодаи сухани фасех, мех,исобад. Масалан, у цайд менамояд, ки дар шафати х,амдигар омадани айни як овоз дар калимах,ои ибора боиси норавон, сактадор талаффуз шудани <шх,о мегардад: нафъи илм не, балки нафъ-ул-илм.
Во^идалп диедаташро ба равшанбаёниву дурустгапзанй равона карда, изх,ор медорад, ки бо сабаби нафахдшдани вазифаи уисурх,ои забоий на тапх,о хонандаи оддй, балки ах,л и цалам низ баъзан онх,оро нодуруст ба кор мебаранд, ки дар патина на танх,о ба ифодаи фикр халал рох, меёбад, балки боиси гайрифасех, шудани сухан мегардад. Чунончи, Во^идалп аз хусуси ин мисраъ: Умре дар ин хавост пару бол мезанам (Шайх Алии Х,азин) изх,ори фикр карда, шпора менамояд, ки бандаки хабарй дар ин 40 бемаврид омадааст ва чумларо ин тарз тах,рир кардааст, ки дуруст аст: Умрест дар х,авош пару бол мезанам.
/ЧЛ
^ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 17 ~
Мудмалй на ганх,о оид ба мавцеи корбурди калимах,о, балки боз иеромуни ба дои як вожа сах,ван истифода шудани калимаи дигар и !х,ори андеша намуда, дар ни маврид х,атто забоин осори шоирони бузургро аз пукдаи назари гаи к, ид гахдил намудааст. Чунончи, у як байти Мавлоно Ч,омиро аз вадх,и забонй гахдил карда, исбот намудааст, ки калимаи бурд дар он до нодуруст кор фармуда шудааст. Он байт ин аст:
Ба як дайбаш дубора cap насуда, Чу мах, х,ар руз аз бурде намуда.
Водидалй, чунон ки гуфтем, родеъ ба мисраи дуюм эрод шрифта мегуяд: «Дар мисраи дуввум таъкиди маънавист, чи мох х,ар руз аз як бурд тулуъ намешавад, балки аз манозили бистух,аштгона, ки тафсили он дар илми нудум навиштам, х,ар руз аз яке (дар асл- яке аз- Х,.А.) манзил зох,ир мешавад ва агар ба дои лафзи бурч лафзи манзил меовард, таыдвди маънавй намешуд» (3, с. 142).
Муносибати ин олими мутабах,х,ир ба такрори калима дар думла духела аст: Аз як тараф, у чунин мешуморад, ки агар такрори алфоз ба маънии думла на халал, балки кумак расонад, он зарур аст, ва аз дониби дигар, таъкид менамояд, ки агар такрор ин вазифаро ба ухда надошта бошад, вай яке аз воситах,ои rça6ox,ai забон х,исоб мешавад. Масалан, у калимаи боз-ро дар думлаи зерни: «боз Зайд ба фалон хидмат номвар кардам, агар боз хиёнат хох,ад кард, боз маъзул хох,ам намуд» аз цабох,агх,ои думла х,исобида, сииас мавридх,оеро меорад, ки дар он калимаи ишорашуда баробари ба маънои думла кумак кардан инчунин яке аз омилх,ои фасех, ифода шудани думла гаштааст.
Х,амин тавр, Водидалии Мудмалй дар баробари омилх,ои дар боло баёншуда боз пайдарпай истифода шудани изофат (дар бога дилпазири даннатназири амири кабир Мирзо Ч,ах,онгир рафтам), мах,з ба хотири риояи вазни шеър риоя накардани имлои вожа, корбурди унсурх,ои лугавии вулгариро, ки муаллифи номбурда онро «калимаи мубтазал» меномад, низ аз омилх,ое мех,исобад, ки суханро вайрону гушхарош менамоянд.
Хулоса, Водидалии Мудмалй барои равону фасех, гардидани сухан ёздах, омилро таъкид мекунад, ки инх,оянд:
1) заъфи таълиф, яъне истифодаи сухан хилофи фасох,ати забон
2)Халал дар таркиби калом бо сабаби дар макоми худ кор нафармудани вожа
3) Танофури калимот, яъне дар як 40 паси х,ам овардани калимах,ое, ки хилофи табъи арбоби фасох,ату балогат аст.
4) Исколи калом, яъне дар шафати х,амдигар овардани айни як х,арф
5)Таьцид, яъне халалдор кардани шаклу маънои чумла
6)Такрори сухан
7) Пайдарпай кор фармуда шудани изофат
8) Тазх,иб, яъне тагйир доданн шакли унсури лугавй (сухан)
9) Корбурди вожах,о хилофи мух,овараи ах,ли забон.
10) Истифодаи калимах,ои вулгарй
11 ) Овардани калимах,ое, ки х,ама аз маънои он огох, нестанд. Албатта, тавре ки дар боло шпора рафт, ба х,амаи фикрх,ои Во^ндалп розй шудаи душвор аст, вале мух,им он аст, ки у ба моли забон аз нуцтаи назари танцидй рафтор кардааст, ки х,амин гуна муносибат аз чониби забоншиносони имр^за кам мушох,ида мешавад.
Х,амин тавр, шиносой бо осори ах,л и адаби гузашта, аз чумла бо асарх,ое, ки ба сарфу нах,в, хуспи баён бахшида шудаанд, барон ба асолати аслии хеш баргаштани сухани то^икй, цоидаву конунх,ои он кумак карда, баробари он барон рафъ гардидани пук,с()пх,()и забоин готики ёрии калон хох,ад расонд.
ПАЙНАВИШТ
1. Во^идалии Му^малй. Матлаъ-ул-улум ва ма^маъ-ун-фунун. -Х,индустон, 1745
2. Мух,аммад Закариёи Розй. Тибби р$х,онй. -Душанбе, 1989
3. Р.Х,ошим. Солх,о дар сах,ифах,о.- Душанбе: Адиб, 1988.
4. Шукуров М. Х,ар сухан ^оеву х,ар нукта мацоме дорад. -Душанбе:
Ирфон, 1985
^ _УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
Отражение проблем культуры речи в "Матлаъ-ул-улуме" Муджмали
А. Хасанов
а
Ключевые слова: история таджикского языка, «Матлаъ-ул-улум ва маджмаъ-ул-фунун» Поджидали Муджмали, культура речи, красноречие, грамматика
В статье анализируется точка зрения ученого-энциклопедиста XVIII столетия, автора известного труда «Матла'-ул-улум ва маджма'-ул-фунун» Воджидали Муджмали о путях правильного использования лексических единиц и грамматических конструкций. В десятой главе своей книги Воджидали Муджмали фиксирует многочисленные случаи нарушения грамматических норм и смысловой сочетаемости слов и предлагает 11 факторов, содействующих плавности и выразительности речи.
Reflection of Discourse Culture Problems in Mudjmali's "Matlat-ul- Ulum " A.Khasanov
Key words: history of the Tajik language, "Matlat-ul-Ulum va
Madjma-ul-Funun", byVodjidaliMudjmali, discoursecidture, eloquence, grammar
The author analyzes the point of view of Vodjidali Mudjmali, the author of the well-known work "Matlat-ul-Ulum va Madjma-ul-Funun"
dwelling on the ways of the right usage in regard to lexical units and grammatical constructions. In the tenth chapter of his book Vodjidali Mudjmali registers numerous cases of violation of grammatical norms and proper combinability of words, he offers 11 factors which might promote smoothness and expressiveness of speech.
