CC BY
1UO'T: 631.53.027:633.511
OROL DENGIZI QURIGAN HUDUDLARIDA SAKSOVUL O'SIMLIGINING AHAMIYATI VA ILDIZLARI OZUQA MODDALARINI O'ZLASHTIRISHINI
BAHOLASH
Maxmudov Nuriddin Mahammadali o'g'li, Namangan muhandislik-qurilish instituti, "Enyergetika muhandisligi" kafedrasi dotsenti, E-mail: [email protected]
Rivojiddinov Jo'rabek Ilhomjon o'g'li.
Namangan muhandislik-qurilish instituti, "Enyergetika muhandisligi" kafedrasi magistr
Annotatsiya. Maqolada saksovul o'simligini cho'l hududlarida ahamiyati va ildizlari ozuqa moddalarini o'zlashtirishini nazariy tadqiqotlar natijalari keltirilgan. Nazariy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, agar g, k va K qiymatlari z chuqurligiga qarab o'zgarishi mumkin va k va K bu chuqurlikdagi uglevod holatiga ham bog'liq. (2-rasm) ning o'ng tomonidagi va manbalar sifatida belgilangan atama ildizdan olindi, ildizga diffuziya yoki sizma, uning qarishini tavsiflaydi; bu atama tuproqning qattiq fazadan tuproq yeritmasi holatiga o'tishida X ozuqa moddasini chiqarish jarayonini ham o'z ichiga olishi mumkin. Bu tenglamalarni faqat sonli usullar bilan yechish mumkin. Shu bilan birga, chegara shartlarini aniqlash ("pastdan") sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Аннотация. В статье представлены результаты теоретических исследований значения растения саксобуль в пустынных районах и поглощения питательных веществ его корнями. Теоретические исследования показали, что если значения g, k и K могут меняться в зависимости от глубины z, то k и K также зависят от состояния углеводов на этой глубине. Термин в правой части (рис. 2), обозначенный как источники, происходит от корня, диффузии или просачивания в корень, описывая его старение; этот термин может также включать высвобождение питательного вещества X при переходе почвы из твердой фазы в состояние почвенного раствора. Эти уравнения можно решить только численно. В то же время определение граничных условий («снизу») создает значительные трудности.
Abstract. The article presents the results of theoretical studies of the importance of the saxobul plant in desyert areas and the absorption of nutrients by its roots. Theoretical studies have shown that if g, k and K values can vary depending on the depth z, and k and K also depend on the state of the carbohydrate at this depth. The tyerm on the right-hand side of (Figure 2) and labeled as sources is dyerived from the root, diffusion or seepage into the root, describing its aging; this tyerm may also include the release of nutrient X as the soil transitions from the solid phase to the soil solution state. These equations can only be solved numyerically. At the same time, detyermining the boundary conditions ("from below") creates significant difficulties.
Kalit so'zlar: saksovul, ildiz, urug', unuvchanlik, cho'l, chorva, ozuqa, yaylov, o'rmon, shamol, chang, yem-xashak, maydon, sochiluvchan, zichlik, elektr saralagich qurilma, ultrabinafsha nur, elektr faollashgan suv, uskuna.
Ключевые слова: саксофон, корень, семя, плодородие, пустыня, домашний скот, корм, пастбище, лес, ветер, пыль, корм, поле, рассеяние, плотность, электрическое сортировочное устройство, ультрафиолетовый свет, электрически активированная вода, оборудование.
Key words: saxophone, root, seed, fyertility, desyert, livestock, feed, pasture, forest, wind, dust, foddyer, field, scattyering, density, electric sorting device, ultraviolet light, electrically activated watyer, equipment.
Kirish. Hozirgi vaqtda respublika hududining 70 foizi yoki 31,4 mln ha tabiiy
Qurilish va ta 'lim ilmiy jurnali Maxsus son №1 https://jurnal. qurilishtalim. uz
sho'rlanishga, qum ko'chkilari, changli bo'ronlar va garmsellar tarqalishi ta'siriga uchragan qurg'oqchil va yarim qurg'oqchil maydonlardan iborat. Orol fojiasi oqibatida 5,5 mln gektardan ortiq maydonli Orolqum cho'li vujudga kelgan [1].
Respublikamizda cho'l va yarim cho'l hududlaridan 17,5 mln ha atrofidagi qurg'oqchil tabiiy yaylovlar chorvachilik uchun ajratilgan bo'lib uning deyarli barcha hududlarida katta hajmda degradatsiyaga uchragan maydonlar mavjud. Cho'l yaylovlarining 40 foizida turli darajadagi yaylovlar degradatsiyasi yuzaga kelgan va ularning o'rtacha xosildorligi 20-30% foizga kamaygan. Saksovul o'simligi degradatsiyaga uchragan va maxsuldorligini oshiradi, ulardan oqilona foydalanish yem-xashak yaylovlarini hamda chorva mollarini kuchli shamol, chang, qishki qor bo'ronlaridan himoya qilish bilan birga ular qorako'l qo'ylar va tuyalarning ozuqa manbai hisoblanadi. O'rmon himoya kamarlari (polosalari) tufayli yaylovlarni boshqarish, yaylov xo'jaligi amaliyotida aylanma cho'l yaylovlarni joriy etish osonlashadi [2].
Saksovulzorlar barpo etish orqali ko'chma qumlar mustahkamlanadi, cho'llanish jarayoni sekinlashadi, uning ta'sirida yyer ustki qismida shamolning tezligi kamayadi, chang to'zonlari bo'lib havoga tuz va qum zarrachalarini ko'tarilishi to'xtaydi. 7 yoshli saksovulzorda shamol tezligi butunlay to'xtaydi. Bir tup saksovul o'simligi to'rt tonna ko'chuvchi qumni to'xtata oladi. 1 gektar saksovulzor yil davomida 1135 kg karbonat angidrid gazini yutib 835 kg kislorod ajratadi. Bu esa havo tarkibini yaxshilaydi, atrof muhitni ifloslanishiga chek qo'yiladi. Jahon bo'ylab saksovulning 11 turi aniqlangan. O'rta Osiyoning cho'l hududlarida saksovulning asosan 3 turini uchratish mumkin: Qora sakasovul [Haloxylon ammodendron]; Oq saksovul [Haloxylon pyersicum B ge.] va Zaysan saksovuli [Haloxylon ammodendron].
Asosiy qism. Ilmiy manbalardan ma'lumki, cho'l va yarim cho'l ozuqabop o'simliklari, jumladan saksovulni yetishtirish texnologiyasining mashinalar umumiy kompleksida ekish muhim ahamiyatga ega bo'lib, uni o'z vaqtida sifatli bajarilishi yaylovlar degradatsiyasini bartaraf etish va mahsuldorligini oshirish hamda ko'chma qum bo'ronlarni to'xtatish bilan birga mehnat va boshqa sarf-xarajatlarni kamaytirishga imkon byeradi.
Saksovul urug'ini ekishning tahlillarga ko'ra hozirga qadar cho'l va yarim cho'l hududlari qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun umumqabul qilingan aniq mashinalar kompleksi mavjud emas. Buning asosiy sabablardan biri-cho'l tabiiy ozuqabop o'simliklari urug'larini, jumladan saksovul urug'ini mexanizatsiyalashgan holda ekish asosan muayyan cho'l va yarim cho'l sharoitlariga mos kelmaydigan boshqa qishloq xo'jaligi texnikalari bazasida olib borilayotgani bo'lsa, ikkinchisi cho'l ozuqabop o'simliklari va urug'larning fizik-mexanik xossalari, boshqa qishloq xo'jaligi ekinlari va urug'lari fizik-mexanik xossalaridan keskin farqlanishidir. Urug'larning maydaligi, qiyin sochiluvchan va sochiluvchan emasligi, kichik zichligi, urug' tozaligining pastligi (20-25 foizdan oshmaydi), urug'lik aralashma tarkibida o'simlik qoldiqlari va boshqa begona elementlarning yuqoriligi hamda urug'larda qanotchalarning mavjudligi va oson shikastlanuvchanligi ularga elektrotexnologik ishlov byerish bu muammolarni echimi hisoblanadi.
Saksovul cho'l-daraxtlar - saksovul o'rmonlarini, yaylovlar va shamol to'siqlarini xosil qiladi, ularning maydoni Janubiy Qozog'istonda 10 mln ga dan ortiq, Turkmanistonda 6 mln ga , O'zbekistonda 0,6 mln ga yaqin.
Cho'l qumlarida o'sadigan, balandligi 1,5...2,5 m , ba'zan esa 5 m gacha bo'lgan yirik buta. Uning barglari mayda tarozilarga o'xshaydi. Yashil va o'sish shoxlari oziq-ovqat sifatida xizmat qiladi. Saksovulning ozuqaviy qiymati yuqori, 100 kg quruq yem tarkibida 3,7 kg hazm bo'ladigan oqsil bo'ladi [3, 4].
Urug'lar bilan ko'paytiriladi. Ayniqsa, yyer osti suvlari 5...30 m chuqurlikda sodir bo'lganda, filtrlash qobiliyati yuqori bo'lgan qumli va qumloq bo'z tuproqlarda yaxshi o'sadi. U taqir va taqirsimon syerozemlarda uchraydi, lekin bu yyerda unchalik kuchli bo'lmagan butalar xosil qiladi [3,4].
Tadqiqotlarimizda istiqbolli saksovul o'simligidan foydalandik: buta - saksovul urug'ini 1-rasmda keltirilgan.
1-rasm. Saksovul urug'lari. Saksovul urug'i dumaloq, diametri 2...2,5 mm, tepasi tekis, o'rtasi biroz siqilgan. Urug' qobig'i nozik va shaffofdir. Mevadagi embrion spiral tarzda o'ralgan, bo'lmasdan endospyerm va pyerispyerm, och ildiz, ikkita quyuq yashil kotiledon va kurtakdan iborat.
1000 dona saksovul urug'ining vazni 2,0...4,7 g gacha o'zgarib turadi. Saksovul urug'lari bir urug'li bo'lib, besh a'zoli qanotli pyeriantning yuqori qismiga klapansiz birikadi. Pyerikarp nozik, plyonkali, markazda uslub qoldiqlari mavjud. Qanotlari ingichka, shaffof, ipaksimon, to'q jigarrang rangga ega, ko'plab tomirlar orqali kiradi. Pyerianth bilan mevaning diametri 10...13 mm. Saksovul urug'lari yilning sovuq fasllarida (yanvar-mart) ekiladi [5].
Orol dengizini qurigan hududlaridagi tuproqlarda murakkab jarayon va hodisalarning murakkab modellarini qurish bir tomondan, tadqiqot maqsadlarida foydalanish, ikkinchi tomondan, modeldan bashorat qilish va boshqaruv usullarini izlash uchun foydalana olishdir.
Tuproqdagi moddaning tarkibi Xb, tuproqning xususiyati sifatida ham, o'simlikning mulki sifatida ham ko'rib chiqilishi kyerak, chunki asosiy qiziqish o'simlik ildiz tizimining tuproq bilan o'zaro ta'siri va undan kyerakli ozuqaviy elementlar so'rilishi qobiliyatidir.
O'simlik ildizlari tomonidan ozuqa moddalarining o'zlashtirilishini baholashda, bir tomondan, ildiz hajmi, tuzilishi va faolligi, ikkinchi tomondan, tuproq sharoiti kabi omillarning murakkab ta'sirini hisobga olish kyerak.
Ildizning sirt qatlamidagi ozuqa moddalari Xs tushunchasi ushbu elementning ichidagi va tashqarisidagi oqimlarni tenglashtirish orqali aniqlanadi (uning jismoniy o'lchamlari ahamiyatsiz) [6,7,8]:
Fd + Fm = Fd + Fm + Fa (1)
Diffuziya oqimi Fd sifatida ifodalanishi mumkin:
Fd = gbs (Xb - Xs ) (2)
bu yerda, gbs (m3 / kun) - o'tkazuvchanlik, kabi ifoda bilan byerilgan:
gbs = ^¡jx (o'lchamsiz geometrik omillar) (3) bu yerda Db - diffuziya konstantasi (m 3 /kun), va lbs - xaraktyerli uzunlik.
QISQA XABARLAR
Shaklda. 2-rasmda o'simlik ildiz tizimi tomonidan ozuqa moddalarini singdirishning bir o'lchovli modeli keltirilgan.
dz X ( z ) X r ( z ) A ( z ) v ( z ) (4) Z pastga yo'nalishda yyer yuzasidan o'lchangan masofani bildiradi; X(z) - z chuqurlikdagi gorizontal tuproq qatlamidagi X ozuqa moddasining o'rtacha konsentratsiyasi; Xr ( z ) - z chuqurlikdagi ildizning gorizontal kesimida X ozuqa moddasining o'rtacha konsentratsiyasi; A (z) - z chuqurlikdagi hajm birligiga to'g'ri keladigan ildiz yuzasi maydoni; v (z) - hajmli oqim zichligi, z chuqurlikda kuniga ildiz sirtining m3 / m2 z chuqurlikdagi kichik elementdagi diffuziyani (D -diffuziya koeffitsiyenti) hisobga olsak, u uzlyuksizlik talabidan kelib chiqadi.
dX qabul qiluvchilar - manbalar (5)
dt
2-rasm. Tuproqdagi o'simlik ildiz tizimi tomonidan ozuqa moddalarini o'zlashtirishning bir
o'lchovli modeli.
Qabul qiluvchilar =gA(z)[X(z)-X r (z)]+v(z>X(z)+A(z)-^^-
K+X(Z)
bu yerda, g - o'tkazuvchanlik, k va K - faol yutilish parametrlari.
g, k va K qiymatlari z chuqurligiga qarab o'zgarishi mumkin va k va K bu chuqurlikdagi uglevod holatiga ham bog'liq. (2-rasm) ning o'ng tomonidagi va manbalar sifatida belgilangan atama ildizdan oqindi, ildizga diffuziya yoki sizma, uning qarishini tavsiflaydi; bu atama tuproqning qattiq fazadan tuproq yeritmasi holatiga o'tishida X ozuqa moddasini chiqarish jarayonini ham o'z ichiga olishi mumkin. Bu tenglamalarni faqat sonli usullar bilan yechish mumkin. Shu bilan birga, chegara shartlarini aniqlash ("pastdan") sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Yaylovlarni, pichanzorlarni yaxshilash, yangi unumdor yyerlarni yaratish maqsadida ekiladigan cho'l va chala cho'l yem-xashak o'simliklarining urug'lari o'ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun ularning asosiy xususiyatlarini, ya'ni saksovul urug'lari unuvchanligini oshirish
uchun "urug'lik-tuproq-o'simlik" tizimida elektr saralagich qurilma ishlab chiqish yoki ultrabinafsha nurlanish va elektr faollashgan suv uskunalarni yaratish hamda takomillashtirish maqsadga muofiq hisoblanadi.
Xulosa. Haqiqiy jahon fani va amaliyoti shuni isbotladiki, urug'larning yuqori sifatli dala unib chiqishi va har qanday qishloq xo'jaligi o'simliklarining keyingi rivojlanishiga barcha turdagi stimulyatorlar ta'sir qiladi, ammo elektromagnit ta'sir ekologik jihatd an qulay va tabiatga yaqin, ultrabinafsha nurlanish esa samaraliroq.
Keyingi ilmiy tadqiqot ishlarida saksovul urug'lari va o'simligida unuvchanligi bo'yicha keng miqyosda ekspyerimental tadqiqotlar o'tkazishga yo'naltirish zarur.
ADABIYOTLAR
1. https://lex.uz/docs/4211813
2. Maxmudov M.M., Haydarov Q.Yaylovshunoslik Toshkent, 2009.-261 b.
3. Rabbimov A.A., Boboqulov A. R., Muqimov N.A., T. // Qorako'l va Zomin tumanlarining cho'l va yarim cho'l yaylovlarini yaxshilashga oid tavsiyalar, Toshkent, 2017.-24 b.
4. Арипов А. // Разработка технологии и технических средств электрического воздействия на систему «семя-почва-растение» для производства семян пастбищных культур на семеноводческих площадках. PhD диссертация. Ташкент. 2021 г.
5. Umarov, Q. В., & Makhmudov, N. (2021). BASIS OF THE STRENGTH OF THE MUG SEED ON THE EARTH OF THE WORKING BODY. МЕХАНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, (4), 52.
6. Rosaboev, A., & Maxmudov, N. (2020). Ways to improve the quality of legume seeds. Agro Ilm. Tashkent,(2), 32-33.
7. Mukhammadiev, A.,Makhmudov, N. M. (2022). EFFICIENCY OF ELECTROTECHNOLOGICAL SELECTION OF MUNG BEAN SEED. Web of Scientist:
8. Intyernational Scientific Research Journal, 3(8), 644-648. Rosaboev, A. T., & Maxmudov,
N. M. (2019). Modyernized device for seed sorting of legumes. Innovatsionnoe razvitie.
