CC BY
8предприняты переводчиками и лексикографами прошлого. На основании собранных материалов известно, что фамилии, принадлежащие к этносу, свидетельствуют о том, что в Сурханском оазисе издавна проживали люди арийского этноса, а также тюркского этноса, этнотопонимы также исходят из этого аозиса. Тот же аспект относится и к антропотопонимам, которые представляют собой упоминания мест с именами людей, связанных с заслугами отдельных лиц. Материал статьи полезен молодым лингвистам, соискателям и студентам и вообще любителям нашей древней культуры и цивилизации.
Ключевые слова: топонимия, микротопонимия, названия мест, географические названия, этнотопонимия, этнотопоним, этноним, антропоним, антротопоним, место жительства, оазис, деревня, простой, производный , сложный, составной, река, ручей, источник, родник, пруд и т.д.
DICTIONARY REVIEW OF ETHNOTOPONYMS AND ANTHROPONYMS OF THE SURKHON OASIS
In this article, the author considered ethnotoponyms and anthropotoponyms of the Surkhan oasis, which are grouped into four groups by their structure. It is said that the review and study of a dictionary of a particular language and its various lexical sections in Tajik linguistics has a long history, and the first attempts were made by translators and lexicographers of the past. Based on the collected materials, it is known that surnames belonging to the ethnic group indicate that people of the Aryan ethnic group, as well as the Turkic ethnic group, have long lived in the Surkhan oasis, ethnotoponyms also proceed from this aosis. The same aspect applies to anthropotoponyms, which are references to places with the names of people associated with the merits of individuals. The material of the article is useful for young linguists, applicants and students, and in general lovers of our ancient culture and civilization.
Keywords: toponymy, microtoponymy, place names, geographical names, ethnotoponymy, ethnonym, anthroponym, place of residence, oasis, village, simple, derivative, compound, composite, river, stream, source, spring, pond, etc.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Турсунова Мунаввара Аъзамовна —омузгори калони кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни, Сурога 734003 ш. Душанбе хиёбони Рудаки 121, Тел.: (+992) 919697220.
Сведения об авторе:
Турсунова Мунаввара Аъзамовна — старщий преподаватель кафедры методика преподавание таджикский язык и литературы Таджикского государственного педагогического университета имена С. Айни. Адрес 734003 г. Душанбе проспект Рудаки 121, Тел.: (+992) 919697220.
About the author:
Tursunova Munavvara Azamovna — Senior lecturer of the Departmentr of Method of teaching of Tajik Language of Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, Address: 734003 Dushanbe city evean Rudaki 121, Phone: (+992) 919697220.
ШАРХД ЛУГАВИИ ЧАНД ^ОЙНОМ^ОИ «ЁДДОШТ^О»-И УСТОД САДРИДДИН АЙНЙ
Имамбердиева С.М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни Хрмидов Д.Р.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Таркиби лугавии забони точикй хеле пургановат буда, он аз кабатхои гуногуни лугавй таркиб ёфтааст. Яке аз ин кабатхои лугавй фарогири чойномхо, яъне топонимхо махсуб ёфта, омузишу тахдики ин унсурхои лугавй аз чанбахои умдатарини илми забоншиносй дониста мешавад. Ч,ойномхоро дар забоншиносй хамчун чузъи таркибии ономастика топонимия баррасй мекунад. Топонимия низ як чузъи ономастика махсуб ёфта, антропонимика (юн. аПхо - одам, topos - мавзеъ, onoma - ном), этнотопонимика (юн. еtnos - халк, topos -мавзеъ,
onoma - ном), гидронимика (юн. hidro - об, onoma - ном), полионимия (poli ва onimiya) ва мисоли инхо чузъхои дигари он дониста мешавад» [Х,омидов 2018, 8].
Гидроним аз калимаи юнонии hidro - об ва onima - ном гирифта шуда, дар топонимика мавзеи чугрофиеро мефахмонад, ки бо об алокаманд (дарё, бахр, хавз, чашма, шаршара, чуй, нахр, кул ва гайра) буда, гидронимия мачмуи номхои мавзеъхои обй аст. Гидронимхо дорои хусусиятхои зиёди забонй, таърихй ва чугрофй буда, шумораи умумии номхои бо об алокаманд тавассути мавчудияти шаклу муродифоти зиёд аз худи шумораи мавзеъхои обй бештаранд. Як бахр, дарё ва ё руд дар тули таърих метавонад чандин маротиба номи худро табдилу тагйир дихад [ниг.: Алимй 1996, Х,омидов 2002].
Дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй низ вохидхои лугавии марбути ин бахш ба назар мерасад, ки муаллиф онхоро барои ифодаи вокеахои таърихй, ходисахои мухим мавриди истифода карор додааст. Аз чумла дар мисолхои зерин гидронимхои Зарафшон, Мазрангон, Истамзе, Цилвон, Хоца Хомони, К^ашцадарё, Тезгузар ва монанди инхоро дучор шудем: Зарафшон (дарё) ... он дар канори дарёи Зарафшон вокеъ аст [4, с.258]; Мазрангон (чуй) ... аз байни деха хам ба номи Мазрангон як цуйи калон мегузарад [8, 62, 66, 120]; Истамзе (чуй): ... аз тарафи чанубаш цуйи Истамзе сар мешуд [75]; Ч,илвон (руд): ... дехконони безамини руди Цилвон, ... об чорй карданд [77]; Хоча Х,омонй (чуй): ... ва пули баланди цуйи Хоца Х^омонй чудо мекард [107]; Тезгузар (чуй): Азбаски ин цуй дар замони серобиаш Тезгузар ном дехаро об медодааст, ба вай «цуйи Тезгузар» ном додаанд [253(2)]; ^ашцадарё (дарё): ... дар канорхои Цашцадарё, дар захкашхо, кулхо ва умуман дар чохои серобу алаф мечаридааст [302]; Девонбегй (хавз): Дар рузхое, ки бориш набошад, албатта у (Зуфунун -И.С.) ба лаби х;авзиДевонбегй, ки ягона сайронгохи Бухорои амирй буд, мерафт... [77(2)];
Зарафшон [Zarafsän] номи водии бузурги таърихй, номи даторкух, дарё, водй, пирях, деха, шахрак, шахр дар Чумхурии Точикистону Узбекистон буда, хамчун ифодагари номи яке аз дарёхои бузурги Осиёи Миёна дар марзи кишвари Точикистон дорои бештар аз 1GG шохоб аст ва бузургтарини онхо Фон, ЯFноб, Киштуд, МоFиён, Руд махсуб меёбад. Поёнтар дар худуди Узбекистон ин дарё ба ду шохаи калон - Окдарё (Сафедоб) ва ^орадарё (Сиёхоб) тадсим гардида, чазираи Миёнколро дар миёначо, яъне дар миёнаи ду кух ба вучуд овардааст. Дар манбаъхои кухан ва сарчашмахои хаттй Зарафшон бо номхои Политимет, Номик, руди Мосаф, Сомичон, руди СуFд, Нах,р-ул-Бухоро, Кух,ак, Зар ва мисоли инхо зикр гардида, аз карни XVIII инчониб дарёи мазкур Зарафшон ном гирифтааст.
Мазрангон номи чуй дар дехаи Соктаре буда, барои обёрии заминхои деха мавриди истифода карор мегирифт. Ин мавзеи обии асар аз нигохи баромади забонй мансуби забони точикй аст.
Истамзе номи чуй дар дехаи Соктаре буда, барои обёрии заминхои деха мавриди истифода карор мегирифт. Ин гидроним аз нигохи сохт холо содаи рехта аст, вале таърихан мураккаб буда, аз чузъхои истам ва зе, ки маънои заминро дорад, иборат будааст ва аз нигохи мансубияти забонй точикй аст.
Ч,илвон номи руд дар дехаи Соктаре буда, барои обёрии заминхои деха мавриди истифода карор мегирифт.
Хоча Х,омонй номи чуй дар дехаи Соктаре буда, барои обёрии заминхои деха мавриди истифода карор мегирифт. Аз нигохи навъ мансуби антротопоним-гидроним аст.
Тезгузар номи чуй дар дехаи Соктаре буда, барои обёрии заминхои деха мавриди истифода карор мегирифт. Ин гидроним аз нигохи баромади забонй мутааллики забони точикй аст.
^ашкадарё номи дарё ва вилоят дар худуди Чумхурии Узбекистон буда, чун дарё барои обёрии заминхои водии Кешруд мавриди истифода карор мегирад. Ин чойноми марбут ба мавзеи обй аз нигохи мансубияти забонй точикй буда, шакли кадимааш Кешруд аст. Номи дигари он Сафедоб (Оксув) ва Сафедруд (Окдарё) мебошад.
Девонбегй номи хавз буда, ин гидроним аз чихати сохт мураккаб ва аз чузъхои точикии девон ва туркии бегй (бекй) шакл ёфта, мансуби забонхои точикй ва узбекй аст.
^айд кардан ба маврид аст, ки гидронимхои асар аз нигохи микдор зиёд нестанд ва, асосан, барои ифодаи номи чуйхо ва дарёчахо омада, дар кучо мавчуд будани онхоро нависанда дар асар нишон додааст.
Оронимия. Дар асар мавзеъхое омадаанд, ки ба номи чузъхои табий рабт доранд ва ин гурухи номхоро шохаи алохидаи топонимия - оронимия мавриди баррасй карор медихад. «Ороним номи мавзеъхои сатхизаминии ба шаклхои релеф, яъне кух, талу теппа марбут бударо меомузад ва оронимия мачмуи чунин номхост. Яъне ба маънои дигар номи куххо, теппахо, Fоpхо, чарихо, нишебихоро оронимия меноманд» [Х,омидов 2014, 70].
Кизил (дашт, чул): ... ки ба дашти Цизил мепайвандад [9]; Ко-ко (ёбон): БоF ва киштзори бобоям дар охиртари ёбони Цо-цо буд [33]; КурFOни Вардонзе: Мегуянд, ки хучуми рег то дехаи Сайидато ва ^pfohu Вapдoнзе расидааст [36]; Кух,и Коф: ... дар охир дар «Ку^и Цоф» ... кушта мешуд [48]; Каркй (дашт): Aкаам бо эшонони туркман мувосо карданй шуда, бо шарикдарси худ аввалхои мохи хамал (охирхои март) ба дашти KupKü рафт [243]; Тализарангарй: ... як гурух аз дуздон дар наздикии Тaлuзapaнгapй, дар як работи холй шабона чамъ шуда манзил мекардаанд... [263];
Кизил бар ифодаи номи дашт, чул омада, мансуби забони туркй-узбекй аст ва маънояш дашти сурх, замини хокаш сурх аст.
Ко-Ко [Коку] бар ифодаи номи ёбон ё биёбон омада, мансуби забони точикй аст ва маънои дар биёбон руйидани рустании ^о-^о (Коку// ^окуф), аст.
K^psohu Вapдoнзе номи яке аз дехахои кухдомане дар худуди Бухоро аст ва ин деха имруз низ вучуд дорад ва мансуби забони точикй аст.
Кух,и Коф номи яке аз куххои афсонавй дар афсонахои халки точик аст. Устод САйнй ин кухи афсонавиро аз забони афсонагуён меорад ва ровиёни афсона дар бораи ин кух чунон бо муболета сухан мегуянд, касро дар хайрат мегузорад. Бештари мухаккикон Кухи ^оф гуфта куххои ^афкози Шимолй, алалхусус кухи Aлбypзpо дар назар доранд.
Каркй [Карку] номи дашти биёбон дар худуди Туркманистони имруза мавчуд аст. Устод С. Aйнй барои инъикоси вокеахои инкилоби Бухоро ин мавзеъро ба сифати ороним мавриди корбурд карор додааст. Шакли дурусти он Карку ва Каркух буда, аз номхои кадимаи точикй гирифта шудааст ва дар хамин шакли хозирааш дар шакли рехтаву суфта расидааст.
Тализарангарй номи дашт дар худуди биёбонхои Бухоро буда, устод С. Aйнй барои инъикоси вокеахои инкилоби Бухоро номи ин даштро ба сифати ороним мавриди корбурд карор додааст.
Гуфтан чоиз аст, ки чойномхои марбути оронимхо дар асар беш набуда, асосан, аз мафхумхои ифодагари номи дашту кух иборат буда, дар кучо мавчуд будани онхо дар асар нишон дода шудаа
Этнотопонимия. Дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Aйнй номхои чyFpофиe мавчуданд, ки шаклгирии онхо ба номи кавму халк мутааллик аст. Бо номи кавму халк созмон ёфтани номхои чyFpофиpо этнотопонимия меноманд. Дар мавзуи этнолингвистикаи «Ёддоштхо»-и устод С. Aйнй дар илми забоншиносии точик то кунун ягон ишорае нашуда бошад хам, аммо оид ба этнониму этнотопонимхои осори бадеии устод САйнй мухаккик М. Шодиев тахкикоти чолиберо анчом додааст. Тибки тахкики мухаккик М. Шодиев дар осори бадеии устод САйнй этнониму этнотопонимхо мавкеи муайянро моликанд ва барои манзара- созию тасвири лахзахои бадей аз онхо адиб устодона корбурд намудааст [Шодиев 1993, с. 34].
Тавре дар боло зикраш рафт, дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Aйнй кавму кабилахои гуногун чун арабу турку точик аз даврахои кадим ин чониб сукунат доранд. Бинобар ин номи кабилаву кавмхои мазкур дар номгузории чойномхои асар накши худро гузоштаанд. Х,оло чанде аз ин чойномхоро меоварем: Работи Казок ^(Казокработ): Работи ^азок дар чануби Fаpбии дехаи мо буд [С. 80, 81, 88]. Казалй: ... y (Йулдошбой - И.С.) ... ба ^азалй ... молхои русй меоварданд [С.149]. Ч,угихона (деха); Чун ба рохи байни Чугихона ва Файзобод расида ба тарафи шимол ... баргаштем [C.220].
Работи Казок (Казокработ) номи гузари шахри Бухоро буда, ин чойном аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй аст. Чузъи казок ишора ба этноси мyFyлии казок буда, маънои ба казокон марбут будани ин корвонсаройро ифода мекунад.
Казалй номи гузари шахри Бухоро буда, ин чойном ба этноси туркй далолат карда, маънояш дар ин гузар казалй ном гуруххои этникй будубош доштанашро ифода мекунад.
Ч,угихона номи деха дар атрофи Бухорои амирй буда, ин чойном аз нигохи сохт мураккаб ва мансуби забони точикй аст. Бо ин ном чой дар худуди Осиёи Миёна чойномхои зиёде мавчуданд, ки маънои дар ин чо будубош доштани гурухи этникии яке аз кавмхои хиндуориёй - чугихо далолат мекунад. Чугихо тибки маълумоти сарчашмахои таърихй дар асри I мелодй аз худуди Х,индустон ба Осиёи Миёна хичрат мекунанд ва то хол дар
мавзеъхои гуногуни ин сарзамин зиндагй доранд ва забони модарияшон точикй ва касбашон талбандагй аст. Маънои лугавии Чугихона макони лулихо ё чугихо шуморида мешавад.
Х,амин тавр, чойномхои марбути номи кавму халкиятхо дар асар зиёд нестанд ва он махалхои марбути ин ё он этнос зикр гардида, барои тасвир ё инъикоси ин ё он вокеа ифода ёфта, сужаи асарро комил сохтаанд.
Ч,ойномх,ои марбути номи одамон дар ташаккули чойномхо дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй накши мухим дошта, асосан, аз нигохи сохт содаву мураккабанд. Х,оло чанде аз ин кабил номи чойномхоро меоварем: Дехнави Абдуллочон (Дехнав): ... аз чануб ба шимол рост ба дехаи Дe^нaви Абдуллоцон меравад [35, 103]; Сари Пули Эшон (бозор): ... ва баъд аз он аз Сари Пули Эшон Зарафшонро гузашта, ... ба хонаи худ бармегашт [35]; Чаъфархоча (мадраса): ... аз дарбори амир канора гирифтани Ахмад-махдум ба у ба тарзи пенсия китобхонадории мадрасаи Цаъфархоца дода шуд [27, 54, 108]; Хоча Аспгардон (гузар): ^орй Неъмат дар гузари Хоца Аспгардони Бухоро хавлй дошт... [37]; Олимчон (мадраса, сарой): Акаам дар он вактхо дар Maдрaсaи Олимцон, ки ба хавлии Шарифчон-Махдум наздик буд, бо додарам истикомат мекард [44(3), 45(3)]; Хоча Булгор (гузар): Бинобар ин домулло (Домулло Икромча - И.С.) дар хавлии худ, дар гузари Хоца Булгори Бухоро дарс мегуфт [54]; Абдуллохон (мадраса): ... дар Maдрaсaи Абдуллохон дар хучраи худ (Муътасим - И.С.) муллобачавор (лоуболона) зиндагонй мекард [70(2),71]; Мухаммадалй-Х,очй (мадраса): Чунки хавлии Абдусаттор-амлокдор дар ^ушмадраса дар пахлуи Maдрaсaи Mу%aммaдaлñ-X,оцñ буд [223]; Шайх Чалол (дарвоза): Ин беморхона дар наздикии дарвозаи Шайх Цалол вокеъ шуда буд... [78(2)]; Хоча Исмати Бухорой (Хоча Исмат) (мазор): ... дар вай мазори шоири машхур Хоча Исмати Бухорой вокеъ шуда буд ... [78(2), 79]; Хонработ: Карантинхои хукумати Бухоро ... дар мавзеи Хонработ ташкил шуда буд [80, 85]; Поччокул -Х,очй (гузар, масчид): ... дар хар кадоми гузархои Поччокул-Х,очй ... зиндагонй мекарданд [84, 166]; Чанафар (гузар): ... дар гузарашон, ки Цанафар номида мешавад, дукони бакколй кушод [95, 96]; Мадрасаи Бадалбек: Maдрaсaи Бaдaлбeки нав дар шимоли Масчиди Калони Бухоро бино ёфта буд... [98(3), 99, 100]; Токи Хоча Мухаммади Паррон (бозор): ... аз бозори кадуфурушй ва Тоци ХоцаMу%aммaди Паррон гузашта... [114]; Модари хон (гузар): ... гузари Сиёхкорон, Mодaри хон ... меояд [114]; Мухаммади Fаззолй (гузар): ... Бозори нав, Mу^aммaди Faззолй ... ба хавзи Fозиён меояд [114]; Хоча Мухаммади туркичандй (Туркичандй) (мазор): Дар пуштаи Хоца Mу^aммaди туркицанди! [116, 117, 130]; Бобои Нонкаш (гузар): ... бо у то гузари Бобои Нонкаш гапзанон рафтем [120]; Мирзо Араб (мадраса): ... ва Maдрaсaи Mирзо Араб бо акси шуълаи оташ чашмхиракунона медурахшиданд [131]; Шодимбй (мадраса): ... аз Maдрaсaи Шодимби ... хучрае ёфта, дар он чо зиндагонии мучаррадона сар кард [145]; Лаби Х,авзи Арбоб (гузар): ... хар ду бародар дар гузари Лаби Х,авзи Арбоб ... зиндагонй мекарданд [167]; Лаби Х,авзи Чуббоз (гузар): ... ки дар Лаби Х,авзи Чуббоз будааст [169]; Мулло Мухаммадшариф (мадраса): ... дар паси мадрасаи MуллоMу^aммaдшaриф ва хаммоми Fозиён буд [194, 226]; Сари Пули Мехтаркосим (бозор): ... ба сари бозори Сари Пули Me^тaрцосим расидам, ки он пул ба болои Зарафшон кашида шуда буд [202]; Хочаубонихо (гузар): Кучаи гузари Хоцаубонщо аз шимол ба чануб меравад [240]; Х,очй Зохид (мадраса): ... худам дар мадрасаи Хрцй Зо^ид, дар хучрае, ки ба сахми бародарам расида буд, истикомат карданро муносиб дидам [260(3)].
Дех,нави Абдуллочон номи гузари шахри Бухоро буда, ин мавзеъ аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва арабй аст.
Сари Пули Эшон номи бозор буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин мавзеи чугрофй аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй аст ва чойноми марбути номи одам аст.
Ч,аъфархоча номи мадрасаи шахри Бухоро буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин эргоним аз нигохи сохт мураккаб ва аз чузъхои чаъфар ва хоча таркиб ёфта, мансуби забонхои точикй ва арабй аст.
Хоча Аспгардон номи гузар буда, ба номи одам ёд мешавад ва ин чойном аз нигохи сохт ибора-зооним дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй аст ва антротопоним аст.
Олимчон номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин чойном аз нигохи сохт сохта ва мансуби забони арабй ва точикй ва шомили гурухи антротопоним аст.
Хоча БулFор номи гузарро ифода карда, маънои хочаи аз Булгор омадаро дорад ва ин мавзеъ аз нигохи сохт ибора-чойном буда, мансуби забони точикй аст.
Абдуллохон номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин чойном аз нигохи сохт сохта буда, мутааллики забони арабист ва мансуби гурухи антротопонимхо мебошад. Чузъи «Абдуллох» арабй буда, маънояш «бандаи Худо» мебошад ва анчома ё чузъи охири
антропоним - «хон» чузъи тypкй-мyFyлй буда, маънои пешво, хоким, сарвар ва хосулхосро дорад.
Мух,аммадалй-Х,очй номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва чойноми мазкур аз нигохи сохт ибора-антротопоним ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй буда, антротопоним аст.
Шайх Ч,алол номи дарвоза буда, бо номи одам ёд мешавад ва ба вазифаи такводорй мансуб будани Чалол ном одамро ифода карда, мансуби забонхои арабй ва точикй ва антротопоним аст.
Хоча Исмати Бухорой (Хоча Исмат), номи мазор буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин чойном дар колаби ибора-антротопоним шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва арабй буда, антротопоним аст. Х,очй Исмати Бухорой яке аз шоирон ва обидони маъруфи хавзаи адабии Бухори Шариф махсуб меёбад.
Хонработ номи бозор буда, аз нигохи сохт мураккаб ва аз чузъхои хон ва работ шакл гирифта, маънои сарое, ки мансуби хон аст, дорад. Яъне корвонсарой (работ)-ро хони давр сохтааст ё барои бунёдаш сахм дорад.
Поччокул-Х,очй номи гузар ва масчид буда, бо номи одам ёд шуда, мансуби забони точикй ва антротопоним аст.
Мадрасаи Бадалбек номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва ин чойном аз нигохи сохт ибора-антротопоним ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй буда, эргоним аст. Дар ин мадраса муаллифи «Ёддоштхо» устод САйнй як муддати мадид тахсил кардаву зиндагй кардааст.
Токи Хоча Мух,аммади Паррон номи бозор буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин бозор аз нигохи сохт дар шакли ибора-чойном ифода ёфта, дар колаби изофй шакл гирифта, аз нигохи маъно далолат ба мансуб будани ток ё раста ба Хоча Мухаммади Паррон карда, мансуби забонхои арабй ва точикй буда, ба гурухи антротопонимхо дохил мешавад.
Модари хон номи яке аз гузархои шахри Бухоро буда, бо мафхуми хешу табор ёд мешавад ва номи ин гузар аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва тypкй-мyFyлй аст.
Мухаммади Fаззолй номи гузар буда, бо номи яке аз такводорон ва намояндагони тарикати суфия ёд мешавад ва ин чойном аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй буда, антротопоним аст. Имом Мухаммади Fаззолй яке аз мутафаккирони барчастаи асримиёнагии точик ба шумор меравад, ки зиёда аз сесад асар дошта дар таърихи илми чахонй шухрати беандоза дорад ва лакаби y дар чахони илм Х,аким Fаззолй аст. Бародари y Aхмади Fаззолй хам аз орифони машхур буда, муаллифи асархои зиёд, аз чумла муаллифи «Савоних-ул-ушшок» аст.
Х,авзи Fозиён номи яке аз хавзхои шахри Бухоро буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин хавз аз нигохи сохт ибора-гидроним ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй буда, антротопоним аст.
Хоча Мухаммади туркичандй (Туркичандй) номи яке аз мазорхое махсуб меёбад, ки бо номи одам ёд мешавад ва чойноми мазкур аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва арабй буда, антротопоним аст. Хоча Мухаммади Туркичандй аз орифони машхури марзи Бухоро мебошад.
Бобои Нонкаш номи яке аз гузархои шахри Бухоро буда, дар асоси мафхуми пешаварй номгузорй шудааст ва номи ин гузар аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй аст.
Мирзо Араб номи мадраса буда, мадраса бо унвони Мирзо ном одам ёд мешавад ва номи ин мадраса аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби вобастагй шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва арабй ва антротопоним аст.
Шодимбй номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин мадраса аз нигохи сохт мураккаб ва мансуби забони точикию антротопоним аст.
Лаби Х,авзи Арбоб номи гузар буда, дар худуди гузар мавчуд будани хавзи ба арбоби деха мансубро ифода мекунад. Ин чойном аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй ва антрогидроним аст.
Лаби Х,авзи Чуббоз номи гузар буда, дар худуди гузар мавчуд будани хавзи ба чуббози деха мансубро ифода мекунад. Ин мавзеи чyFpофй аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй ва антрогидроним аст.
Мулло Мух,аммадшариф номи мадраса буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин мадраса аз нигохи сохт ибора-чойном ва мансуби забонхои точикй аст ва антротопоним аст.
Сари Пули Мех,таркосим (бозор) номи бозор буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин бозорчой аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй аст ва антротопоним аст.
Хочаубоних,о (гузар) номи гузар буда, бо номи одам ёд мешавад ва номи ин гузар аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забони точикй аст ва антротопоним аст.
Х,очй Зох,ид номи мадрасаи шахри Бухоро буда, номи ин мадраса аз нигохи сохт ибора-чойном буда, дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои точикй ва арабй аст.
Х,амин тавр, бо номи одамон шакл гирифтани чойномхо дар асар хеле зиёданд ва сабаби номгузорй гардидани ин мавзеъхо бо номи одамон дар он аст, ки ин ашхос дар бунёди ин ё он махал накши муайян доранд.
Фитотопонимия. Бо номи рустанй ва гиёх созмон ёфтани чойномхоро дар топонимика фитотопонимия меноманд. Фитотопоним аз лугати юнонии фитас (fitos) - рустанй, гиёх ва топос (topos) - махал, чой, мавзеъ ва ономия (onomiya) - ном таркиб ёфта, маънои номи чугрофии бо номи рустанй, гиёххо созмонёфтаро ифода мекунад. Фитотопонимия мачмуи чунин номхо мебошад, ки ба номи гиёху рустанй алокаманд аст. Х,оло чанд антропоними чугрофиро аз «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй меоварем, ки ба гурухи фитотопонимхо мансубанд: БоFи Афзал, ^араяFOч: Киштзор^ои БоFи Афзал, ^араяFOч ... дар зeри рeг монданд [36]. Дах,бед (деха): Хоцагон бо як щшамати амирмонанд аз ша^ри Самарканд баромада, ба дeщи Дщбед, ба туйхона рафтанд [С.142].
БоFи Афзал номи киштзори худуди аморати Бухоро буда, ин чойном аз нигохи сохт ибора-чойном ва дар колаби изофй шакл гирифта, мансуби забонхои арабй ва точикй аст.
^араяFOч номи дехаи дар худуди аморати Бухоро вокеъ буда, ин чойном аз нигохи сохт сода аст. Аз номи дарахти сиёхсада («кораёFOч»-и узбекй) номи деха шакл гирифтааст ва ин чойном ба гурухи фитото- понимхо дохил мешавад.
Дах,бед номи дехаи худуди шахри Самарканд буда, ин комоним аз нигохи сохт мураккаб буда, мансуби забони точикй аст. Ин деха дар дувоздахкилометрии шимолу гарби наздики шахри Самарканд вокеъ гардидааст ва бо номи Махдуми Аъзам ва Хочагони Махдуми Аъзамй, ки онхоро Хочагони Дахбедй низ мегуянд, рабт дорад. Номи деха аз номи дах бед, дах чанори бед гирифта шудааст, ки зинатбахши ин мавзеъянд.
Х,амин тавр, бо номи навъи рустанихо ифода ёфтани махалхои зисти одамон дар асари мавриди тахкик зиёд нестанд ва онхо аз руйи зарурат дар асар ифода ёфтаанд.
Зоотопонимия. Бо номи хайвоноту паранда созмон ёфтани чойномхоро дар номшиносй ё топонимика зоотопонимия меноманд. «Зоотопоним аз лугати юнонии зоо- [zoo-] - хайвон, паранда ва топос [topos] - махал, чой, мавзеъ ва ономия (onomiya) - ном таркиб ёфта, дорои маънои бо номи хайвону паранда созмон ёфтани антропоними чугрофй аст ва зоотопонимия мачмуи чунин номхост» [14, с.28]. Х,аминро кайд кардан ба маврид аст, ки дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй зоотопонимхо хеле кам ба чашм мерасад. Масалан: Рубахо: ...Mулло Бобоцон дар дeщи Рубало ... имом шуда буд [с.13]. Чондор: - Охир, рyзe мутавалли ба тумани Цондор барои туйи ят аз муридонашрафт [с.340].
Рубахо номи деха худуди аморати Бухоро буда, ин деха аз нигохи сохт сохта ва мансуби забони точикй аст. Аз номи хайвон номи деха шакл гирифтааст ва номи ин деха ба гурухи зоотопонимхо дохил мешавад.
Ч,ондор номи туман ё нохия дар худуди аморати Бухоро буда, ин чойном аз нигохи сохт сохта (чон+дор) аст ва мансуби забони точикй аст. Дар забони узбекй вожаи гург шакли «бури»-ро дорад, бо хамин унвон хам ёд мекунанд.
Х,амчунин дар асар зооними Хайбар хамчун номи саг мавриди корбурд карор гирифтааст: ... тагои чупонам як саги зотии чупонии шашмо^а овард, ки Хайбар ном дошт [с. 53].
Х,амин тавр, дар асар зоотопонимхо зиёд нестанд ва он махалхое, ки бо номи ин ё он хайвон зикр гардидаанд, барои тасвир ё инъикоси ин ё он вокеа ифода ёфта, сужаи асарро комил сохтаанд.
Хулоса, ин навъи чойномхои асари «Ёддоштхо»-и устод С. Айнй инъикосгари тарзи зисту зиндагонй, машгулиятхои мардум, урфу одат ва анъанахои мардуми шахри Бухоро, ки вокеахои асосии асари тарчумаихолй дар хамин шахр гузаштааст, ба хисоб рафта, омузиши онхо барои бахшхои дигари илм, аз чумла таъриху этнография ва гайра ахамияти бузургро молик аст ва метавон тавассути онхо баъзе суннату анъанаи мардумии минтакаро мушаххас намуд.
АДАБИЁТ
1. Абодуллоева, С. Ономастикаи «Форснома»-и Ибни Балхи. Рисолаи номзадй / С. Абодуллоева. - Душанбе, 2003. - 168 с.
2. 2.Абодуллоева, С. Ономастикон суфийской поэзии: структурный, семантический и функциональной аспекты (на материале произведений Абульмаджа Санаи, Фаридаддина Аттара и Джаладиддина Балхи)». Автореф.докт... дисс... / С. Абодуллоева. - Душанбе, 2017. - 48 с.
3. Fафуров О. Тафсири мухтасари номхои чугрофй. / О.Fафуров. - Душанбе: Маориф, 1983. - 144 с.
4. Давлатов Э.А. «Касас-ул-анбиё» ва баъзе масъалахои ономастикаи он. / Э.А.Давлатов.-Душанбе, 2017.112 с.
5. Давлатова Ф. Т. Лингвистическое исследование антропонимии «Таърихи Табари» Балъами: Автореф... канд. дисс. / Ф.Т. Давлатов. - Душанбе, 2019. - 24 с.
6. Курбонмамадов С.Х.Семантико-стилистические особенности поэто- нимии «Шахнаме» Абулкасыма Фирдоуси: Автореф. дис.... канд. филол. наук. / С.Х. Курбонмамадов. - Душанбе, 2014. - 26 с.
7. Майнусов Д.Ф. Антропонимы «Шахнаме» Абулкасима Фирдавси (лингвистический аспект): Автореф. дис.. канд. филол. наук. / Д. Ф. Майнусов. - Душанбе, 2013. - 27 с.
8. Самаркандй Я.Н. Фарханги номхои форсй-точикй./ Я.Н. Самаркандй /. -Душанбе, 2012. - 367 с.
9. Темиров Ч,. Тахкики таърихию забоншиносии антропонимияи «Х,азору як шаб». / Ч. Темуров. - Душанбе, 2018. - 24 с.
10. Фарханги забони точикй. - Душанбе: «Шучоиён», 2010. - Ч. 1. - 996 с.
11. Фарханги забони точикй. - Душанбе: «Шучоиён», 2010.-Ч. 2.-1095 с.
12. Гайдаров Ш. Лугати чандомади антропонимхои точикони райони Ашт. / Ш. Хдйдаров.-Душанбе: Дониш, 1986. - 225 с.
13. Х,айдарй Ш. Лугати басомади номхои точикони вилояти Хатлон. / Ш. Х,айдарй.-Душанбе: Ирфон, 2007.474 с.
14. Х,омидов Д.Р. Топонимия водии Кешруд / Х,омидов Д.Р. / (тахлили таърихию забоншиносй). (нашри дувум). - Душанбе: Маориф, 2014.-168 с.
15. Х,омидов Д.Р. Забони точикй ва номшиносй. / Х,омидов Д.Р. - Душанбе: Маориф, 2018. - 210 с.
16. 16.Шодиев М. Лингвистический анализ топонимов произведений С. Айнй. / Канд.дисс.../ М. Шодиев. -Душанбе, 1994. - 191с.
17. Шоев Р. Ономастика «Самаки айёр». - Автореф.канд.дисс. / Р. Шоев. - Душанбе,1996. - 23 с.
ШАРХД ЛУГАВИИ ЧАНД ^ОЙНОМ^ОИ «ЁДДОШТ^О»-И УСТОД САДРИДДИН АЙНЙ
Та%лилу баррасии лугавии полионим%ои «Еддоштуо»-и устод С.Айни му%тавои асосии мацоларо фаро гирифта, муаллиф кушидааст дар асоси маводи ономастики ин цщат^оро мавриди барраси царор дщад. Муаллиф зикр менамояд, ки полионимия як бахши цудонашавандаи ойконимия мансуб ёфта, мацмуи номи ша%р%о аст ва аз цузщои poly - сер, бисёрсощ шаур+onumiya - ном иборат буда, мацмуи номи ша%р%оро ифода мекунад. Дар асари мавриди барраси цароргирифта полионим%о аз нигохи му%таво ба зергуру%%ои эргоним%о, урбононим%о, агронимия, хороним%о, хрематономищо дастабанди ва аз нигохи сохт бештар ба гуру%и таркиби цудо намудан мувофици матлаб хо%ад буд. Ин асар яке аз шо%асар%ои адабиёти тоцик мансуб ёфта, корбурди полионим%о барои нишон додани касбу %унар ва инкишофу рушди он%о дар мавзещои бостонии тоцикнишин, машгулият^ои мардум, урфу одат ва анъана%ои мардумии дар асар инъикосёфта ба %исоб рафта, омузиши он%о барои бахш%ои дигари илм, аз цумла таъриху этнография ва гайра а%амияти бузургро молик аст. Инчунин метавон тавассути ощо баъзе суннату анъанаи мардумии минтацаро мушаххас намуд.
Калидвожахр: полионим, хороним, урбаноним, эргоним, антропоним, ном, ашхос, гурущои ицтимой, таркиби, %емероним-таркиби, забон, сохтор, тоцики, араби, турки.
ОПИСАНИЕ НЕКОТОРЫХ НАЗВАНИЙ МЕСТ В «ВОСПОМИНАНИЯХ» САДРИДДИНА АЙНИ
Лексический анализ и обзор полинимов «Воспоминаний» С. Айни охватывает основное содержание статьи, где автор попытался обсудить эти аспекты на материале ономастики. Автор отмечает, что полионимия считается неотъемлемой частью ойконимии, представляет собой совокупность названий городов и состоит из компонентов poly-много, многоотраслевой (многопрофильный), город+onumiya-название и представляет собой совокупность названий городов. В данном статье будет уместно сгруппировать полионимы по содержанию в подгруппы эргонимов, урбанонимов, агронимов, хоронимов, хрематонимов, а по структуре выделить их в составные группы. Это произведение считается одним из выдающихся произведений таджикской литературы, и использование
полионимов для показа профессий и ремесел и их развития в древних таджикских местах, народной деятельности, обычаев и народных традиций, отраженных в произведении, рассматривается их изучение для других отраслей науки, в том числе истории, этнографии и так далее имеют большое значение. По ним также можно выявить некоторые народные обычаи и традиции региона.
Ключевые слова: полионим, хороним, урбаноним, эргоним, антропоним, имя, лица, социальные группы, композит, гемероним-композит, язык, структура, таджикский, арабский, тюркский.
LEXICAL ANALYSIS OF SOME PLACE NAMES OF «MEMOIRS» OF SADRIDDIN AYNI
Lexical analysis and review of polynyms «Memoirs» by S. Ayni covers the main content of the article, the author tried to discuss these aspects on the basis of onomastics. The author notes that polyonymy is considered an integral part of oikonymy, is a collection of city names and consists of the components poly-many, multi-sector, city + onumiya-name and is a collection of city names. It is appropriate if the polyonyms are divided into subgroups of ergonyms, urbanonyms, agronyms, horonyms, chrematonyms according to their content, and are divided into composite groups according to their structure in this article. This work is considered one of the outstanding works of Tajik literature, and the use of polyonyms to show professions and crafts and their development in ancient Tajik places, folk activities, customs and folk traditions reflected in the work and their study is considered for other branches of science, including history, ethnography and so on are of great importance. Also, through them some of the folk customs and traditions of the region are revealed.
Keywords: polyonym, horonym, urbanonym, ergonym, anthroponym, name, persons, social groups, composite, hemeronym-composite, language, structure, Tajik, Arabic, Turkish.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Имамбердиева СалоМат Менгликуловна- омузгори каланы кафедраи методикам таълими забон ва адабиёти Донишгощ давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй, Тел: (+992) 904415100. Email: [email protected]. Нишони: ш. Душанбе, хиёбони Рудаки, 45. Хрмидов Дилмурод Раyабович-дактары илмо филологи, профессори кафедраи таьрихи забон ва тшпололгиш Дотшгощ миллии Точикистон, Суроза 734025ш. Душанбе хыёбоны Рудаки 17.
Сведение об авторах:
Имамбердиева Саломат Менгликуловна — старший преподаватель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни. Тел: (+992) 904 415100. Email: [email protected]. Адрес 734003 г.Душанбе проспект Рудаки 121
Хомидов Дилмурод Раджабович-доктор филологических наук, профессор кафедры история язык и типология Таджикского национального университета Адрес: 734025 г Душанбе проспект Рудаки 17.
About the authors:
Imamberdieva Salomat MengHkulovna—Senior lecturer ofthe Department of Method of Teaching of Tajik Language and Literature of Tajik State Pedagogical University named after S. Aim, Phone: (+992) 904415100,Email: [email protected].
Khomidov Dilmurod Radzhabovich-Doctor of Philology, Professor of the Department of History Language and Typology Research University Address: 734025 dty Dushanbe. Avenue,Rudaki 17/
БАРРАСИИ ОЛОТ^ОИ МЕ^НАТ ВА ТАРЗИ КОРБУРДИ ОЩО ДАР КИШОВАРЗЙ ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ
Умаралиева Т.М.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Яке аз вазифахои асосй ва мухимми забоншиносии муоссир омузиш ва пажухиши мукоисавии забонхо махсуб меёбад. Ба хамин минвол, метавон гуфт, ки дар шароити ташаккул ва тахаввулоти амики чахони муосир, чахонишавии хадафу манфиатхо, муттахид гардидани фархангхову тамаддунхои халкияту миллатхои мухталиф ва забонхои олам, омузиши забонхои гуногуни хоричй, махсусан забони англисй ахамияти вижаро ба худ касб намудааст. Аз ин ру,омузиш ва баррасии забонхои хоричй, аз чумла забони англисй бидуни тахлилу тахдики хамачониба ва мукоиса бо забони точикй имконнопазираст. Омузишу
