16
PAKANA BO'YLI (M-IX) PAYVANDTAGDA O'STIRILGAN OLMA NAVLARI DARAXT TANASINI YORUG'LIK BILAN TA'MINLANISHI OCBE^EHHOCTbKPOHEflE.TOHHBbIPA^HBAEMbIXHAKAP.ÏÏHKOB
AHnO^BOE(M-IX)
Xilola Abduraxmonovna Boboyeva
Akademik M.Mirzayev nomidagi BU va VITI q.x.f.f.d. doktorant
Maqolada Toshkent viloyati tuproq-iqlimsharoiti, M-IX payvandtagida o'stirilgan olmaning 35 xil mahalliy va xorij selektsiyasiga mansub bo'lgan navlari daraxtlarini yorug'lik bilan ta'minlanishi bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan bo'lib, olingan natijalarga ko'ra yuqori maxsuldor navlar sifatida yozgi StarkErlist, Deyton va Vadimovka navlari, ertakuzgi «Farangiz», Limonniy va Vagnera Prizovoye, kuzgi Pamyat Yesauluva qishki Fudji, Mutsu va Goldrash navlari qayd etilgan.
Kalit so'zlar: pakana bo'yli payvandtag, yozgi, erta kuzgi, kuzgi va qishgi olma navlari, daraxtlarga yorug'lik tushishi, fotosentez jadalligi, yorug'lik o'ichovi, maxsuldor navlar.
Kirish. O'simliklar unumdorligini tartibga soluvchi ko'plab ekologik omillar orasida quyosh nurlari ko'proq ahamiyat kasb etadi. Aynanu fotosintez(uning natijasida o'simlik 90,0-95,0% quruq organik moddalarni hosil qiladi) uchun energiya manbai bo'ladi. Bog'larda hozirda quyosh energiyasining atigi1,0-5,0%fotosintez uchun ishlatiladi.
Mevali o'simliklarning quyosh nurlaridan kam foydalanishining asosiy sabablari ular uchun ajratilgan ozuqa maydoniga sekin ko'nikishlari,birinchi navbatda, maydon birligi barg bilan qoplanishi, shox-shabbalardagi barglarning notekis tarqalishi, kunduzi va vegetatsiya davrida yorug'lik bir xil taqsimlanmasligidir. Shu bois, ekish sxemalarini to'g'ritanlash, shox-shabbalarni qulay shakllantirish quyosh nurlaridan maksimal foydalanish imkonini beradi[5;8-9-b.],[6;101-107-b.].
Ko'pgina tadqiqodchilarning ta'kidlashicha, o'simlik barginda quyosh nurining davomiy va to'liq tushishi barglarni mahsuldorligini ortishiga asosiy sabablardan biridir. Olma daraxti tanasini1,0-1,5m. Qalinligida joylashgan barglari, tanasi siyrak navlarda 2,0m.quyosh radiatsiyasini 60,0-80,0%o'zlashtiradi
ANNOTATSIYA
Google Scholar
[3;51-63-b.],[1;32-33-b.],[2;50-54-b.],[4;3-17-b.].
Respublika anjumani
15-iyun, 2022
Daraxt tanasini markaziy qismida quyosh nurining kam tushganligi sababli fotosintez jadalligi nominal(0,05 kal./cm ) qiymatdan kam bo'lishi bu joyda(tanani50,0%qismida) maxsuldorlikka ega bo'lmagan hududni hosil qiladi[2;50-54-b.].
Tadqiqotlar Toshkent viloyati tuproq-iqlim sharoitida 2014 yilda ekilgan intensiv olma bog'ida olib borildi. Daraxtlar shox-shabbasiga tushuvchi quyosh radiatsi yasiintensivligi-barg bilan to'liq qoplangan davrda daraxt tanasining yuzasiga tushadigan yorug'lik 20-30sm ichki tomondan 4 tasektorda-janub, sharq, g'arb va shimol tomondan o'lchandi. Yorug'likning kelishi M-116 luks metrida o'lchandi, har bir nuqtadagi o'lchov uch qaytariqda amalga oshirildi va yoritilganlikning o'rtacha qiymati topildi.
Keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra yorug'likni daraxtlar tanasining yuzasiga tushish miqdori o'rganilayotgan navlarni tanasi kichiklashgan sari ortib bordi, bu tabiiyki bunday sharoitda ularning tanasi bir-birigakamroqsoya qilganligi bilan izohlanadi.
Yozgi(st.)«Pervenes Samarkanda» navi daraxt tanasining yuzasiga tushayotgan yorug'lik miqdori 55,9ming/luksni tashkil qilgan bo'lsa, shox-shabba hajmi2-3 barobar kichik bo'lgan «Yelena» va Vadimovka navlarida bu ko'rsatkich 67,2;67,0ming/luksni tashkil qildi. Nazorat navga nisbatan ushbu navlarda yorug'likning tushishi 20,2va19,8%ga ortiq bo'lganligi aniqlandi. Tanasining o'rta qismiga tushayotgan yorug'lik miqdori o'rganilayotgan navlar tanasin izichligiga qarab(st) «Pervenes Samarkanda» navida 20,3ming/luksni tashkil qildi, bu boshqa navlar ichida eng kam miqdorni ko'rsatdi. Shu bilan bir vaqtda daraxt tanasining yuzasiga tushayotgan yorug'likka nisbatan 36,3%ni tashkil qildi. Yozgi navlarda tanasining markaziy qismiga yorug'likning tushishi eng ko'p Stark Erlist, Deyton va Vadimovka navlarida qayd etildi, ushbu navlarda bu ko'rsatkich29,0;32,0 va 31,0ming/luksni tashkil etdi. Stark Erlist navida bu ko'rsatgichning yuqori bo'lishi, nav tanasidagi shoxlarning siyrak joylashganligi sabab bo'ldi.
Erta kuzgi nazorat Red Delishes navi tanasida shoxlarning joylashishi ancha siyrak. Boshqa o'rganilayotgan navlarning tanasi kichik bo'lganligi sababli, ular tanasining o'rta qismiga tushayotgan yorug'lik miqdori (26,4-34,2 ming/luks) ancha yuqori bo'lgan. Bu guruh navlarda tanasi nazorat navidan yuqori bo'lgan II-X-llduragayida yorug'likning tushishi(55,2ming/luks) 9,7%ga,shox-shabba hajmi keng bo'lgan Prikubanskoye(55,0ming/luks) va «Isroil» navlarida (60,0ming/luks)10,0-1,9%ga yorug'likning tushishi kam ko'rsatkichni ko'rsatdi. Bunga asosiy sabab ular tanasidagi
Google Scholar
15-iyun, 2022 Respublika anjumani
164
shoxlarni zich joylashganligidir. Tanasining o'rta qismiga tushayotgan yorug'likning miqdori huddi shu Prikubanskoye(20,0-20,3ming/luks), «Isroil» (38,6ming/luks) navlari va II-X-1 lduragayida eng past ekanligi qayd etildi.
Olma navlari daraxt tanasiga yorug'likning tushishi (2018-2021yy.)
Yorug'likmiqdori, ming/luks
Navlar daraxttanasi nazoratganis daraxttanasini nazoratganis daraxttanasiniy
ningyuzasig a batan,% ngo'rtaqismiga batan,% uzasiganisbata n,%
Yozginavlar
«PervenesSamarkan 55,9 100,0 20,3 100,0 36,3
da»(st.)
«Oydin» 58,0 103,7 23,0 113,3 39,6
«Yelena» 67,2 120,2 27,5 135,4 40,9
«Qizil Jonaqi» 57,1 102,1 23,2 114,2 40,6
«Rustamiy» 59,0 105,5 22,0 108,3 37,2
Mantet 60,2 107,6 24,6 121,1 40,8
StarkErlist 65,6 117,3 29,0 142,8 44,2
Vilyams Prayd 66,7 119,3 27,1 133,4 40,6
Pristin 63,0 112,7 24,4 119,2 38,7
Vadimovka 66,3 118,6 32,0 157,6 48,2
Deyton 67,0 119,8 31,0 152,7 46,2
Ertakuzginavlar
RedDelishes(st.) 61,1 100,0 25,2 100,0 41,2
Renda 66,5 108,8 28,7 113,8 43,1
KandilSinap 62,0 101,4 26,4 104,7 42,5
«Bolajon» 64,2 105,0 29,1 115,4 45,3
«Isroil» 60,0 98,1 23,2 92,0 38,6
«Farangiz» 67,3 110,1 33,8 134,1 50,2
Prikubanskoye 55,0 90,0 20,0 79,3 36,3
StarkingDelishes 63,6 104,0 27,0 107,1 42,4
Limonniy 67,0 109,6 33,1 131,3 49,4
Renorazimniy 66,2 108,3 30,3 120,2 45,7
Remo 67,0 109,6 31,8 126,1 47,4
Sanprays 66,0 108,0 29,0 115,0 43,9
Libertizimniy 63,1 103,2 28,9 114,6 45,8
Vagnera Prizovoye 67,7 110,8 34,2 135,7 50,5
II-X-31 65,1 106,5 28,0 111,1 43,0
II-X-11 55,2 90,3 20,3 80,5 36,7
Kuzginavlar
KingDevid(st.) 65,3 100,0 28,4 100,0 43,4
Kubanskoyebag. 61,0 93,4 24,5 86,2 40,1
PamyatYesaulu 67,5 103,9 31,0 109,1 45,9
Florina 58,3 89,9 23,0 80,9 39,4
Qishkinavlar
«Nafis»(st.) 60,1 100,0 22,4 100,0 37,3
Fudji 67,8 112,8 33,2 148,2 48,9
Mutsu 67,4 112,1 32,0 142,8 47,4
Goldrash 65,2 108,4 30,3 135,2 46,4
«Farangiz»(67,3ming/luks),Vagnera Prizovoye(67,7ming/luks), Limonniy
(67,0ming/luks) va Remo(67,0 ming/luks) navlarida daraxt tanasining yuzasiga nisbatan yorug'lik tushishi yuqori ekanligi qaydetildi. Bunga sabab Remo,«Farangiz», Vagnera Prizovoye navlari tanasining kichikligi va Limonniy navi daraxti shox-shabbasining siyrakligi, sabab bo'lgan. Tanasini yuzasiga hamda ichiga tushayotgan yorug'likni yuqori farqi ham aynan shu navlarda qayd etildi va u47,4-50,5%ni tashkil etdi.
Kuzgi navlarda daraxt tanasiga yorug'likning tushishi bo'yicha yuqori natija(st) King Devid va Pamyat Yesaulu navlarida qayd etildi.Kubanskoyebagryanoye va Florinanavlarida bu ko'rsatgich6,6va10,1%ga kam natijani ko'rsatdi. Tanasini o'rtasiga yorug'likni tushishida ham bu navlarda13,8va19,1% kam natija qayd etildi. Qishki navlar daraxtlarining tanasiga tushayotgan yorug'lik miqdori o'rganilgan Fudji, Mutsuva Goldrash navlarida yuqori ekanligi qayd etildi(65,2va67,8ming/luks). Ushbu navlar tanasiga tushayotgan yorug'lik miqdori nazorat navdan 8,4-12,8%ortiq ,tanasining o'rta qismiga ham aynan shu navlarda yorug'likning tushishi yuqori bo'ldi(30,3-33,2ming/luks).Tanasining yuzasiga va ichiga tushayotgan yorug'likni eng kata farqi ham(46,4;48,9% )aynan shu navlarda qayde tildi.
Olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra yuqori mahsuldor navlarga yozgi Stark Erlist, Deyton va Vadimov kanavlari, ertakuzgi «Farangiz», Limonniy va Vagnera Prizovoye, kuzgi Pamyat Yesauluva qishki Fudji, Mutsuva Goldrash navlari davogarlik qiladi.
REFERENCES
1. Гриненко В.В. Световой режим насаждений яблони. // Садоводство.- Москва, 1976. - № 1. -С. 32-33.
2. Гриненко В.В., Фоменко Л.С. Оптимальные параметры
Google Scholar
15-iyun, 2022 Respublika anjumani
166
ytadqq
высокопродуктивных фотосинтезирующих систем плодовых. // Доклады советских ученых к XIX международному конгрессу по садоводству. -Москва: «Колос», 1974. -С. 50-54.
3. Иванов И.П. Фотосинтез в различных кронах яблони. // В сб. "Агротехника плодового сада и ягодников в Нечерноземной зоне" -Москва, 1965. - С.51-63.
4. Кудравец Р.П. Новые высокопродуктивные формы кроны плодовых деревьев. -Изд. МГУ, 1974.- С. 3-17.
5. Проворченко A.B. Продуктивность спурового сорта на подвое М 9.// Садоводство, 1986. - №2. -С. 8-9.
Чекрыгин В.В. О световом режиме и качестве плодов в насаждениях яблони разных типов. // Тр. Куб.СХИ, 1976. -вып. 131. - С. 101-107.
(47)
Google Scholar
Respublika anjumani
15-iyun, 2022
