CC BY
1Археология / Archaeology / Археология
https:lldoi.orgl10.47500l2024.v19.i3.01
FTAMP: 03.41.01
*Элибай Б.Е.1 , Ерсариев А.М.1 , Суюндикова М.К,.1 , Акдалиева А.Ш.1
JQ.X. Маргулан атындагы археология институты Алматы, К,азак,стан *e-mail: [email protected]
ЖАКАДАРИЯ БОЙЫНДАРЫ ОРТАРАСЫРЛЬЩ КОНЫСТАР (2022 ЖЫЛГЫ БАРЛАУ Ж¥МЫСТАРЫ НЕГ1З1НДЕ)
Ацдатпа. Макалада Шiрiк рабат археологиялык
экспедициясынын (будан api ШРАЭ) 2022 жылы жYргiзген барлау жумыстары туралы баяндалады. Барлау жумыстары нэтижесiнде кене 1нкэрдария арнасы бойында орналаскан шлакты обалар Ti3iMre алынып, келесi багыт Жацадарияныц кургак арнасы бойындагы ортагасырлык калалар мен камалдарда жалгасты. К,алашьщтар мен камалдар эуеден суретке тYсipiлiп, беткi материалдары жиналды. Барлау барысында Сырлы там кала 2, 1н,кэр кала 2 калашыктары жэне Кекipелi конысынын орны аныкталды. Калашыктардан табыл-ган беткi материалдардын кепшiлiгi керамика кешень Оркаладан (Бестам-кала) табылган керамикалардын басым белiгi Алтын Орда кезещмен меpзiмделетiн Асанас, Кышкала калаларынан табылган керамикага уксас болып келедi. Сонымен катар эшекей буйымдар кептеп кездесть Табылган буйымдардын легiн моншактар курайды.
Зерттеу жумыстарынын нэтижесiнде аныкталган ерте темip дэуipi жэне ортагасырмен меpзiмделетiн ескеpткiштеpдiн зерттелу тарихына гылыми деректер непзшде талдау жасалды. Барлау жумыстары кене 1нкэрдария, Жанадария арнасынын кургап калган аумактарында жYpгiзiлдi. Жанадария ескертюштерш картага тYсipу, хронологиясы мен мэдени байланысын аныктау максатында жана ескертюштер ашылды. Компьютеpлiк (QGIS жэне Google Earth Pro) багдарламалар аркылы зерттеу нысандарынын топографиялык жобалары, картасы жасалды. Багдарламалар нэтижесiнде ерте темip дэуipiмен меpзiмделетiн жерлеу орындары мен ортагасырлык калашыктардын орналасу еpекшелiктеpi айкындалды.
Ктт сездер: Жанадария, 1нкэрдария, экспедиция, шлакты обалар, барлау, калашык, коныс, ортагасыр.
Ддйексвз ушт: Элибай Б.Е, Ерсариев А.М., Суюндикова М.К., Ащщалиева А.Ш. Жацадария бойындагы ортагасырлыщ щоныстар (2022 жылгы барлау жумыстары нег1зтде) // Мэдени мура. 2024. №3 (106). 7-33 б.Щаз.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.01
МУЗЕ111
Kipicne
Сырдариянын теменп агысы Арал бассейнiнде орналаскан Туран ойпаты жазыгынын 6ip белiгiн алып жатыр. Онын басым белiгiн Сырдария, Сарысу езендерi жэне ерте кезендерi Кызылкум аркылы еткен 1цкэрдария, К,уандария жэне Жанадария езендерiнiн алкабы курайды.
Тiршiлiк кезi су болгандыктан жогарыда аталган эрбiр арнанын бойында эр кезендi камтитын ескерткiштер сакталган. Мэселен 1нкэрдария бойынан тас, кола дэуiрлерiнiн (б.д.д. IV-III мынжылдык) турактары мен коныстары табылса, Жанадарияда ерте темiр дэуiрi мен орта гасырлык коныстар мен калалар кеп кездеседь Куандарияда ерте орта
гасыр коныстары жш коныстанса, ал, Ескiдариялык пен казiргi арна сагаларынын бойында орта гасырдьщ ескерткiштерi сакталган.
2022 жылдын кыр^йек айында Э.Х. Маргулан атындагы археология институты, ШРАЭ барлау тобы ерте темiр дэуiрi жэне ортагасырлык кезен ескеткiштерiне казба-барлау жумыстарын уйымдастырды.
Нэтижесшде ерте темiр дэуiрiмен мерзiмделетiн ею жерлеу орнына к,азба журпзыш, 4 шлакты обалар орны аныкталды. Сонымен катар, барлау кезiнде ортагасырлык калашыктар мен камалдар кептеп кездестi. Олар 1нкэр кала 2, Сырлы там кала 2, Кекiрелi камалы жэне т.б (Сурет
lULHiir—w r>peTu
} #1ЛЛ-Ы V ЫШш
J't Г^рой-Ч»
UoAu ">ч ичнмь trCto-4Av ¡Бкчи м-ч)
5--Сн{>1«Г||н 3 * «Летели
З&бДОМс ъЬФГл* 3! Япмрегр
II Lvjq uni 2 unirtH jMwffiffiwi
IKwr» 3 адзиии
VP*
jB-THHHC- кош* Г.уРЬщ* I'.eJi
ifl* »« MM
ftÇffi" «KM« «"S
)? мЦн M I.
Л' Util иць Wti
Лу™ Hfl.jJï»' Wi.1 HJ .14 " WM llw* >41*" JÏ-ЧЛИЧ
4JWM №7
ï'^tt HtïipЫ WIQ 37 >J№ мавдь WLt ïi'JikF »шары NtL2 ?i>VSu* «лЧЩи ИШ 46 «дик №14
-uu^ AÎ-tA» MM(M WtW 4>мгл< HJ иры NtL? -Н-Оги ширь IW|4 HOKf Nil's
чнры wa ■ÎT-iVH«- »»Mpw Wïli №Hdii
t J
ÏJ Сеятели i
S?'0»r<rt->4 5 ■Л fcw-ç ■гьвгртiu
МИШНШ ПЙШ
i.'X* -н« Hfl uarwv №J
идол*** 'Ч?! iï МцчйГМ-л -ДРИи Ш1
«З-Нтй^Ж! ИМ
и-МниЦал \ МП * м с «.wr ^n пай «л» г
ш
LLFipiK архс-лпо* Инны»; эксгмднцнлсычыч
3®21 шж. ùbpn.if жщмметдрм
Kett-Jiiil: Утуваов И.Р
Цурдсгыгрушы: Волю о ни-6 .Д., йпнйаи 6.£
4, И A Л ii
s 4 A
01? и ■J
\ V
■ а г
' JL ^
W . S -
-а
Ifl- r-i о
Hinnirhp.j ■ Л
jfc ' A ^
W Я® 0.
Cyp. 1. Bap^ay «yMMcrapM Heri3iHge aHM^Ta^raH ескерткimтер4iц KapTac^i Fig. 1. Map of monuments identified on the basis of exploration work
Материалдар мен эдктер
Макаланын непзш барлау барысында Кекipелi конысы, Оркала (Бестам-кала), Сырлы там кала 2, 1нкэр кала 2 табылган заттай деректер курайды. Зерттеу нысандары Жанадария мен 1нкэрдария арналарынын бойында орналаскан. Алдымен аныкталган ескертюштердщ эуеден фото тYсipiлiмдеpi жасалды. Эуеден тYсipу Дрон курылгысы (DJI PHANTOM 4 ADVANCED) аркылы жYpгiзiлдi. Жасалган аэрофотонын кемегiмен ескеpткiштеpдiн жалпы жоспарын жасауга жэне оларды ендеуге мYмкiндiк беpедi.ТYсipiлiм жумыстары аякталган сон компьютерлш (QGIS жэне Google Earth Pro) багдарламалар аркылы зерттеу нысандарынын топографиялык жобалары, картасы жасалды. Багдарламалар нэтижесiнде ерте темip дэуipiмен меpзiмделетiн жерлеу орындары мен ортагасырлык калашыктардын орналасу
еpекшелiктеpi айкындалды.
Сонымен катар ортагасырлык калалардан табылган керамика кешендеpi ХАЭЭ жYpгiзген зерттеу жумыстарынын негiзiнде архив деpектеpi бойынша жэне Сырдария бойындагы баска да ортагасырлык калалардан табылган керамика кешендеpi бойынша типологиялык тYpде талданды жэне сипаттамалары беpiлдi. Керамика кешендершщ кеpсеткiштеpi жасалды. Сондай-ак, эшекей буйымдарды реттеу кезiнде салыстырмалы-типологиялык эдiс колданылып, морфологиялык талдау жYpгiзiлдi. Оларды классификациялау, жYЙелеу жумыстары орындалды. Алынган нэтижелер Ощустж-шыгыс, Орталык, Шыгыс Казакстан жэне Алтай елкес сиякты аймактардан табылган аналогтардын кен аукымын
пайдалану аркылы талданды. Зерттеу жумысынын эдiстемесi такырыптын езi айкындап тургандай Сырдариянын теменп агысындагы Х1Х жэне ХХ ff. жYpгiзiлген iзденiс жумыстарына жекелеген зерттеушыердщ коскан Yлесiн керсету, Х1Х жэне ХХ ff. зерттеу нэтижелерш салыстыру болып табылды. Сонымен катар, жумыс барысында тарихи-археологиялык зеpттеулеpдiн дэстYpлi эдiстеpi колданылды.
2022 жылFы барлаудын негiзгi баFыты Жанадария, 1нкэрдария арналары бойында орналаскан оpтаFасыpлык ескеpткiштеp кайта каралып, беткi материалдары жинакталFан болатын. Олар, Оркала (Бестам кала), 1нкэр кала 2, Сырлы там кала 2, Кекipелi конысы жэне т.б. ескертюштердщ сипатамасы беpiлдi.
Сырлы там цала 2. Шipiк рабат калашыFынан батыска карай 25 км, Сырлытам кесенесшен (Кармакшы ауданы) солтYстiк батыска карай 7 км кашыктыкта куpFап калFан Жанадария арнасынын бойында орналаскан. Каланын жалпы аумаFы 2 гектарды курайды, тепс жазыктаорналасканкала орнынан Yй-жайлаpдын сырткы келбетi жаксы сакталFан. КабыpFалаpдын калынды^ы шамамен 1,5-4 м, биiктiгi 1-2 м аралы^ында. Барлау барысында калаFа Жанадариядан канал тартылып су жинаFан тоFандаpдын орнын аныктадык (Сурет 2. А. Б. В).
Оркала (Бестам-цала) Хорезм жеpiмен аpадаFы шекаралык болып саналатын Сыр енipiнiн ен шетк Оркала (Бестам-кала) ескеpткiшi Жанадариянын куpFaк арнасынын онтYcтiк жaFaлaуындa орналаскан, онын ауданы шамамен 390x300 м курайды. Калашык жоспарлы тYpде салынFан. Мунаралардын орны жаксы
МУЗЕ111
Сур.2. А. Сырлы там 2 к,алашыгыньщ эуеден кершю. Б. Моншак,тар, к,оладан жэне
темiрден жасалган буйымдар Fig.2. A. Aerial view of the town of Syrly Tam 2. Б. Beads, bronze and iron products
MADENI MUE А
¡1 VJNI Ml ftlf • ) I
в УЩгЪ mr)i. if Si 4ГТ Ml) »i-■ b-.
¿P' 9 . jferffc^ Ik Л) ■ ■■■ 4 Л i 4 J W-/ 4 »1 < В VA-Л
Сур.2. В. Сырлы там 2 к,алашыгынан табылган керамика кешенi Fig.2. В. Complex of ceramics found in the village of Syrly Tam 2
МУЗЕ111
сакталган жэне к,алашык,тын, сырты Yлкен ормен коршалган (Сурет 3. А).
Мунаралар арасындагы
кабыргалардьщ биiктiгi шaмaмeн 1,5 м, em - 10 м. Екiншi кабырга 1шк1 кабыргадан тeмeн болды, шункырдын eHi 20-дан 50 м-ге дешн, терендт 2-3,5 м. Солтуспк жэне оцтусик
кабыргаларда алдын-ала бeкiнicтeрдiн кYрдeлi жYЙeci бeлгiлeнген.
С.П. Толcтов 1946 ж. зерттеуi бойынша калашыктын солтYCтiк-шыгыс бeлiгiнде Yлкен тeмендетiлген аймак бар: бул аумак су коймасы немесе базар алацы болуы мумкш,-деп топшылаган. Сондай-ак, к,ала
А
©
j_I_I
о
Б
Cyp.3. A. Op K,a.aa (BecraM-K,a.M) ayegeH Kepimci. B. Ko-aagaH, TeMipgeH «aca^raH
mBipargaH «aHe t.6. 6yMMMgap Fig.3. A. Aerial view of Or town (Bestam-town). B. Bronze, iron candlesticks, etc.
opTa^biFbmga KYHgipmreH KipnimTeH ca^biHFaH TiKSypbimTbi FUMapaT (23x23x5cm) Sap eKeHiH aTan eTegi (to^ctob, 1962: 288; MuHamuHa, 1963: 28).
Bap^ay Ke3iHge ecKepTKimTeH SeTKi MaTepua^gap «MHa^Ta^gH. O^apgbiH imiHge KepaMUKa, K,o^a mbipaFgaH, KancbipMa^ap ;^He t.s. 3aTTap Ke3gecegi (CypeT 3. B. B).
1954 ^h^h ХАЭЭ CbipgapuaHbiH
TeMeHri aFHCHHga TepT SaFbiT SoMbiHiua: 1) Oh, ^cara^iay; 2) Ccm
«aFa^ay; 3) ^aHagapua; 4) iH^pgapua SaFHTTapH 6oMHHma apxeo^orua^biK Sap^ay ^yMHCTapHH «yp^egi экcпe4нцнaннц Heri3ri MaKcaTH eHipgeri e^e^ri мэ,4eннeттepгe Tueci^i ecKepTKimTepgi aHbiKTay «^He o^apgbi ecenKe a^nn SeTKi KaSaTTapbmaH apxeo^oraa^biK o^^a^apgbi «uHay egi. ^aH,agapHfl SaFbiTbrnga «Ypri3i^reH Sap^ay «yMHcTapH Ke3iHge
opTaFacnp^HK K,yMKa^a Ka^acbi MeH KaMa^bi 3epTTe^in SeTKi KaSaTbrnaH TaSbiyiraH k,bim bigbicTapbiH Ta^gay
vis»..
9
Cyp.3. B. Op Ka^a (BecTaM-Ka^a) TaSm^raH KepaMMKa KemeHi Fig.3. B. Complex of ceramics found in the Or-town (Bestam-town)
MU3EÜI
нэтижесiнде Кумкала к,алашыгы IX-XIV жэне XV ff., Кумкала камалын XII-XV ff. мерзiмдеген (Виноградов, 1954: 18 - 19). 1н,кэрдария бойында жYргiзiлген зерттеу жумыстары барысында Асанас каласына зерттеу жYргiзiлген, бетю кабатынан алынFан археологиялык олжаларFа карап ескерткiштiн VI-VII ff. мен XV Fасыр аралыFында Yздiксiз пршыш еткендiгi аныкталFан (Виноградов, 1954: 27 - 33). 1957 жылы Оркала ескерткiшi мен Сырлытам кесенесiнде зерттеу жYргiзiлдi (Андрианов, 1960: 183-188).
Кекiрелi бекiнiсi. Кекiрелi ауылынан онтYстiк батыска карай 8 шакырым жерде, Жанадария арнасынын бойында орналаскан. Камалдын eлшемдерi солтYстiк кабырFасы шыFыстан батыска карай 110 м, шь^ыс кабырFасы солтYCтiктен онтYстiкке карай 150 м, ощустж кабырFасы шыFыстан батыска карай 102 м, батыс кабырFасы онтYCтiктен солтYстiкке карай 145 м курайды. Камалдын сакталFан кабырFаларынын биiктiгi 0,5 м жэне Yш мунара орны аныкталды (Сурет 4. А. Б). Ею мунара батыс кабырFада орналаскан, Yшiншi мунара онтYстiк кабырFасынын орта тусында орналаскан. Камалдын какпасы солтYстiк-батыс кабырFада орналаскан тэрiздi, узынды^ы шамамен 7 м.
Бекiнiстiн ею бетiне Жанадариядан арыктар тартылFан жэне арыктардан бiрнеше су жинайтын бегендер KазылFандыFын кeрдiк. Барлау барысында керамика жэне коладан жасалFан буйымдар, монеталар бетю кабатынан жиналып алынды (Сурет 4. В. Г. Д).
1959-1961 жылдары 1нкэрдария арнасынын бойында жYргiзiлген барлау жумыстарынын нэтижесiнде
IX-XI F.F. мерзiмделетiн бiрнеше оFыз ескерткiштерi аныкталып жан-жакты зерттеу жумыстары жYргiзiлдi. ХАЭЭ 1961 жылы жYргiзiлген зерттеулер кезшде 1нкэрдариянын шыFысынан КожаказFан 2, 3 коныстары ашылып Fылыми айналымFа
ендь 1нкэрдариянын онтYCтiк жэне солтYCтiк белтндеп шаFын Yй-жайлармен катар орналаскан Сырлытам кала жэне За^ар кала ескерткiштерi ашылды. 1962 жылы С.П. Толстовтын осы кезге дейiнгi Сырдариянын теменп аFысында жYргiзген зерттеу жумыстарынын корытындысы ретiнде «По древним дельтам Окса и Яксарта» атты монографиясы жарияланды. АталFан енбекте eнiрдегi ортаFасырлык калалар мен зерттеу кезiнде аныкталFан археологиялык олжаларFа катысты мэлiметтер камтылFан (Толстов, 1962).
1цкэр к;ала 2. Ш1рж рабат KалашыFынан онтYCтiкке карай 15 км жерде Жанадариянын курFап калFан арнасынын бойында орналаскан. Камалдын кeлемi 70х70 м. ОнтYCтiк бeлiгiнде еш 7 м болатын какпа орны аныкталды. Сырткы кабырFалардын орташа бшктт 1-2 м. Камалдын бурыштарында мунара орындары бар (Сурет 5. А). Бетю кабатынан алы^ан керамика кешендерi шiрiкрабат мэдениетiнiн керамикасына уксас, алайда, кейiнгi ортаFасырлык халыктар кайта келiп мекендеген болуы мYмкiн (Сурет 5. В. Г). Себебi керамиканын кeпшiлiгi ортаFасырFа тэн. СоFан байланысты бул камалды екi мэрте коныста^ан болуы ыктимал. Барлау жумыстары непзшде камалдын эуеден кeрiнiсi тYсiрiлдi. 1нкэр кала 2 камалы кeне 1нкэрдария арнасынын солтYCтiгiнде жакын орналаскан (Сурет 5. Б).
MADENI MUE A
* 1 il si i '
■i *
■
"sfi--> ' íí
■ ■. ■ V J ■í í 'J^v'*-
A
B
ra; 'r i. ■
■ 'J--111111.1
' «i.. ... .-,
r
V
7'
4
QF
B
4
Cyp.4. A. KeKipe^i K,aMaaBiHB^ ayegeH KepiHici. B. ^ocnapBi. B. KepaMMKa. r. MoHeTa^ap. 4. TeMipgeH «aca^raH 6ywMM Fig.4. A. Aerial view of Kekireli Castle. B. Plan. B. Ceramics. r. Coins. 4. Iron item
&
Cyp.5. A. Ih^p Ka^a 2 Ka-aambiFbrnbiH эye4eн KepiHici. B. ^ocnapbi. B. r. KepaMMKa Fig.5. A. Aerial view of the city of Inkar 2. B. Plan. B. r. Ceramics
1972 жылы XAЭЭ зеpттеулеpi кезшде Сыpдapия eзенiнiн
oн[тYcтiк-шыFыcындa Iнкapдapия,
Жaцaдapияныц opтa aFыcы мен Мыpзaлы шaткaлынa дейiнгi жеpлеpде бapлaу жYмыcтapы жYpгiзiлдi. OpтaFacыpлык Acaнac кaлacындa H.H. Baктуpcкaя apxеoлoгиялык зеpттеу жYpгiздi (Baктуpcкaя, 1970).
Opынбaй кaлa. Kaлaшык Кекipелi aуылынaн oнтYcтiк бaтыcкa кapaй 10 км, Жaнaдapия apнacы бoйындa opнaлacкaн. Kaлaшыктын жocпapы тepтбYpышты, кeлемi 400x300 м, тepтбYpышты Yйiндi дуaлмен KopшaлFaн. KaбыpFaлapынын биiктiгi 1-1,5 м. Kaлaшыктын opтacындa цитaделi бap. Цитaдельдiн кeлемi 31x20 м, кaбыpFaлapынын бшктт 4 м, кaлындыFы 70 см бoлaтын 12 бeлмелеpi жaкcы caктaлFaн. Кeлемi 8,5x7,5 м, кaбыpFaлapынын бшктт 2 м, ^лы^^^ы 50 см бoлaтын Yш бeлмелiк мешiттiн op^i caктaлFaн. Сыpткы бекiнic кaбыpFacынын aйнaлacындa кaлaшыкты кopшaп жaткaн op бap. Kaкпa кaлaшыктын oнтYCтiк жaFындa opнaлacкaн (Суpет 6. A. Б. В). Kaлa iшiне coлтYCтiк-шыFыcтaн apык тapтылFaн. Apыкты Жaнaдapия apнacынaн aлFaн.
Opынбaй кaлaны зеpттеу бapыcындa жYзiктеp, мoнетa cыныFы мен шегелеp тaбылды (Суpет 6. Г).
Бapлaу бapыcындa aныктaлFaн кеpaмикaлык мaтеpиaлдapдын
caндык кepcеткiшi диaгpaммa тYpiнде кepcетiлдi. Кеpaмикaлык мaтеpиaлдapды зеpтxaнaлык тaлдaу бapыcындa тeмендегiдей мiндеттеp KOЙылFaн бoлaтын:
- кыш ыдыcтapдын жacaлу теxникacы, к¥paмы, кYЙдipу caпacы, сьфткы беттеpiндегi aнгoб, тaнбa, белгi жeнiнде cипaттaмa жacaу;
- ыдыcтapды функциoнaлдык
мaкcaттapынa кapaй бeлу жэне жжтеу;
- aныктaлFaн бapлык мaтеpиaл-дapдын cтaтиcтикaлык мэлiметiн дaйындaу. Кыш ыдыcтapды cипaттaудa эpбip ыдыстын пiшiнi, eлшемi,
кaлыптaлу, KYЙдipiлу caпacы, cыpткы бетшдеп epнек жэне белгi тYpлеpi непзге aлынды. Aл, ca3 к¥paмы фpaгмент cыныктapын кeзбен шoлып Kapay apкылы aныктaлды. Кыш ыдыcтap жacaлy теxнoлoгияcынa кapaй шapык жэне жaпcыpмa эдМмен жacaлFaн. Пaйыздык Yлеci бoйыншa шapык кeмегiмен дaйындaлFaн ыдыcтapдын бacым екендтн кepемiз. Ыдыcтapдын тYCтеpi эp тYpлi кoныp, aшык жэне кaнык кызыл, кы^ылт-Kapa. Кыш ыдыcтapды пaйдaлaнy мaкcaттapынa кapaй негiзгi Yш топ^ бeлiп кapacтыpaмыз:
1) acxaнaлык ыдыcтap (к¥мыpa, тocтaFaн, шaFын тaбaк, ^птытяк, кесе);
2) ac Yйлiк ыдыcтap (кaзaн, кeзе);
3) шapyaшылык ыдыcтap (кум).
Асханальщ ыдыстар. KYMbipa-
лардыц жacaлy теxнoлoгияcы мен ¥CтayFa apнaлFaн т¥ткaлapынa кapaй тepт тYpге бeлдiк. 1) шapык кeмегiмен жacaлFaн к¥мыpaлap eте ¥кыпты, caпaлы дaйындaлFaн. ШшМ шap тэpiздi бYЙipi ayыз бeлiгiнде кыcылa тYCкен. Еpнеy жиегi ^Farn келген, тегic кимacындa тepтб¥pышты. Ж¥^ эpi жaлпaк келген ¥CтayFa apнaлFaн т¥ткaнын жoFapFы бeлiгi еpнеy бeлiгiне, тeменгi бeлiгi иык бeлiгiне жaпcыpылFaн. tycí aшык кoныp. Ыдыстын сыфткы бетiнде кaнык кoныp aнгoб iздеpi бap. Еpнеy диaметpi 16 см, т¥т^ биiктiгi 4 см, ¥зынды^ы 3,5 см, KaлындыFы 1 см. 2) Жaпcыpмa эдiciмен жacaлFaн к¥мыpaнын пiшiнi coпaкшa келген. tycí ^pa-^^^, Ca3Fa кeп мeлшеpде шлaк apaлacтыpылFaн. Бip Kaлыпты KYЙдipiлмеген. Ыдыстын
МУЗЕ111
inr
Cyp.6. A. OpBmôan ^a^amHFMH^i^ mMFMcraH KepiHici. E. Цмта4е^в4iц ayegeH KepiHici. B. Цмтa4е^в4iц ca^Ta^raH K,a6BipracBi. r. ^y3iKTep, MOHeTa cbihbifbi, mere^ep Fig.6. A. View of the village of Orynbay from the East. E. Aerial view of The Citadel. B. The preserved wall of The Citadel. r. Rings, coin fragments, nails
сыфткы бет тепстелмеген. !лмек тэpiздi т¥ткaнын жoFapFы бeлiгi мoйын бeлiгiне, тeменгi бeлiгi бYЙipiне opнaлacкaн. Т¥ткaнын биiктiгi 4-6 см, ^лынды^ы 1,5-2 см. 3) Жaпcыpмa эдiciмен жacaлFaн к¥мыpaнын еpнеy жиеп жoFapы кapaй cYЙipлене тYCкен. Kимacындa Yшб¥pышты. Еpнеy бeлiгiнiн cыpткы бетшде caycaктын кeмегiмен бaтыpылFaн, Yшб¥pыш тэpiздi жaпcыpмacы бap. tycí кы^ылт-Kapa. Бipкaлыпты KYЙдipiлмеген. Ca3Fa кeп мeлшеpде киыpшык тac, шaмoт apaлacтыpылFaн. Кыс^ мoйны цилиндp тэpiздi, кысынкы келш, тeменге кapaй aшылa тYCкен. Ep^y жиегiнiн диaметpi 16 см. Сoндaй-aK бapлay бapыcындa cыpткы бет гopизoнтaль тoлкынды epнектеpмен безендipiлген к¥мыpaлapдын
бYЙip бeлiктеpi тaбылды. 4) Б¥л тYpдегi к¥мыpaлapдын бYЙip бeлiгi caктaлFaн. Шapыктa eте ¥кыпты, эpi caпaлы дaйындaлFaн к¥мыpaлapдын cыpткы бетiне ^лып кeмегiмен eciмдiк epнектеpi coнын ^шде тoFыз кYлтелi Yлкендi-кiшiлi гYл epнектеpi K¥мыpaнын бYкiл бeлiгiне тYcipiлген. K¥мыpaнын тYci c¥p.
Acxaнaлык ыдыcтap тобын cыpлaнFaн тocтaFaн, шaFын тaбaк жэне кесе ыдыcтapы к¥paйды. ТocтaFaннын ею тYpi кездеcтi: 1) Т¥Fыpы дeнгелек келген, пiшiнi жapты шap тэpiздi тocтaFaннын iшкi бетi aшык KeK cыpмен бoялFaн. ТYбiнiн диaметpi 8 см. 2) Жapты шap пiшiндi тocтaFaннын KaбыpFacы ж¥Ka. ТocтaFaннын еpнеy бeлiгi тiк келген. Kимacы дeнгелек. Ыдыстын cыpткы бетi c¥p aнгoбпен кeмкеpiлген. Мoйын бeлiгiнде KYЙдipiлyге дешн Yшкip зaттын кeмегiмен тoлкын cекiлдi epнек caлынFaн. Epнеy диaметpi 15 см.
Табацтыц тepт тYpi тaбылды.
1) Epнеy жиегi дeнгелек, жaзык келген тaбaктын iшкi бетiнде тYбiнен сэл жoFapы 6íp кaтapдa веpтикaль cызыктapды KYЙдipyге дейiн кaтты 3anbiH кeмегiмен сызып тYcipген epнегi бap. Сoндaй-aк ыдыстын екi жaк бет де KeK тYCпен cыpлaнFaн. Тaбaктын диaметpi 20 см. 2) Ep^y бeлiгiнiн жoFapFы жaFы кaнык жacыл тYCпен oдaн кейiн aйнaлдыpa гopизoнтaль екi сызык жYpгiзiлiп, aшык жacыл шынылтыpлы cыpмен екi бетiде бoялFaн тaбaктын диaметpi 22 см. Epнеy жиегi жoFapы кapaй cYЙipлене тYCкен, кимacындa Yшб¥pышты. 3) KaбыpFacы ж¥^, ¥кыпты, эpi caпaлы дaйындaлFaн тaбaктын тек бYЙip бeлiктеpi caктaлFaн. Сoндaй-aк ыдыс бeлiктеpiнен aшык KeK тYCке кaнык KeK жэне Kapa cыpлapмен eciмдiк тэpiздi epнектеpдi caлy apкылы безендipiлгенiн aнык aHFapyFa бoлaды. 4) Ш^ын тaбaк т¥Fыpдaн жoFapы кapaй aшылa тYCкен, екi жaк бет де aшык KeK тYCтi. O^i тYCке кaнык KeK жэне Kapa тYCтi epнектеp тYcipiлiп, безендipiлген. Сыфткы бетiндегi epнектеp веpтикaль Kapa, KeK cызыктapмен безендipiлcе, iшкi бетi eciмдiк бейнелеpi cекiлдi эсемделген. Epнеy жиеп жoFapы кapaй cYЙipлене тYciп, кимacындa Yшб¥pышты келген. Epнеy диaметpi 10 см, тYп диaметpi 6 см.
Кeсeнiц ею бетi де acпaн KeK тYCтеc cыpмен кeмкеpiлген, еpнеy диaметpi 10 см. Kимacы дeнгелек кеcенiн еpнеy жиегi сэл ^ке бYpiлген.
Саптыаяц. Б¥л тoптaFы ыдыстын сыфткы epнектелyi мен т¥ткacынa opaй екi тYpi кездеcтi. Сaптыaяктapдын тшт тeменнен жoFapы кapaй ayыз бeлiгiнде тapылa тYCкен. Epнеy жиектеpi жoFapы кapaй cYЙipлене тYciп, кимacындa Yшб¥pышты бoлып келген. 1) Биiктiгi 3,5 см, ¥зынды^ы 2 см бoлaтын ¥CтayFa apнaлFaн т¥ткacынын
MU3EÜI
орны бар сапты аяктын тутканын жогаргы бeлiгi жапсырылган мойын бeлiгiнде кYЙдiрiлуге дейiн катты заттын KeMeriMeH вертикаль eKi сызык тYсiрiлгeн. Tycï кызгылт-кара. Сазга шамот жэне гипс араластырылган. КYЙдiрiлуi 6ip калыпты емес. Ернеу диамeтрi 10 см. 2) Бул саптыаяктын ерекшелт сырткы бeтiнe тYсiрiлгeн вертикаль жэне горизанталь сызыктары жапсырма аркылы шыгынкы eтiп ернектелген. Сондай-ак иык белтнде шыгынкы YшбYрыш жапсырмалары бар. Ернеу диамeтрi 8 см.
Ас уйл1к ыдыстар. Квзелерд1 тшшдерше карай бес тYргe бeлiп карастырамыз. 1) БYЙiрлeрi шар тэрiздi шыгынкы келген кезелердщ ернеу жиeктeрi жалпак болып, сыртка кайрылган, кимасында «Г» тэрiздi. Мойын белт кысылып, аузына карай кайта ашыла тYCкeн, тYсi кара коныр, бiр калыпты KYЙдiрiлмeгeн. Ыдыстардын сырткы бет тепстелмеген. Ернеу диамeтрлeрi 12-14 см, кабырга калындыктары 0,5-1 см. 2) тшт ас Yйлiк ыдыстар тобындагы казан пiшiндeрiнe уксас кезелердщ кабыргалары жука, укыпты жасалган. К,ыска мойынды ернеу жиeктeрi денгелек келген. Мойын белтнен сэл темен орналаскан дога тэрiздi кулагынын жиeгi катты заттын кeмeгiмeн бастырылып, ернектелген. Ернеу диамeтрi 9 см, кулагынын узындыгы 7,5 см, биiктiгi 2 см, кабырга калындыгы 0,4 см. Työ коныр, ыдыстын сырткы бeтi канык коныр ангобпен кeмкeрiлгeн. 3) тшт банка тэрiздi, бYЙiрi сопакша келген кезенщ ернеу жиeгi тeгiс, тк кимасында терт бурышты, кeлeсi кезенщ ернеу жиеп кигаш кeсiлгeн тэрiздi, кимасында Yшбурышты болып келген. Työ кара коныр, сазга кеп мелшерде шамот
жэне органика араластырылган. Ернеу жиеп тепс келген кeзeнiн мойын белтнде келденен саусакпен батырылып жасалган жапсырмасы бар. Ернеу диамeтрi 9-14 см, кабырга калындыгы 0,5-0,8 см. 4) ШшМ жарты шар тэрiздi кeзeлeрдiн мойын бeлiгiндe саусактын кемепмен батырылып, ернектелген жапсырмасы бар. Осы жапсырманын Yстiндe жалпак, iлмeк тэрiздi туткасы жапсырылган. ТYсi коныр. Сазга тас, шамот, органика араластырылган. Кезеш сырткы бeтi тeгiстeлмeгeн. Ашык сур тYCтi ангоб iздeрi сакталган. Ернеу диамeтрi 13 см, кабырга калындыгы 0,8 см, тутканын биiктiгi 7,5 см, узындыгы 4 см. 5) шагын кeзeлeрдiн ернеу жиeктeрi денгелек калындатылып сомдалган. Сырткы бeтi горизанталь тYсiрiлгeн бeдeрлi сызыктармен бeзeндiрiлгeн. Työ канык коныр. Сазга кеп мелшерде майда тас араластырылганын анык байкауга болады. Ернеу диамeтрi 13 см.
Казан. Бул топтагы ыдыстар жапсырма эдМмен жасалып, ашык отта KYЙдiрiлгeн. ТYсi кара, коныр, канык коныр ангобпен кемкертген. Сазга майда тас, шамот араластырылган. Казандардын Yш тYрi тiркeлдi:
1) бYЙiрi шыгынкы келген казаннын ернеу жиeгi жалпак, тепс сыртка шыгынкы келген. Кимасында «Т» тэрiздi. Ернеу диамeтрi 18 см.
2) дога тэрiздi туткалары ернеу белтмен бiргe сомдалып жасалган. Ернеу жиeктeрi тiк, кимасында терт бурышты болып келген. Ернеу диамeтрлeрi 15-16 см. аралыгында ауыткиды. Бiрiншi тутканын устауга арналган бeлiгi темен багытталса, eкiншi тутка кeрiсiншe, жогары карай шлш жасалган. 3) Пiшiнi шар тэрiздi денгелек келген казаннын ^мек тэрiздi туткасы келдененнен жапсырылган.
Тутк,г узындь^ы 8 cм, бшктт 5,5 cм, к^лыидь^ы 2,3 cм. TYCÍ к&нык кон^ф, ca3Fa opгaникa жэнe киыpшык тac apaлacтыpылFaн. Kaзaннын cыpткы бeтiндe кYЙe iздepi жaкcы caктaлFaн.
Шаруашылык; ыдыстар. Кумныц eKi mypi тiркeлдi: 1) Ep^y жиeгi тeгic, жaлпaк ^лген, кимacындa тepтбYpышты. Пiшiнi Ke3e тэpiздi, гшык фopмaлы. Caпaлы жэнe eтe укыпты жacaлFaн. Ыдыстын cыpткы бeтi жaкcылaп тeгicтeлгeн. Epнey диaмeтpi 36 cм, кaбыpFa кэлынды^ы 1 cм. Ca3Fa кeп мeлшepдe шгмот жэнe opгaникa apaлacтыpылFaн. TYCÍ KызFылт жэнe Kapa. Бip кaлыпты кYЙдipiлмeгeн. 2) шapык кeмeгiмeн жacaлFaн кумнын ep^y жиeгi тeгic, жaлпaк, кимacындa тiктepтбYpышты кeлгeн. Кы^э мойынды, иыFы тYCЩкi. Мойын бeлiгiндe кYЙдipiлyгe дeйiн Karra зaттын кeмeгiмeн тYcipiлгeн Yш кaтap тYcipiлгeн толкынды epнeкпeн бeзeндipiлгeн. TYCÍ коныф. Ыдыстын cыpткы бeтiндe ^нык Koныp aнгoб iздepi жaкcы caктaлFaн. Ca3Fa мaйдaлaнFaн гипc жэнe шгмот apaлacтыpылFaн. Epнey диaмeтpi 31 cм, KaлындыFы 1,5 cм.
Бapлay жYмыcтapы бapыcындa кepaмикaлык мaтepиaлдapмeн бipгe Шаруашыльщ-турмыстык; бYЙымдap aныктaлды. Шырагдан. ^нык жacыл тYcтi шынылтыpлы cыpмeн бoялFaн шыpaFдaннын eKi тYткacы caктaлFaн. ТYткaнын жoFapFы бeлiгi YшбYpышты бoлca, тeмeнгi бeлiгi цилиндp тэpiздi. ЖoFapFы бeлiгi YшбYpыш кopшaлып
cызылFaн, онын iшiндe Yш бeлiктeн
тYpaтын кaзaкшa oюFa YKcaйтын epнeкпeн бeзeндipiлгeн.
Дacтapxaн (?) K,oлмeн coмдaлFaн бYЙымнын бeткi кaбaты бaтыpылып тYcipiлгeн вepтикaль, гopизoнтaль, толкынды жэ^ YшбYpышты
epнeктepмeн бeзeндipiлгeн. KaбыpFa KaлындыFы 1,5 cм. Ca3 кYPaмынa ^п мeлшepдe гипc жэнe шгмот apaлacтыpылFaн. TYCÍ кaнык кoныp.
Тастан жасалган ыдыс. ТaбиFи cyp тYcтi тacтaн кaшaп жacaлFaн ыдыcтын пiшiнi ^алген цилиндp тэpiздi. Epнey жиeгi тeгic, жaлпaк, кимacындa тepтбYpышты. Epнey бeлiгiнiн cыpткы бeтiндe тiктepтбYpыш пiшiндi шы^ынкы кeлгeн бeлiгi бap. MYмкiн YKrayFa apнaлып кaшaлFaн?. Ыдыстын cыpткы бeтiнe тoлыFымeн тiк тYCкeн cызыктap тYcipiлгeн. Epнey диaмeтpi 20 cм, кaбыpFa кaлындыFы 1 cм. Ыдыстын жoFapFы яFни, epнey бeлiгi кaлын eтiп KaшaлFaндыFын бaйкayFa бoлaды.
Yккш. Дeнгeлeк пiшiндi Yккiштiн 6ÍP жaк бeтi eндeлгeн. ТaбиFи CYP тYcтi квapцит тacынaн дaйындaлFaн. Диaмeтpi 6,5 cм, кaлындыFы 2 cм.
¥ршыц басы. Ыды^тын бYЙip бeлiгiнeн дaйындaлFaн Ypшык бacынын пiшiнi дYpыc eмec дeнгeлeк, тYci кaнык cYp. Диaмeтpi 3 cм, opтa бeлiгiндeгi eKi жaкты oйыFынын диaмeтpi 0,6 cм, KaлындыFы 1 cм.
Эшекей буйымдар. Coнымeн кaтap, бapлay бapыcындa 25 дaнa мoншaктap тaбылды. Oлapдын 8-i фpaгмeнт тYpiндe caктaлFaн, диaмeтpлepi 0.6 - 2 cм apaлыFындa тYpлeнeдi. ¥cынылFaн кoллeкциядa шыны мoншaктap бacым жэнe кaypи, cepдoлик cиякты т.б. тacтap дa кeздeceдi Кeпшiлiгiнiн тYci KeK жэнe дeкopлapмeн бeзeндipiлгeн тYpлepi дe бap. Бeзeндipiлгeн мoншaктapFa кeлдeнeн жoлaктap мeн толкынды, кeздi жэнe мoзaикaлык дeкopлap caлынFaн. Пiшiндepi, нeгiзiнeн, дeнгeлeк болып кeлeдi, бipaк цилиндp тэpiздec мoншaктap дa кeздeceдi. Ocындaй цилиндp пiшiндi мoншaк 2017 ж. Шipiк 4 кopымынa кaзбa
МУЗЕ111
: Сырлъшам ^ляысы ; Сырлъшам 2 фглапя Ор г:ала Сазды ^аиьггы I KsKip&iï ftVl.nbîiс! ! ICeicipMi tyiiiic ы
Cyp.7. Bapaay 6apBiCBiHga amiK^aaraH KepaMMKaaBiK MaTepnaagapgBirç caHgBiK KepceTKimi Fig.7. Quantitative indicator of ceramic materials detected during exploration
жумыстарын жYргlзу кез1нде де аныкталган болатын, онын ек1 жары алтынмен капталган, ал, ортащы бел1г1 керкемдел1п, ернектермен безенд1р1лген (Курманкулов жэне т.б., 2020).
Сондай-ак, Орынбай каладан кYмiстен, мыстан (?) жасалган сакиналар да аныкталды. KYMic сакина калыптау технологиясы аркылы дайындалган, екi ушында диаметрi 0.2 см болатын санылау бар, ал, сакинанын жалпы диаметрi 2.3 см. Онын шетшде терт катарга тiзбектеле ернектер тYciрiлген, ортасы сыртка карай шыгьщкы келген. Kелеci сакинанын диаметрi 1.9 см. Жогары белiгiне катты заттын кемегiмен бес нYкте тэрiздеc етлш ернек салынган.
Ортагасырмен мерзiмделетiн
Оркаладан табылган кола
шырагданшщ бYЙiрi денгелек келген, ернеуi iшiне карай шлген, денгелек туткасы мен бiлте (фитиль) кызметш аткарган тYтiкшелi тумсыгы бар. Ал бттенщ ушында жанган майдын iздерi сакталган. Шырагданшщ узындыгы 15 см, тYбiнiн диаметрi 7.1 см, бшктт 4.7
см. Kелеci буйымга Бестам камалынан аныкталган шырагданшщ аягы жатады. Онын биiктiгi 6 см, еш 7.5 см.
Ор каладан аныкталган
узындыктары 4х4.4 см, еш 1 см болатын екi темiр капсырманын сырты алтынмен жалатылган жэне белджт еткiзуге арналган iлмек дэнекерленген. Сонымен катар аталмыш еcкерткiштен кола тлж табылды, капсырма (?) болуы мYмкiн. Онын сакталган узындыгы 5.5 см, еш 3.2 см, сырткы бетiне еciмдiк тэрiздi (гYл жапырактары) жэне геометриялык ернектер тYciрiлген.
Сырлы там кала 2-де жYргiзiлген барлау барысында кола айнанын сыныгы да тркелдь Айнанын диаметр1 6.6 см, сырткы бет геометриялык ернектермен безендiрiлген. Ал Епстк (Kекiрелi) конысынан араб эрштер1 жэне эртYрлi еciмдiк ернектер1 салышан табак белiгi табылды. Коладан жасалган бул буйымнын диаметрi 26 см.
Нэтижелер мен талк;ылаулар
Сырдариянын теменгi агысында орналаскан ортагасырлык калаларды
зepттey жYмыcтapы XVIII Facыpдын opтacынaн бacтay aлды. O^i eнipдe opнaлacкaн apxeoлoгиялык ecкepткiштepдi зepттey жYмыcтapы Рeceй импepияcы тapaпынaн YЙымдacтыpылFaн пaтшa eкiмeтiнiн oтapлay caяcaтымeн тыгыз бaйлaныcты болды. OcыFaн opaй aтaлFaн eнipгe кeлгeн эcкepи шeндiлep ^ызы кызмeттepiнeн бeлeк, eздepi кepгeн ecKi кaлaлapдын гeoгpaфиялык opнaлacyы мeн oлapдын cипaттaмacын жaзып oтыpFaн. XVIII Facыpдa жaзылFaн Д. Глaдышeв пeн И. Mypaвин, П.И. Рычкoвтын eнбeктepiндe eнipдeгi ecкepткiштep apacынaн тeк opтaFacыpлык Жaнкeнт кaлaшыFы Faнa aтaлFaн (Глaдышeв, Mypaвин, Xaныкoв, 1851; Рычкoв, 1887: 184-133.)
XIX Facыpдa жaзылFaн Fылыми eнбeктep apacындa Cыpдapиянын тeмeнгi aFыcындaFы opтaFacыpлык ecкepткiштepгe кaтыcты дepeктep А.И. Лeвшин, И.А. Maкшeeв, Л.Л. Meйep ^нды Faлымдapдын eнбeктepiндe кeздeceдi (Лeвшин,1836: 211-212; 1996: 110; Ma^eeB,1856; 1867; Meйep, 1865: 284-288). Зepттeyшiлep opтaFacыpлык Жaнкeнт, Жeтiкaлa, Жiнгiткaлa, KYмкaлa кaлaлapынын пaйдa 6олуы мeн кYЙpeyiнe кaтыcты e3 пiкipлepiн YcынFaн. 1867 жылы П.И. Лepx opтaFacыpлык Жaнкeнт кaлaшыFындa apxeoлoгиялык кaзбa жYмыcтapы жYpгiзiп, opтaFacыpлык Жeнд, Opнac, Аcaнac кaлaлapынa cипaттaмa бepгeн. Зepттey жYмыcтapынын нэтижeciн 1870 жылы Рeceй импepaтopлык apxeoлoгия кoFaмынын xaбapшыcындa жapиялaFaн ^epx,1870:4-10). Кeйiн, П.И. Лepxтын Жaнкeнттe жYpгiзгeн кaзбa жYмыcтapын 1868 жылы В.В. Вepeщaгин жaлFacтыpып тaбыл-Faн apxeoлoгиялык oлжaлapды Caнкт-Пeтepбypг кaлacындa aшылFaн кepмeгe
кояды ^epern^ra^ 1868).
Cыpдapия eзeнiнiн тeмeнгi aFыcындa opнaлacкaн apxeoлoгиялык ecкepткiштepгe XIX Facыpдын coнымeн XX Facыpдын бacындa жYpгiзiлгeн кapкынды зepттey жYмыcтapы 1895 жылы Тaшкeнттe кYPылыFaн apxeoлoгия эyecкoйлapынын ТYpкicтaн YЙipмeciнiн кызмeтiмeн бaйлaныcты. Yйipмe мYшeлepi Е.Т. Cмиpнoв opтaFacыpлык Жeнт, Эз^нт, Аcaнac кaлaлapынын opынын aныктayFa ^ш caлды (Cмиpнoв, 1897: 5-6),
B.А. Кaллayp 1899 ж. Аcaнac кaлacынa бapFaн caпapындa ecкepткiшкe cипaттaмa бepiп тoпoгpaфиялык жocпapын тYcipгeн жэнe ecKepm^n opтaFacыpлык жaзбa дepeктepдe кeздeceтiн Ашнac (Эшнac) кaлacымeн бaлaмaлayды YcынFaн (Кaллayp, 1900: 14-15). И.А. Кacтaньe opтaFacыpлык Жaнкeнт кaлaшыFы мeн КYЙiк кaлa, Cыpлы тaм кeceнiciнe cипaттaмa бepгeн (Кacтaньe, 1910: 213-214; 2007: 318-319).
Жaнaдapия apнacынын тeмeнгi aFыcынaн бacтaп Шipiк paбaт KaлaшыFынa дeйiнгi ayмaктa кeйiнгi opтaFacыpлык cyлaндыpy жYЙeci Xopeзм экcпeдицияcымeн eгжeй-тeгжeйлi зepттeлдi. Зepттey жYмыcы нeгiзiндe Opынбaй кaлa - кapaкaлпaк xaлыктapынын ipi opтaлыFы, фeoдaлдык иeлiк бoлFaн, тapиxи дepeктepдe бeлгiлi Opынбaй-мaнFыт биiнiн (билeyшici) XIX FacыpдaFы peзидeнцияcы бoлFaндыFы aйтылaды (Ждaнкo, 1952: 522-524).
Cыpдapия eзeнiнiн тeмeнгi aFыcындa opнaлacкaн ecкepткiштepдiн apxeoлoгиялык тYpFыдaн тYpaкты тYpдe зepттeлyi XX Facыpдын opтacындa
C.П. Тoлcтoвтын жeтeкшiлiгiмeн KYPылFaн Xopeзм apxeoлoгo-
этнoгpaфиялык экcпeдициянын
(эpi кapaй - XАЭЭ) зepттeyлepiмeн
MU3EÜI
басталды. 1946 жылдан бастап ХАЭЭ бYгiндe аумактык эюмшШк бeлiнiс бойынша Кызылорда облысына кiрeтiн Сырдариянын тeмeнгi агысына археологиялык барлау жумыстарын жYргiздi нэтижесшде Кызылкум тeнiрeгiнeн 200-ге жуык жана археологиялык eскeрткiштeр аныкталып гылыми айналымга eндi. Бул eскeрткiштeрдiн арасында ортагасырлык Кумкала, Жанкала (Жент), Оркала, Жанкент, Кескен ^шк, КYЙiк кала ескертюштерше сипаттама бeрiлiп бeткi кабаттарынан табылган археологиялык олжаларга карап мeрзiмдeлiп отырды (Толстов, 1952: 10; 1948: 61-62).
Эткен гасырдын сонына карай ХАЭЭ Сырдариянын теменп агысына жYргiзгeн зерттеу жумыстары толыгымен токтады, аталган ещрге тэуeлсiздiк жылдарындагы кeйiнгi зерттеу жумыстары Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, Ж. Курманкуловтын жeтeкшiлiгiмeн Шiрiк рабат археологиялык экспедициясынын зeрттeулeрiндe кeрiнiс тапты жэне жанадан аныкталган археологиялык олжалармен
толыктырылды.
Атап айтатын болсак 2005-2011 жылдары Кызылорда облыстык тарихи-мэдени eскeрткiштeрiнiн жинагын дайындап, шыгару максатында барлау жумыстарын жYргiздi. Нэтижесшде Кызылорда каласы, Арал, Казалы, Кармакшы, Жалагаш, Сырдария, Шиeлi жэне Жанакорган аудандары бойынша барлыгы 750 тарихи-мэдени ескертюштердщ сипатамалары
алынып, фотофиксация жумыстары жYргiзiлдi. 2021-2022 жылдары кайта барлау жумыстары жYргiзiлiп, олардын координаталары алынды жэне гылыми айналымга eнгiзiу Yшiн
сипатамалары нактыланды.
Жалпы eскeрткiштeрдiн топо-графиялык орналасуы Жанадариядан тартылган арнаралдын бойында орналаскан. Арналардан коныстарга каналдар мен арыктар жYргiзiлгeн. С.П. Толстов пен Б.В. Андрианов Жанадария бойында орналаскан ортагасырлык калаларга жYргiзгeн зерттеулершде арыктар мен каналдар бойынша былай атап керсеткен: «Жанадариянын бойында орналаскан кептеген ортагасырлык калалар, коныстардын орындары (жиырма-отыздан асады). Ескeрткiштeрдiн бетшде кеп мелшерде кыш жэне тeмiр eндiрiciнiн калдыктары кeздeceдi сонымен катар жаксы сакталган каналдар мен арыктардын орындары кeрiнeдi» (Толстов, 1948, 45; Андрианов, 1958, 144).
Коныстардын жоспары, сонын ^шде Сырлы там кала 2, 1нкэр кала 2 ескертюштершщ салыну курылысы жагынан бiр-бiрiнe уксас. Пiшiндeрi тертбурышты ескертюштердщ мунаралары бар. Аталмыш коныстардын жакын баламасына Жанадария арнасынын сол жагалауында орналаскан кeлeмi 300x400 м болатын Кумкала калашыгын жаткызуга болады (Тэжекеев, 2012, 226-230).
Барлау барысында аныкталган керамикалык материалдардын жасалу техникасы, пiшiнi, сырткы бeтiнe жагылган ангоб пен геометриялык жэне eсiмдiк бейнелершдеп ернек тYрлeрiнe карай жакын баламаларын Хорeзмнiн ортагасырлык ескерт-кiштeрi: Хорехмшах астанасы Ургенча каласы (ХШ-ХIV ff.), ортаFасырлык Миздахкана, казiргi Гуяр-Калы кала жэне Замахшара (1Х-Х1 ff.) калаларынан керуге болады
(Вактурская, 1959: 261). Ыдыстардын жогаргы белтне саусактын кемепмен батырылып тYсiрiлген жапсырмалы ыдыстардын аналогтарын енiрдегi ортагасырлык Жанкент, Сортебе, Асанас калашыктарынан аламыз (Аржанцева, Тажекеев, 2014: 188; Тажекеев жэне т.б., 2020: 434; Тажекеев жэне т.б,. 2020: 442; Тажекеев жэне т.б., 2021: 125). Сондай-ак, сырлы ыдыстарды ортагасырлык Сыганак каласынын керамикалык кешендерiне уксатамыз (Жолдасбаев жэне т.б., 2010). Талдау нэтижесшде, ыдыстардын басым белiгiн - шарык кемегiмен укыпты жасалып, кезештер пешiнде сапалы кYЙдiрiлген материалдардын курайтындыгы аныкталды. Ал пайдалану максаттарына карай сандык мелшерлемесi бойынша асханалык ыдыстар басым екендiгiн керемiз.
Егiстiк (Кеюрел^ конысы, Сырлы там, Сырлы там II конысы сиякты ескерткiштерден пркелген эртYрлi тастардан, шыныдан эзiрленген моншактардьщ баламалары ОнтYCтiк Орал аймагындагы ортагасырлык Уфа II калашыгынан, Ярославль каласы манындагы Тимерев конысанын табылды (Тамимдарова 2011; Седых, Френкель, 2015)
Жалпы шырагданнын карапайым тYрде, декорсыз жасалынуы, кYнделiктi емiрде колданылгандыгынан хабар бередь Ал аягынын ваза тэрiздес болып келуi белмеге жарыктын тиiмдi тYсуiне ыкпал еткен (Курбанов, Собиров, 2019: 154). Осыган уксас тшшде дайындалган керамикалык шырагдандар ортагасырлык Сайрам калашыгында да кездеседi (Байтанаев, Ергешбаев, Шаяхметов 2017).
К,орытынды
Барлау жумыстарынын нэтиже-
сiнде аныкталган ерте темiр дэуiрi жэне ортагасырмен мерзiмделетiн ескертюштердщ зерттелу тарихы жогарыда керсетiлген деректер непзшде карастырылган болатын. Барлау жумыстары кене Iнкэрдария, Жанадария арнасынын кургап калган аумактарында жYргiзiлдi. Жанадария ескертюштерш картага тYсiру, хронологиясы мен мэдени байланысын аныктау максатында жана ескертюштер ашылды. Барлау кезiнде ерте темiр дiуiрiмен мерзiмделетiн 4 шлакты обалар, Бестам корганы манынан 4 жерлеу орны аныкталды. Ортагасырлык елдi мекендердi зерттеу барысында бекiнiстер жэне коныстар, калашыктар аныкталды. Ортагасырлык калалардан табылган материалдар нактырак айтканда керамика кешеш кептеп кездестi. Мэселен, Iнкэр кала 2, Сырлы там кала 2, Оркала (Бестам кала) табылган керамика кешеш бiр-бiрiне уксас келедi. Алтын Орда кезещмен мерзiмделетiн К,ышкала, Асанас калаларынан табылган керамикалардын да уксастыгы сезiмiзге дэлел. Сондай-ак, эшекей буйымдар бiр шама кептеп кездестi. Олардын типтiк тYрлерi жiктелген болатын.
Су пршШк кYшi екендiгi баршамызга мэлiм. Ол кай кезенде болмасын ез манызын жойган емес. Тiршiлкке жан бтрш, шаруашылык емiрге колайлы фактор болды. Барлау кезiнде арнасы тартылган кене арналардын бойындагы бiрнеше ескерткiштер бiздщ сезiмiздi дэлелдей тYседi. Сырдария езеншщ арнасы бiрнеше тармакка таралгандыгын бiлемiз. Дорыта айтсак, Жанадария мен ^кэрдария арнасынын бойындагы ескерткiштердi жYЙелi зерттеу нэтижесшде тын материалдар леп
МУЗЕ111
жинакталды. Осынын непзшде, олардын топография жэне
планиграфия бойынша мэлiметтердi жYЙелеуге болады. Зерттелмеген ортагасырльщ ескерткiштер бойынша
тужырымдамасын эзiрлеп, жойылу кауiпi бар Сырлы там кала 2, 1нкэр кала 2 сиякты калашыктардын кужаттамасын жасау казiргi танда eзектi мэселелердiн бiрi.
Макала «BR 20280993 Ежелг1 жэне орта гасырлардагы Казахстан: археологиялыц дерекквздерд1 жуйелеу жэне талдау» гылыми жобасы аясында жазылды.
Эдебиеттер
1. Андрианов, Б. В., 1960. Изучение каракалпакской ирригации в бассейне Жанадарьи в 1956-1957 гг. // МХЭ. Вып. 4. Полевые исследования Хорезмской экспедиции 1957 г. М., АН СССР, С. 172-190.
2. Андрианов Б.В., 1958. 2014. Этническая территория Каракалпаков в Северном Хорезме (XVIII-XIX вв.) // ТХАЭЭ. Т. III. М. 144 с.
3. Аржанцева И.А., Тажекеев А.А., 2014. Комплексные исследования городища Джанкент (работы 2011-2014 гг.) Алматы - Арыс. 320 с.
4.БайтанаевБ.А.,ЕргешбаевА.А.,ШаяхметовА.Х.,2017.Средневековыесветильники-чираги Сайрама // Известия НАН РК. Серия общественных и гуманитарных наук. №1. С. 95-101
5. Виноградов А.В., 1954. Археологические разведки в Кызылординской области Казахской ССР в 1954 г. // Архив ИЭА РАН. Ф. 142, оп. 2, ед. хр. 21. М.
6. Вактурская Н.Н., 1956. Хронологическая классификация средневековый керамики Хорезма (1Х^П вв.) // Труды ХАЭЭ. М., Т. IV. С. 261-342
7. Вактурская Н.Н., 1979. Новые данные о городище Асанас // Археология и этнография Средней Азии. М.: Наука, С. 127-133.
8. Верещагин В.В.,1868. Джанкент // Санкт-Петербургские ведомости. СПб., № 2.
9. Гладышев Д., Муравин., Ханыков Я.В., 1851. Поездка из Орска в Хиву и обратно, совершенная в 1740-1741 годах Гладышевым и Муравиным. Издана с приобщением современной карты Миллерова пути от Орска до Зюнгорских владений и обратно Я.В. Ханыковым. СПб., 85 с., 2 л. карт.
10. Жданко Т.А., 1952. Каракалпаки Хорезмского оазиса. «Труд ХЭ», т. I, М., С 522524.
11. Жолдасбаев С.Ж., Же^баев К.М., Бахтыбаев М.М., Мургабаев С.С., 2010. Сыганак жэдиерлерь ТYркiстан: Туран. 182 с.
12. Каллаур В.А., 1900. Древние города Саганакъ (Сунакъ), Ашнасъ или Эшнасъ (Асанасъ) и другие в Перовском уезде, разрушенные Чингисъ-ханом в 1219 году // ПТКЛА (1899-1900), V. Ташкент: типо-литогр. торг. дома Ф. и Г. Бр. Каменские, С. 6-16. (прил. к прот. от 07.02.1900 г.).
13. Кастанье И.А., 1910. Древности Киргизской степи и Оренбургского края / Сост. И.А. Кастанье, вице-президент Оренбург. учен. арх. комис., хранитель Музея. -Оренбург: типо-лит. т-ва «Каримов, Хусаинов и К», [2], XVIII, 332 с.
14. Кастанье И.А., 2007. Древности Киргизской степи и Оренбургского края / И. А. Кастанье. Алматы: Дайк-Пресс. 516 с.
15. Левшин А.И., 1832. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. 1. Известия географические. СПб. 264 с.
16. Левшин А.И., 1996. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. Алматы: Санат. 580 с.
17. Лерх П.И., 1870. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. / П.И. Лерх // Отчет ИАК. СПб.: Типография ИАН. С. 39.
18. Левина Л. М., 1979. Поселения VII-V вв. до н. э. и «шлаковые» курганы южных районов Сырдарьинской дельты. Кочевники на границах Хорезма. ТХАЭЭ, М С 190.
19. Макшеев А.И., 1856. Описание низовьев Сырдарьи // Морской сборник. Спб,. Т. XXIII. С. 448 - 527.
20. Мейер М., 1865. Киргизская степь Оренбургского ведомства / Мейер // Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. СПб. 288 с.
21. Рычков П.И., 1887. Топография Оренбургской губернии / Соч. П.И. Рычкова 1762 г. - Оренбург: Изд. на средства Федора Ивановича Базилевского Оренбург. отд. Имп. Рус. геогр. о-ва, VIII. 405 с.
22. Рычков П.И., 1999. Топография Оренбургской губернии. Уфа: Китап. 312 с.
23. Седых В.Н., Френкель Я., 2017. Об одной категории находок из раскопок Тимерёвского поселения (о времени функционирования археологического комплекса // Древнейшие государства Восточной Европы 2015 год: Экономические системы Евразии в ранее Средневековье / Отв. ред. А.С. Щавелев. М.: Университет Дмитрия Пожарского. С. 329-373.
24. Смирнов Е.Т., 1897. Древности на среднем и нижнем течении р. Сыр-Дарьи // ПТКЛА (1896-1897), II, Ташкент: типо-литогр. торг. Дома Ф. и Г. Бр. Каменские. С. 1-14. (проил. К прот. От 17.02.1897 г).
25. Толстов С.П., 1948. Древний Хорезм. М. C. 45.
26. Толстов С.П., 1952. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция АН СССР 1945-1948 гг. // ТХЭ. Т. I. М.С. 7 - 46.
27. Толстов С.П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.: Вост. лит. 324 с.
28. Толстов С.П., 1948. По следам древнехорезмийской цивилизации. М. -Л.: Издательство АН СССР. 328 с.
29. Тамимдарова Р.Р., 2011. Коллекция бус из раскопок средневекового городища Уфа-П // Вестник Башкирского университета. Т.16. №3. С. 882-887
30. Тажекеев А.А., Дарменов Р.Т., Билалов С.У., Султанжанов Ж.К., Курманиязов И.С., 2020. Археологические работы на городище Сортобе 1 в 2019 году \\ Маргулановские чтения - 2020 материалы международной научно-практической конференции «Великая Степь в свете археологических и междисциплинарных исследований (г. Алматы, 17-18 сентября 2020 г.) Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, Т.2. С. 434-441
31. Тажекеев А.А., Болелов С.Б., Дарменов Р.Т., Шораев Б.К., Шарапова К.А., Султанжанов Ж.К., 2020. Археологические работы на городище Сортобе 2 в 2019 году \\ Маргулановские чтения - 2020 материалы международной научно-практической конференции «Великая Степь в свете археологических и междисциплинарных исследований (г. Алматы, 17-18 сентября 2020 г.) Алматы: Институт археологии им.
MU3EÜI
А.Х. Маргулана, Т.2. С. 442-453
32. Тажекеев А.А., Дарменов Р.Т., Билалов С.У., Амиргалина Г.Т., Назаров А.Ж., Султанжанов Ж.К., Курманиязов И.С., 2021. Новые данные о городище Асанас (по материалам археологических исследований 2020 г.) // Маргулан окулары-2021 «¥лы дала этномэдени зерттеулер контексшде» атты Халыкаралык Fылыми-тэжiрибелiк конференция материалдары. Алматы каласы 26-27 казан 2021 ж. 3 том. Алматы. 125137 бб.
33. Тажекеев A.A., Дарменов Р.Т., 2012. Средновековые городища древней дельты Сырдарьи // Вестник КазНУ серия историческая. 3 (66). Алматы. С. 226-230.
34. Курбанов Б.Г., Собиров У.Б., 2019. Об одном типе средневековых металлических светильников Бухарского оазиса // Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития. Челябинск: ЧГИК. С. 153-156.
References
1. Andrianov, B. V., 1960. Izucheniye karakalpakskoy irrigatsii v basseyne Zhanadari v 1956-1957 gg. [The study of Karakalpak irrigation in the Zhanadarya basin in 1956-1957]. // MHE. Issue 4. Field studies of the Khorezm expedition 1957, Moscow, USSR Academy of Sciences. pp. 172-190. [in Russian]
2. Andrianov B.V., 1958. Etnicheskaya territoria karakalpakov v Severnom Horezme (XVIII-XIX vv.) [The ethnic territory of the Karakalpaks in northern Khorezm (XVIII-XIX centuries)] // THAE. T. III. M.. pp. 144. [in Russian]
3. Arzhantseva I.A., Tazhekeev A.A., 2014. Kompleksnyye issledovaniya gorodishcha Dzhankent (raboty 2011-2014 gg.) [Comprehensive studies of the settlement of Dzhankent (works 2011-2014)] Almaty: Arys. 320 p. [in Russian]
4. Baitanaev B.A., Ergeshbaev A.A., Shayakhmetov A.H., 2017. Srednevekovyye svetilniki-chiragi Sayrama [Medieval lamps-chirags of Sairam] // Izvestiya NAS RK. A series of social sciences and humanities. No.1. pp. 95-101. [in Russian]
5. Vinogradov A.V., 1954. Arkheologicheskiye razvedki v Kyzylordinskoy oblasti Kazakhskoy SSR v 1954 g. [Archaeological exploration in the Kyzylorda region of the Kazakh SSR in 1954] // Archive of the IEA RAS. F. 142, op. 2, ed. chr. 21. M. [in Russian]
6. Vakturskaya N.N., 1956. Khronologicheskaya klassifikatsiya srednevekovyy keramiki Khorezma (IX-XVII vv.) [Chronological classification of medieval ceramics of Khorezm (IX-XVII centuries)] // Proceedings of the THAE. M. Vol. IV. pp. 261-342. [in Russian]
7. Vakturskaya N.N.,1979. Novyye dannyye o gorodishche Asanas [New data on the Asanas settlement] // Archeology and ethnography of Central Asia. Moscow: Nauka. pp. 127-133. [in Russian]
8. Vereshchagin V.V., 1868. Dzhankent [Dzhankent]// St. Petersburg Vedomosti. St. Petersburg. No. 2. [in Russian]
9. Gladyshev D., Muravin., Khanykov Ya.V., 1851. Poezdka iz Orska v Khivu i obratno, sovershennaya v 1740-1741 godakh Gladyshevym i Muravinym. Izdana s priobshcheniyem sovremennoy karty Millerova puti ot Orska do Zyungorskikh vladeniy i obratno YA.V. Khanykovym [A trip from Orsk to Khiva and back, made in 1740-1741 by Gladyshev and
dAu6au E.E., Epcapuee A.M., CywnduKoea M.K., A^axueea A.№.
Muravin. It was published with the introduction of a modern map of Miller's way from Orsk to the Zyungorsky possessions and back by Ya.V. Khanykov]. St. Petersburg. 85 p., 2 l. maps. [in Russian]
10. Zhdanko T.A., 1952. Karakalpaki Khorezmskogo oazisa [Karakalpaks of the Khorezm oasis]. "Work of HE", vol. I, M. pp. 522-524. [in Russian]
11. Zholdasbayev S.Zh., Zhetibayev K.M., Bakhtybaev M.M., Murgabaev S.S., 2010. Siganaq jadigerleri [Syganak zhadigerleri]. Turkistan: Turan. 182 p. [in Kazakh]
12. Kallaur V.A., 1900. Drevnie goroda Saganaq (Sunaq), Ashnas ili Eshnas (Asanas) i drugie v Perovskom uezde, razrushennye Chingis-hanom v 1219 god. [The ancient cities of Saganak (Sunak), Ashnas or Eshnas (Asanas) and others in the Perovsky district, destroyed by Genghis Khan in 1219] // PTKLA (1899-1900), V. Tashkent: type-lithograph. trading houses F. and G. Br. Kamenskie. pp. 6-16. (adj. to the prot. dated 07.02.1900). [in Russian]
13. Castanier I.A., 1910. Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskogo kray [Antiquities of the Kyrgyz steppe and the Orenburg Region]. Orenburg: tipo-lit. t-va "Karimov, Khusainov and K". [2], XVIII, 332 p.[in Russian]
14. Castanier I.A., 2007. Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskogo kraya [Antiquities of the Kyrgyz steppe and the Orenburg region] Almaty: Dyke Press. 516 p. [in Russian]
15. Levshin A.I., 1832. Opisaniye kirgiz-kazachikh, ili kirgiz-kaysatskikh ord i stepey [Description of the Kirghiz-Cossack, or Kirghiz-Kaysak hordes and steppes]. Part 1. Geographical News. St. Petersburg. 264 p. [in Russian]
16. Levshin A.I., 1996. Opisaniye kirgiz-kazachikh, ili kirgiz-kaysatskikh ord i stepey. [Description of the Kirghiz-Cossack, or Kirghiz-Kaysak, hordes and steppes]. Almaty: Sanat. 580 p. [in Russian]
17. Lerkh P.I., 1870. Arkheologicheskaya poyezdka v Turkestanskiy kray v 1867 g [An archaeological trip to the Turkestan region in 1867] / P.I. Lerkh // Report of the IAK. St. Petersburg: Printing house of the IAN. p. 39. [in Russian]
18. Levina L. M., 1979. Poseleniya VII-V vv. do n. e. i «shlakovye» kurgany yuzhnyh rajonov Syrdarnskoi delty. Kochevniki na granicah Horezma [Settlements of the VII-V centuries BC and "slag" mounds of the southern regions of the Syrdarya delta. Nomads on ehe Borders of Khorezm]. THAE, M. Pp. 190. [in Russian]
19. Maksheev A.I., 1856. Opisaniye nizovyev Syrdari [Description of the lower reaches of the Syr Darya] // Marine collection. St. Petersburg. Vol. XXIII. pp. 448 - 527.
20. Meyer M., 1865. Kirgizskaya step Orenburgskogo vedomstva [Kirghiz steppe of the Orenburg department] / Meyer // Materials for geography and statistics of Russia, collected by officers of the General Staff. St. Petersburg. 288 p. [in Russian]
21. Rychkov P.I., 1887. Topografiya Orenburgskoy gubernii [Topography of the Orenburg province] / Op. P.I. Rychkov 1762. Orenburg: Publishing house at the expense of Fyodor Ivanovich Bazilevsky Orenburg. otd. Imp. Rus. geogr. o-va. VIII. 405 p. [in Russian]
22. Rychkov P.I., 1999. Topografiya Orenburgskoy gubernii [Topography of the Orenburg province]. Ufa: Kitap. 312 p. [in Russian]
23. Sedykh V.N., Frenkel Ya., 2017. Ob odnoy kategorii nakhodok iz raskopok Timerovskogo poseleniya (o vremeni funktsionirovaniya arkheologicheskogo kompleksa [About one category of finds from the excavations of the Timerevsky settlement (about the time of the functioning of the archaeological complex] // The oldest states of Eastern Europe
Казахстан РклцЬшкиън ,
V Л Т Т Ы к
МУЗЕ111
2015: The Economic systems of Eurasia in the early Middle Ages. M.: Dmitry Pozharsky University. pp. 329-373. [in Russian]
24. Smirnov E.T., 1897. Drevnosti na srednem i nizhnem techenii r. Syrdari [Antiquities in the middle and lower reaches of the Syr Darya River] // PTKLA (1896-1897), II, Tashkent: tipo-litogr. bargain. Houses of F. and G. Br. Kamenskiye. pp. 1-14. (prol. To the prot. From 02/17/1897). [in Russian]
25. Tolstov S.P., 1948. Drevniy Khorezm [Ancient Khorezm]. M. 45 p. [in Russian]
26. Tolstov S.P., 1952. Khorezmskaya arkheologo-etnograficheskaya ekspeditsiya AN SSSR [Khorezm archaeological and ethnographic expedition of the USSR Academy of Sciences 1945-1948] // THE. T. I. M. pp. 7 - 46. [in Russian]
27. Tolstov S.P., 1962. Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta [On the ancient deltas of the Oxus and Yaksart]. M.: East lit.. 324 p. [in Russian]
28. Tolstov S.P., 1948. Po sledam drevnekhorezmiyskoy tsivilizatsii [In the footsteps of the Ancient Khorezmian civilization]. M.-L.: Publishing House of the USSR Academy of Sciences. 328 p. [in Russian]
29. Tamimdarova R.R., 2011. Kollektsiya bus iz raskopok srednevekovogo gorodishcha Ufa-P [Collection of beads from the excavations of the medieval settlement of Ufa-P] // Bulletin of Bashkir University. vol.16. No.3. pp. 882-887. [in Russian]
30. Tazhekeev A.A., Darmenov R.T., Bilalov S.U., Sultanzhanov Zh.K., Kurmaniyazov I.S., 2020. Arkheologicheskiye raboty na gorodishche Sortobe 1 v 2019 godu [Archaeological work on the settlement of Sortobe 1 in 2019] \\ Margulanov readings - 2020 materials of the international scientific and practical conference "The Great Steppe in the light of archaeological and interdisciplinary research (Almaty, September 17-18, 2020) Almaty: A.H. Margulan Institute of Archaeology, vol. 2. pp. 434-441. [in Russian]
31. Tazhekeev A.A., Bolelov S.B., Darmenov R.T., Shoraev B.K., Sharapova K.A., Sultanzhanov Zh.K., 2020. Arkheologicheskiye raboty na gorodishche Sortobe 2 v 2019 godu [Archaeological work on the settlement of Sortobe 2 in 2019] \\ Margulanov readings - 2020 materials of the international scientific and practical conference "The Great Steppe in the light of archaeological and interdisciplinary research (Almaty, 17-18 September 2020) Almaty: A.H. Margulan Institute of Archaeology. Vol. 2. pp. 442-453. [in Russian]
32.Tazhekeev A. A., Darmenov R. T., Bilalov S. U., Amirgalina G. T., Nazarov A. Zh., Sultanzhanov Zh. K., Kurmaniyazov I. S., 2021. Novyye dannyye o gorodishche Asanas (po materialam arkheologicheskikh issledovaniy 2020 g.) [New data on the city of Asanas (based on the materials of archaeological research in 2020)] // Margulan readings-2021 materials of the International scientific and practical conference "The Great Steppe in the context of ethnocultural research". Almaty city October 26-27.Vol. 3. Almaty. pp. 125-137. [in Russian]
33. Tazhekeev A.A., Darmenov R.T., 2012. Srednevekovyye gorodishcha drevney delty Syrdar'i [Middle-century settlements of the ancient delta of the Syr Darya] // Bulletin of KazNU historical series. 3 (66). Almaty. pp. 226-230. [in Russian]
34. Kurbanov B.G., Sobirov U.B., 2019. Ob odnom tipe srednevekovykh metallicheskikh svetil'nikov Bukharskogo oazisa [About one type of medieval metal lamps of the Bukhara oasis] // Russia-Uzbekistan. International educational and socio-cultural technologies: vectors of development. Chelyabinsk: CHGIFK. pp. 153-156. [in Russian]
*Алибай Б.Е.1, Ерсариев А.М.1, Суюндикова М.К.1, Аккалиева А.Ш.1
Институт археологии имени А.Х. Маргулана Алматы, Казахстан *e-mail: [email protected]
СРЕДНЕВЕКОВЫЕ ПОСЕЛЕНИЯ ВДОЛЬ ЖАНАДАРЬИ (НА ОСНОВЕ РАЗВЕДОЧНЫХ РАБОТ 2022 ГОДА)
Аннотация. В статье рассказывается о результатах разведочных работ Археологической экспедиции Чирик-Рабат (АЭЧР), проведенных в 2022 году. В результате разведки в списке оказались шлаковые курганы, расположенные вдоль древнего русла Инкардарьи, после чего работы продолжились в направлении сухого русла Жанадарьи, где были исследованы средневековые города и крепости. Городища и крепости были зафиксированы с воздуха, а также собраны поверхностные материалы. В ходе разведки были выявлены городища Сырлы Там 2, Инкар 2 и место поселения Кекирели. Большинство поверхностных материалов, найденных в городищах, представляют собой керамический комплекс. Большая часть керамики, найденной в Ор-кала (город Бестам), аналогична керамике, обнаруженной в городах Асанас и Кышкала, датируемыми периодом Золотой Орды. Также было найдено множество украшений, среди которых преобладают бусы.
На основе научных данных проанализирована история исследований памятников раннего железного века и средневековья, определенная в результате исследовательской работы. Разведочные работы проводились на засушливых участках древних каналов Инкардарья и Жанадарья. Новые памятники были открыты с целью картографирования памятников Жанадарии, определения их хронологии и культурной связи. Компьютерные программы (QGIS и Google Earth Pro) использовались для создания топографических проектов и карт объектов исследования. В результате программ определены особенности расположения захоронений и средневековых городищ раннего железного века.
Ключевые слова: Жанадарья, Инкардарья, экспедиция, шлаковые курганы, разведка, городище, поселение, средневековье.
Для цитирования: Алибай Б.Е, Ерсариев А.М., Суюндикова М.К., Аккалиева А.Ш. Средневековые поселения вдоль Жанадарьи (на основе разведочных работ 2022 года) // Мддени мура. 2024. №3 (106). 7-33 с.(Каз.)
D01:https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.01
МУЗЕ111
*Alibay B.1, Ersariev A.1, Suyundikova M.1, Akkalieva A.1
1Margulan Institute of Archaeology Almaty, Kazakhstan *e-mail: [email protected]
MEDIEVAL SETTLEMENTS ALONG THE JANADARYA RIVER (BASED ON EXPLORATION WORKS OF 2022) Abstract. The article presents the results of the Chirik-Rabat Archaeological Expedition (CRAE) conducted in 2022. The exploration documented slag mounds along the ancient Inkardarya riverbed, followed by research in the direction of the dry Zhanadarya riverbed, where medieval cities and fortresses were studied. Settlements and fortresses were recorded via aerial surveys, and surface materials were collected. During the exploration, the Syrly Tam 2 and Inkar 2 settlements and the Kekireli site were discovered. Most surface materials from these sites consist of ceramics. A large portion of the ceramics from Or-Kala (Bestam) resembles those found in Asanas and Kyshkala, dated to the Golden Horde period. Numerous ornaments were also found, with beads being the most common.
Based on scientific data, the study analyzed the research history of early Iron Age and medieval monuments. The survey covered arid areas of the ancient Inkardarya and Zhanadarya riverbeds. New monuments were discovered to map the Zhanadarya region, determine their chronology, and establish cultural links. Computer programs (QGIS and Google Earth Pro) were used to create topographic projects and maps. These tools helped identify the location features of early Iron Age burial sites and medieval settlements.
Keywords. Zhanadarya, Inkardarya, expedition, cinder mounds, exploration, settlement, medieval period
For citation: Alibay B, Ersariev A., Suyundikova M., Akkalieva A. Medieval Settlements along the Janadarya River (Based on exploration works of2022) // Madeni mura. 2024. №3 (106). 7-33 p. (in Kaz.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.01
Авторлар туралы мэлiмет:
1. Элибай Бауыржан Елтайулы, Э.Х. Маргулан атындагы археология институты ерте TeMip дэуiрi археологиясы бeлiмшщ археолог маманы, Алматы, Казакстан.
ORCID: 0000-0002-7302-7672
2. Ерсариев Алтынбек Манак;улы, гуманитарлык гылымдар магистр^ Э.Х. Маргулан атындагы археология институты ерте темiр дэуiрi археологиясы бeлiмшщ K^i гылыми кызметкер^ Алматы, Казакстан.
ORCID: 0000-0002-5261-5934
3. Суюндикова Макпал Кожахметовна, гуманитарлык Fылымдар магистр^ Э.Х. МарFулан атындаFы археология институты ерте тeмiр дэуiрi археологиясы бeлiмiнiн Fылыми кызмeткeрi, Алматы, Казакстан.
ORCID: 0000-0002-8184-7830
4. Акдалиева Айбебек Шыныбекк;ызы, гуманитарлык Fылымдар магистрi, Э.Х. МарFулан атындаFы археология институты ерте тeмiр дэуiрi археологиясы бeлiмiнiн кiшi Fылыми кызмeткeрi, Алматы, Казакстан.
ORCID: 0000-0002-7274-7619
Сведения об авторах:
1. Алибай Бауыржан Елтаевич, специалист-археолог отдела археологии раннего железного века Института археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан.
ORCID: 0000-0002-7302-7672
2. Ерсариев Алтынбек Манакович, магистр гуманитарных наук, младший научный сотрудник отдела археологии раннего железного века Института археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан.
ORCID: 0000-0002-5261-5934
3. Суюндикова Макпал Кожахметовна, магистр гуманитарных наук, научный сотрудник отдела археологии раннего железного века Института археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан.
ORCID: 0000-0002-8184-7830
4. Аккалиева Айбобек Шыныбековна, магистр гуманитарных наук, младший научный сотрудник отдела археологии раннего железного века Института археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан.
ORCID: 0000-0002-7274-7619
Information about authors:
1. Alibay Bauyrzhan Yeltayevich, specialist archaeologist of the Department of Archaeology of the Early Iron Age of the Institute of Archaeology named after A.H. Margulan, Almaty, Kazakhstan.
ORCID: 0000-0002-7302-7672
2. Yersariev Altynbek Manakovich, Master of Humanities, Junior Researcher at the Department of Archaeology of the Early Iron Age of the A.H. Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
ORCID: 0000-0002-5261-5934
3. Suyundikova Makpal Kozhakhmetovna, Master of Humanities, Researcher at the Department of Archaeology of the Early Iron Age of the A.H. Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
ORCID: 0000-0002-8184-7830
4. Akkalieva Aibobek Shynybekovna, Master of Humanities, Junior Researcher at the Department of Archaeology of the Early Iron Age of the A.H. Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
