CC BY
0ЭОЖ 37.013.2
ПРАКТИКАЛЫЦ ДАЙЫНДЬЩ ПРОЦЕС1НДЕ БАКАЛАВРЛАРДЫЦ КЭС1БИ Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1ГШ ЦАЛЫПТАСТЫРУ
САЛЫБЕКОВА НУРДАНА НУРТАЕВНА
phD, доцент, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак^р^ университетi,
TYPKicTaH, ^азакстан
Н¥ГМАН РОЗА МЕЙРАМЦЫЗЫ
магистр, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TYpiK университетi,
ТYркiстан, ^азакстан
Ацдатпа. Мацала практикалыц дайындыц барысында бакалаврлардыц кэЫби цузыреттшгт цалыптастыру процест зерттеуге арналды. Б1л1м беру процест модернизациялау жагдайында практикалыц дайындыц бшкт1 мамандарды даярлауда шешушг рвл атцарды. Мацалада модельдеу технологияларын, PBL зд1стер1н жэне TBL тэсшн цолдану сияцты практикалыц дайындыцты уйымдастырудыц заманауи эд1стер1 царастырылды. Кэс1би дагдылар мен цузыреттерд1 дамытуга нег1зделген тэж1рибеге багытталган багдарламаларды эз1рлеуге жэне 1ске асыруга ерекше назар аударылды. Зерттеу нэтижелер1 практикалыц дайындыцца ЖYйелi квзцарас бакалаврлардыц кэс1би цузыреттшгт тиiмдi дамытуга ыцпал еткент кврсеттi. Мацала жогары бшм сапасын жацсартуга мYдделi оцытушыларга, эд^керлерге жэне зерттеушыерге арналган.
Трек свздер: кэЫби цузыреттшк, практикалыц дайындыц, бакалаврлар, бшм беру технологиялары, PBL, модельдеу технологиялары, кэЫби дагдылар, жогары бшм.
Кэаби кузыреттшк - бул кэаби кызметп сэтп орындау Yшiн кажетп бшм, бшк, дагдылар, жеке касиеттер мен тэж1рибелер жиынтыгы. Бул маманньщ кэаби мiндеттердi тиiмдi шешу, езгерютерге бешмделу жэне алган бшмдерш накты жагдайларда колдану кабшетш керсетедi. Кэсiби кузыреттшк теориялык бшмд^ практикалык дагдыларды жэне туракты окыту мен дамуга дайындыкты [1, 1134б] камтиды.
Бул термин технологияларды, эдiстердi жэне куралдарды мецгеру сиякты кэаби бiлiмдi гана емес, сонымен катар жауапкершшк, бастамашылык, стресске тезiмдiлiк жэне топтык жумыс кабiлетi сиякты жеке сипаттамаларды камтиды. Сондай-ак, бул сыни ойлау, аналитикалык кабылдау, карым-катынас жэне белпаздш жагдайында шешiм кабылдау сиякты дагдыларды дамытуды бiлдiредi.
Кэсiби кузыреттшк бшктшк угымымен тыгыз байланысты, бiрак езшщ серпiндiлiгiмен ерекшеленедi: бул маманныц уакыт пен кэсiби орта талаптарына сэйкес бiлiмi мен дагдыларын жацарту жэне кецейту кабiлетiн болжайды [2, 357б]. Кэсiби кузыреттшкт дамыту тек ресми окытуды гана емес, сонымен катар бейресми бшм беруд^ тренингтерге, мастер-кластарга катысуды, сондай-ак практикалык тэжiрибе жинактауды талап етедi.
Технологиялык жэне элеуметпк прогрестщ жылдам каркынымен сипатталатын казiргi жагдайда кэсiби кузыреттшк маманныц ецбек нарыгындагы бэсекеге кабшеттшгшщ непзп факторына айналады. Ол оныц кYPделi мiндеттердi шешу, эрiптестермен, басшылармен жэне клиенттермен тиiмдi карым-катынас жасау, сондай-ак кэаби саладагы инновациялар мен процестердi жаксартуга Yлес косу кабiлетiн аныктайды.
Yнемi дамып келе жаткан когам жагдайында техникалык жэне акпараттык прогрестщ эсерiнен жогары децгейде кэсiби кузыреттшкке ие жогары бiлiктi мамандарды даярлау кажеттшп артып келедi. Бул факт жогары биологиялык бiлiмге тiкелей катысты. Биологиялык багыттагы студенттердiц кэсiби кузыреттшгш калыптастыру элi де кажеттi керсетюштерге сэйкес келе бермейдi. Бул мэселе осы багыттагы педагогикалык жумыс эдютершен бастау алады. Биолог студенттердi окыту процесшде заманауи педагогикалык технологияларды
колдану жагдайды куткара алады, олардыц интерактивтi сипаты студенттердщ кэсiби пэндердi окуга деген кызыгушылыгын колдайды жэне кYшейтедi.
Биологиялык пэндер жогары кэсiби бiлiктiлiктi алу жэне одан api колдау Yшiн кажетп K¥зыpеттеpдi калыптастыру негiздеpiн камтитын кYPделi кеп кырлы гылыми кешен болып табылады.
Осыган байланысты, жогары оку орнында бiлiм алган алгашкы жылдардан бастап биолог студенттер кэсiби пэндеpдi терецдетш окуга багытталуы керек. Буган студенттердщ 6y^ оку уакытында окуга деген кызыгушылыгын калыптастыру жэне колдау бойынша сапалы, сауатты педагогикалык жумыс ыкпал етуi мYмкiн.
Шын мэнiнде бшкп мамандарды даярлау мэселесi бYгiнде 6y^ элем бойынша кетеpiлуде. Онымен XVI гасырдан бастап жетекшi педагогтар айналысады, алайда зерттеулердщ басым белiгi XX гасырга — XXI гасырдыц басына келедi.
Бул саладагы негiзгi зерттеулер Н.М. Верзилиннщ, В.В. Половцовтыц жэне баскалардьщ [3, 19б] ецбектершде кершедь Эдютеменщ гылым pетiнде дамуы бастапкыда зерттелген багытта эдiстемелiк тужырымдарды, окытушылардыц жеке тэж1рибесшщ нэтижелеpiн жалпылауды, педагогикалык енеpдi гылыми негiзi бар теориялык талдауларга беpедi.
Осылайша, жогары оку орнындагы екiншi жэне Yшiншi курстарда биологиялык багыттагы студенттердщ кэсiби кузыреттшшнщ калыптасу децгешн аныктау жэне оны эpi карай дамыту бойынша диагностикалык iс-шаpалаpды Yнемi жYpгiзу кажет.
Биология пэш бойынша кэсiби к¥зipеттiлiктеpдi дамытуда PBL [4] , TBL жэне модельдеу эдютерш колдануга болады.
Зерттеу барысында бiз ец алдымен ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Xалыкаpалык ^азак-ТYpiк унивеpситетiнде бiлiм алушы Yшiншi курс студенттершщ к¥зыpеттiлiк децгешн аныктау Yшiн кэсiби к¥зipеттiлiктiц калыптасу децгешн аныктау эдiстемесi колдандык. Жалпы респондент саны - 67.
Зерттеу олардыц бшм, бiлiк жэне дагдыларын зерттеуге арналган тапсырмалар мен сурактар непзшде жYpгiзiлдi. Зерттеу нэтижелеpi темендепдей болды:
Зерттеу негiзiнде 10 практикалык жэне зертханалык сабактар талданды. Зерттеу 60 ^н iшiнде жYpгiзiлдi, бул оку сабактарыныц жеткiлiктi санын камтуга жэне Yлгiнi екiлдiк етуге мYмкiндiк бердь
Тацдалган эдiстеме бойынша жYpгiзiлген зерттеу нэтижелершде студенттердщ 37%-ында кэаби кузыреттердщ базалык калыптасу децгей аныкталды (25 студент), жогары децгейде - 8% (5 студент), теменп децгейде - 55 % (37 студент).
Жогары децгей 8%
Зерттеу нэтижелер!
Сурет-1 - Кэсiби к¥3iрeттiлiктердiц алгашкы децгей
1-суреттен керш отырганымыздай, зерттеу нэтижелерш толыгымен канагаттанарлык деп атауга болмайды, ейткенi пэндердщ кепшшп тек шект децгейде кэсiби кузыреттерге ие, бул, эрине, олардыц калыптасуыныц жеткiлiксiздiгiн керсетедi.
Бул ЖОО-да педагогикалык жумыста пэндiк-баFдарлы тэсiл басым болып табылатындыгымен тYсiндiрiледi, яFни бiрiншi кезекте бшм алушылардыц тиiстi санаттарына KOлжетiмдi пэн бойынша акпаратты сапалы жетюзуге кецiл белiнедi. Оку баFытын тацдауFа байланысты студенттiц мотивациясы бастапкыда жоFары децгейде болды деп болжалды. Эрi карай, биологияны зерттеудiц бастапкы тацдауы бYкiл оку барысында осы баFыттаFы кызметке KызыFушылыкты сактауды бiлдiрмейдi. Осыныц салдарынан биологиялык баFыттаFы салаларда кэаби мiндеттердi орындау Yшiн жеткiлiктi к¥зыреттерi жок мамандардыц болуы калыптасады [5, 107б].
Муныц алдын алу Yшiн студенттермен жумыс барысында жоFарыда аталFан тэсiлдердi колдана отырып, зерттеудiц екiншi кезецi уйымдастырылды. АлFашкы Yшiншi аптада модельдеу тэсшне басымдык берiлдi.
Модельдеу технологиялары - бул бiлiм беру процесшде шындыкка мYмкiндiгiнше жакын жасанды тYPде кайталанатын жаFдайларды жасау Yшiн колданылатын инновациялык курал. Бул технологиялар студенттерге эртYрлi сценарийлердi, жаFдайларды немесе процестердi модельдеуге мYмкiндiк бередi [6, 37б], бул теориялык тужырымдамаларды терещрек тYсiнуге жэне практикалык даFдыларды дамы^а ыкпал етедi.
Модельдеу технологиялары ^рделшк децгейiне жэне колдану саласына байланысты бiрнеше тYрге белiнедi:
Компьютерлiк модельдеу - процестердi немесе кубылыстарды модельдейтш интерактивтi баFдарламалар. МысалдарFа инженерлiк есептеулер, экологиялык модельдеу немесе бизнес-процестердi баскару жатады.
Физикалык тренажерлер - белгш бiр жабдыктыц немесе органныц жумысын имитациялайтын курылFылар. Мысалы, жYрек-екпе реанимациясын Yйретуге арналFан манекендер.
Виртуалды шындык (VR) - толык цифрлык ортада тапсырмаларды орындау Yшiн Yш елшемдi кещспкке енуге мYмкiндiк беретiн технологиялар.
ТолыктырылFан шындык (AR) - накты элемнщ коршаFан ортаFа эсер ететiн сандык элементтермен Yйлесуi.
Модельдеу технологияларын колдану кэаби дайындык децгейiн арттыруFа белсендi ыкпал етедi, ейткенi студенттер эрекеттердi бiрнеше рет кайталай алады, кателiктердi талдай алады жэне нэтижелердi жаксарта алады. Сонымен катар, мундай технологиялар окушылардыц оку процесiне белсендi катысуын ынталандырады, оны интерактивтi жэне кызыкты етедi.
Келесi Yшiншi аптада PBL эдiсi колданылып, зерттеу жYргiзiлдi. PBL (Problem-Based Learning) немесе проблемаларды шешуге негiзделген окыту студенттердiц аналитикалык ойлауын, тэуелсiздiгiн жэне бiлiмдi тэжiрибеде колдану даFдыларын дамытуFа баFытталFан заманауи окыту эдiсi болып табылады. Бул тэсш терец талдауды, акпаратты iздеудi жэне шешiмдердi эзiрлеудi кажет ететiн накты немесе модельденген проблемалык жаFдайларды зерттеуге негiзделген. Биологияда PBL колдану [7, 231б] эсiресе мацызды, ейткенi бул Fылым кYPделi табиFи процестердi, экожYЙелердегi езара эрекеттесудi, генетикалык зацдылыктарды жэне антропогендш факторлардыц коршаFан ортаFа эсерш зерттеумен тыFыз байланысты.
PBL кемепмен биологияны окыту процесiнде студенттер пэнаралык бiлiмдi колдануды жэне ез зерттеулерш жYргiзудi талап ететiн мiндеттерге тап болады. Мысалы, Олар климаттыц езгерушщ белгiлi бiр экожYЙеге эсерiн зерттей алады, тYрлердiц жойылу себептерiн талдай алады немесе биологиялык кауымдастыктарды калпына келтiру эдiстерiн усына алады. Бул тэсш олардыц зерттелетш материалFа деген кызыFушылыFын оятады, зерттеу жэне практикалык даFдыларды дамытады, сонымен катар топта жумыс ютеуге жэне ез шешiмдерiн дэлелдеуге YЙретедi. PBL биологиялык процестердi терец тYсiнуге ыкпал етедi, ейткеш
студенттер тек теориялык материалдарды жаттап кана коймай, оларды ic жYзiнде белсендi колдану аркылы игередi.
Сонымен катар, бул эдю сыни тургыдан ойлау мен тэуелаздштщ мацызды дагдыларын калыптастыруга кeмектеcедi. Биологиялык мэcелелердi шешу Yшiн жумыс жасай отырып, студенттер акпаратты курылымдауды, непзп аcпектiлердi бeлектеудi, гылыми дереккeздердi iздеудi жэне алынган мэлiметтердi тYciндiрудi Yйренедi. ^ойылган мiндеттердi шешу барысында олар кYPделi жагдайларды талдауда кунды тэжiрибе жинактайды, бул оларды биология саласындагы накты кэciби cын-катерлердi шешуге дайын етедi. PBL пайдалану сонымен катар биоэртYрлiлiктi сактау, биотехнологияны дамыту жэне табиги ресурстарды баскару сиякты езекп биологиялык жэне экологиялык мэселелерге назар аударуга мYмкiндiк бередi. Осылайша, PBL - бул студенттердщ бiлiмiн терецдетш кана коймай, сонымен катар биология саласындагы табысты кэciби кызмет Yшiн кажеттi кузыреттердi калыптастыратын куатты курал.
Зерттеу жумысыныц келеci кезещнде TBL эдiciн колдану аркылы келеci Yш аптаны eткiздiк. TBL (team-Based Learning) немесе командалык жумыс негiзiнде окыту - бул топтык езара эрекеттесу жэне тапсырмаларды бiрлеciп шешу аркылы cтуденттердi оку процеciне белcендi тартуга багытталган педагогикалык эдic. TBL студенттер теориялык материалды окып кана коймай, оны накты мэcелелердi шешу Yшiн ужымда жумыс icтей отырып, ic жYзiнде колданган кезде окыту тиiмдiрек болады [8, 4601б] деген идеяга негiзделген. TBL эдicтемеci эciреcе терец талдауды, сыни ойлауды жэне биология сиякты ынтымактастык кабiлетiн кажет ететш пэндерге катысты.
Биологияда TBL колдану теориялык бiлiмдi практикалык дагдылармен бiрiктiруге мYмкiндiк бередi. Мысалы, студенттер экожYЙелердi зерттеу бойынша топтарда жумыс ютей алады, эртYрлi факторлардыц биологиялык эртурлшкке эcерiн талдай алады, зерттеулердi жобалай алады немесе биологиялык процеcтердi модельдей алады. Окытудыц бул тYрi студенттердщ гылыми жэне зерттеу дагдыларын гана емес, сонымен катар командада жумыс ютеу, рeлдердi белу, компага келу жэне ез жумысыныц нэтижелерш усыну кабiлетiн дамытады. Топтык тапсырмалармен жумыс жасай отырып, студенттер эртYрлi ^здерден акпаратты cинтездеудi, деректердi талдауды жэне кYPделi биологиялык мэcелелердiц оцтайлы шешiмдерiн табуды Yйренедi.
TBL-дiц негiзгi ерекшелштершщ бiрi - оныц курылымы, оган жеке дайындык, топтык жумыс жэне бiрлеcкен талкылау кiредi. Сабак басталмас бурын студенттер теориялык материалды окиды, содан кейiн практикалык мэcелелердi шешуге багытталган тапсырмаларды орындау Yшiн топтарга бiрiктiрiледi. Бул тек зерттелгендi ныгайтуга гана емес, сонымен бiрге талкылау жэне бiрлеciп шешiм кабылдау аркылы материалды тYciнудi терецдетуге мYмкiндiк береди Биологияда мундай тапсырмалар эксперимент деректерш талдауды, экологиялык жобаларды эзiрлеудi, генетикалык нэтижелердi тYciндiрудi немесе экожYЙелердегi организмдердщ eзара эрекеттесу Yлгiлерiн зерттеудi камтуы мYмкiн.
Биологияны окытуда TBL колдану гылыми немесе колданбалы салада жумыс ютеу Yшiн кажеттi негiзгi кузыреттердi дамытуга ыкпал етедi. Жумыстыц ужымдык сипаты аркылы студенттер тиiмдi карым-катынас жасауды, идеялармен бeлicудi жэне бiрлеcкен стратегияларды эзiрлеудi YЙренедi, бул эаресе биологиялык зерттеулерде жиi колданылатын пэнаралык тэciл жагдайында мацызды. Окытудыц бул эдici окушылардыц акпаратты eз бетшше iздеу, сыни тургыдан тYciну жэне накты мэcелелердi шешу Yшiн бiлiмдi колдану дагдыларын калыптастыруга кeмектеcедi. Сонымен катар, TBL олардыц пэнге деген кызыгушылыгын оятады, оку процеciн cерпiндi жэне ынталандырады, нэтижеciнде олардыц дайындык децгей мен кэciби кызметке дайындыгы артады. Осылайша, TBL cтуденттердiц болашакта сураныска ие болатын пэн мен практикалык дагдыларды терец тусшуш калыптастыра отырып, биологияны окыту сапасын арттырудыц тиiмдi куралы болып табылады.
Зерттеу жумысыныц келеС бeлiгiнде жогарыда аталган Ym эдютщ негiзiнде студенттердщ кэсiби к^ретплшшц дамуы зерттелдi. Нэтижелер тeмендегiдей болды:
Модельдеу технологиясы
40 30 20 10 0
37
35
17
Темен децгей Базалык; децгей Жогары децгей ■ Зерттеуге дейш ■ Зерттеуден кейш
40 30 20 10 0
37
PBL технологиясы
30
25 24 ■
13
5
Темен децгей Базалык децгей Жогары децгей ■ Зерттеуге дейш ■ Зерттеуден кейш
5
20
5
TBL технологиясы
40 -37 37
30 — 20 — 10 — 0
Темен децгей Базальщ децгей Жогары децгей ■ Зерттеуге дейш ■ Зерттеуден кейш
Сурет-2 - Зерттеуден кейнп керсетюштердщ езгерю
2-суретте керсетшгендей, зерттеу нэтижелерш талкылау модельдеу технологияларын, PBL жэне TBL эдютерш колданудыц студенттердщ кэс1би кузыреттшгше айтарлыктай эсерш керсетедь Диаграммалар оц езгерютерд1 керсетедг бшктшп темен студенттер саныныц темендеу1 жэне базалык жэне жогары децгейдеп студенттер Yлесiнiц есу1. Бул деректер заманауи бшм беру технологияларын енпзу Бакалаврларды даярлау сапасын жаксартуга ы;пал ететшш керсетедь
Модельдеу технологиясы бшктшп темен студенттер санын азайтуда ец жогары тшмдшкп керсетп. Оны колданар алдында 37 студент осы децгейде болды, содан кейш олардыц саны 15-ке дешн азайды. Сонымен катар, базалык жэне жогары децгейдеп студенттер саныныц есу1 байкалды, бул талдау жэне тэуелаз шеш1м кабылдау дагдыларыныц дамуын керсетедь
Оку процесшде накты мэселелерд1 шешуге багытталган PBL эдю1 де айтарлыктай жаксарганын керсетп. Оны колданар алдында кузыреттшктщ темен децгешнде 37 студент болды, содан кешн олардыц саны 13-ке дешн кыскарды. Бул эдю студенттерд1 сыни тургыдан ойлау жэне акпаратпен жумыс ютеу кабшетш дамыта отырып, оку процесше белсенд1 катысуга ынталандыратынын керсетедг
Командалык жумыска непзделген TBL эдю1 кузыреттшктщ жогары децгешн арттыруда эаресе тшмд1 екендш дэлелдендь Оны колданганнан кешн жогары децгейдеп студенттер саны 5-тен 20-га дешн есп. Бул студенттердщ карым-катынас, Yйлестiру жэне ужымдык мэселелерд1 шешу дагдыларын дамытатын оку процесшде езара эрекеттесушщ мацыздылыгын керсетедь
Жалпы, зерттеу нэтижелер1 осы бшм беру технологияларын колдану студенттердщ кэс1би кузыреттшгш едэу1р жаксартатынын растайды. Бул езгерютер оку процесше терешрек
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
катысумен, eз бетшше жэне ужымдык шешiм кабылдау дагдыларын дамытумен жэне cтуденттердiц мотивация децгешн арттырумен байланысты. Мундай эдicтердi енгiзу мамандарды даярлау сапасын арттыруга умтылатын бiлiм беру мекемелерi Yшiн басымдыкка айналуы тиic.
Цорытынды. Зерттеу барысында модельдеу, PBL (проблемаларды шешуге непзделген окыту) жэне TBL (топтык жумыс непзшде окыту) сиякты эдicтердi колдана отырып, практикалык дайындык процесшде бакалаврлардыц кэciби кузыреттiлiгiн калыптастыру карастырылды. Нэтижелер заманауи бiлiм беру технологияларыныц cтуденттердiц кэciби дайындык децгейiн жаксартуга айтарлыктай эcерiн растайды.
Зерттеу нэтижесшде жогарыда аталган эдicтердi колдану студенттердщ оку процесше катысуын терецдетуге, олардыц мотивациясын арттыруга жэне табысты кэаби кызмет Yшiн кажеттi негiзгi кэаби дагдыларды калыптастыруга ыкпал ететiнi дэлелдендг Алынган мэлiметтер мамандарды даярлау сапасын арттыру Yшiн жогары бiлiм беру жYЙеciне осындай бiлiм беру технологияларын кецiнен енгiзу кажеттiгiн кeрcетедi.
Осылайша, казiргi замангы окыту эдicтерiн бакалаврларды даярлау процеciне бiрiктiру кэciби кузыреттшкп калыптастырудыц жэне казiргi ецбек нарыгыныц талаптарын канагаттандырудыц куатты куралы болып табылады деп айтуга болады.
1. Zhang H. RETRACTED: Fuzzy evaluation of students' professional competence //International Journal of Electrical Engineering & Education. - 2023. - T. 60. - №. 1_suppl. - C. 1134-1145.
2. COOK-SATHER A. et al. Pedagogical partnership as professional development for students //The Bloomsbury Handbook of Student Voice in Higher Education. - 2023. - P. 357.
3. Hasanovna H. M. The mechanism of development of professional and pedagogical creativity of future physical education teachers based on a competent approach //ASEAN Journal of Physical Education and Sport Science. - 2023. - T. 2. - №. 1. - C. 17-22.
4. Chueh H. E., Kao C. Y. Exploring the impact of integrating problem based learning and agile in the classroom on enhancing professional competence //Heliyon. - 2024. - T. 10. - №. 3.
5. Antonova O. et al. Formation of professional competence of a specialist in a globalized world: Contemporary problems and prospects //AD ALTA. Journal of Interdisciplinary Research. - 2023. - T. 13. - №. 1. - C. 105-110.
6. Clark M., Miller J. Educational Theories in Simulation-Based Learning // New York: Routledge, 2016. - P. 31-48.
7. Suwono H. et al. The problem-based learning (PBL) of biology for promoting health literacy in secondary school students //Journal of Biological Education. - 2023. - T. 57. - №. 1. - C. 230244.
8. Azme N. Enhancing Faculty Development for Effective Team-Based Learning (TBL) Implementation in Higher Education //International Journal of Research and Innovation in Social Science. - 2024. - T. 8. - №. 3s. - C. 4599-4609.
ЭДЕБИЕТТЕР:
