CC BY
19университета имени Садриддин Айни Тел: (+992) 988530556. E-mail: charmant. 2011@mail. ru
About the autor
Boimatova Dilrabo Melikmurodovna - Candidate of Philological Sciences, (Doctor of PhD), Department of French Language, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini Tel: (+992) 988530556. E-mail: [email protected]
БАРРАСИИ КАБАТ^ОИ ЛУГАВИИ ТОПОНИМ^ОИ БО^АИ СУРХОН
Турсунова М.А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар илми топонимика зери мафхуми тахлили лугавию маъной кабатхои лугавии маводи топонимй фахмида шуда, аз хамин нуктаи назар тахлил сурат хохад гирифт. ^абатхои лугавии маводи топонимиро мафхумхои ойконимия, гидронимия, оронимия, этнотопонимия, антротопонимия, фитотопонимия, зоотопонимия ва м. инхо фаро шрифта, дар навбати худ ин мафхумхо низ ба зергуруххо тасниф мешаванд. Дар адабиёти илмии доир ба чойномхо ба нашррасида доир ба ин истилохоти лугавии топонимика андешаву мулохизахои анику муайян фарохам омада, ки навиштачоти чанде аз он донишмандони топонимшиносро дар ин чо зикр мекунем. Аз чумла, номшинос Э. Мурзаев чойномхои чурофиро аз руйи махалхои унвонгузорй ба панч гурухи алохида дастабандй кардааст: 1) Оронимхо - номхои унсурхои сатхизаминй ва шаклхои онхо: куххо, теппахо, куллахо, водихо, дашту сахрохо, нишебихо, пастхамихо, адирхо ва г.; 2) Гидронимхо - номхои дарёхо, чашмахо, шохобхо, хавзхо, чуйхо, бахрхо, укёнусхо; 3) Номхои наботот, чангалхо, богхд маргзорхо ва г.; 4) Номхои нукоти маскунй: шахрхо, дехот, истгоххои мухталиф, шахрчахо; 5) Топонимхое, ки масохат, дарозй ва андозаву кисматхои алохидаи кучахо, майдонхо, тангкучахо, купрукхо ва г.-ро ифода мекунанд. Ба кавли у, хамин панч гурухи калон кариб хамаи номхои мухталифи мавзеъхои чугрофиро дар бар мегиранд... [Мурзаев, 92-93].
Дастабандии мазкур дар тахкики номшиносони ватанй дар дахсолахои охир мукаммал гардида, чойномхои мавзеъхои гуногунро мавриди баррасиву пажухиши илмй карор дода, рисолаву маколахои чолибу хонданбоб таълиф намудаанд. Барои намуна чанд таълифоти эшонро, чун А. Хромов [1966, 1967, 1968, 1969, 1975, 1980], Р.Х. Додихудоев [1972, 1973, 1975, 1976], Ш. Исмоилов [1993, 1994], Н. Офаридаев [1984, 1985, 1991], А. Абдунабиев [1992], Чумъахон Алимй [1993, 1995], О. Мухаммадчонзода [2002, 2011], Д. Хомидов [2002, 2014, 2018] ва чанде дигарон вобаста ба вижагихои чугрофии ин ё он мавзеи Точикистон сурат шрифта, хамчунин дастабандии топонимия дар асоси мавзеъхои номгузорй такмил ёфтааст, зикр менамоем. Аз чумла, дар тахкики топонимшиноси точик Д. Хрмидов, ки топонимияи водии Кешрудро мавриди тахкик карор додааст, микдори ин навъи таснифот ба 10 адад мерасад ва хар гурухи муайянкардаи у ба чандин зергуруххо тасниф мешавад [Хомидов 2018, 151-155].
Дар доираи ин макола низ дастабандихои хамин мухаккикон риоя гардида, маводи чойномхои вохаи Сурхонро вобаста ба вижагихои чугрофй ва чихатхои хоси онхо ба гуруххои зерин таксим менамоем: 1) Ойконимия; 2) Гидрономия; 3) Оронимия; 4) Этнотопонимия; 5) Антротопонимия; 6) Фитотопонимия; 7) Зоотопонимия.
Комонимия аз комоним номи деха буда, комонимия мачмуи номхои дехаву русторо ифода менамояд [Хомидов 2014, 40-42]. Дар вохаи Сурхон даххо дехахои [комонимхои] бостонй мавчуданд, ки имруз низ бо номи кадимаашон арзи хастй доранд. Вале дехахое низ мавчуданд, ки танхо номашон дар асархои таърихй, чурофй зикр гардидаанду халос. Ба ин кабил дехахо Нартибаланд, Омончул, Кухак, Паргуза, Сардомир, Саркаш дохил мешаванд, ки дар осори «Вакфнома», «Муъчам-ул-булдон»-и Ёкути Хамавй зикрашон рафтааст [Нафасов 1991, 28-51]. Холо чанде аз номхои он дехахои вохаро ин чо меоварем ва вобаста ба маънои лугавй, таърихи пайдоишашон ва ташаккулу тахаввулоташон сухане чанд мутобики санадхои таърихй, фархангй баён менамоем. Дар вохаи Сурхон дехаи калонтарин ва серахолитарин Дахана, Дарбанд, Панчоб, Сайроб, Сина ва м. инхо ба хисоб мераванд.
Дарбанд чун номи деха дорои чунин маънихост: 1] танба, чубе, ки барои махкам кардани дар ба пушти он такя кунонида мешавад, галака, лукидон; 2] сархади табиии байни ду вилоят ё мамлакат; 3] дар адабиёт ба маънои калъаи Хрсор ва истехком омадааст; 4] арба, тагно ё дараи танг аст. Ин деха дар нохияи Бойсуни вилояти Сурхондарё, ки асосан точикон зиндагй доранд, вокеъ аст. Аз нигохи сохт ин топоним мураккаб аст ва аз чузъхои дар - дара, рох ё масохаи на чандон васеи байни ду доманаи кух [ФЗТ 1969, 4,1, с. 324] ва банд - баста таркиб ёфтааст. Маънояш дараи аз ду тараф баста буда, мутааллики забони точикист.
Дax,aнa номи якe аз дсхяхои бостонии нохияи Дсхняви вилояти Сурхондарёи Чумхурии Узбeкиcтoн ма^уб ёфта, ба катори вожахои coхтa шомил аст ва аз чузъхои дaxaн - огозгох, ва -a -пacвaнди калимашз таркиб ёфта, маънояш дсхяи дар ошзгохи дарабударо ифода мeкyнaд. Бо ин ном мавчуд будани мавзсъх.ои зиёд дар тахкики мухаккикони зиёди ин œx,a зикр гардидааст. Аз чумла, дар навиштачоти нoмшинocoн, чун Ч. Алимй дар минтакаи Кулоб, О. Мухаммадчонзода дар мaвзeи Ромит, Н. Офaридaeв дар худуди ВМКБ, Д. Хомидов дар caрзaмини водии Ксшруд ва aмcoли инхо мавчуд будани дсхя бо номи Дахана зикр ёфтaacт, ки ин далолат ба тaъcири бeш доштани забони точикй дар Оcиёи Миёнаро дорад.
Этнотопонимия. Дар вохаи Сурхон номхои мacкyниe вучуд доранд, ки ташаккули онхо ба номи халку гурухи этникй тааллук дорад. Бо номи гурухи этникй шакл гирифтани чойномхои чугрофиро дар илми махалшинош (топонимика) этнотопонимия мeнoмaнд. «Этнотопоним аз лугати юнонии etnas - чамъият, кабила, халкият, халк ва tapas - махал, чой, мавзсъ таркиб ёфта, маънояш номи чугрофде, ки бо номи кавму халкхо coзмoн ёфтааст, дониста мeшaвaд. Этнотопонимия мачмуйи чунин номхоянд, ки ба номи кавму кабила, халкият ва ё миллату гурухи этникй [этнocхo] алокамандй доранд» [Хомидов 2014, 144].
Гуфтан чоиз аст, ки дар acocи ин гуфтахо дар марзи вохаи Сурхон дар катори гуруххои этникии эронй, инчунин гуруххои этникии мaнcyби халкхои арабу турк низ аз даврони бостон ин тараф истикоматро ихтиёр кардаанд ва номи ин гуруххои этникии мазкур дар номгузории чойномхо cas^H хeшрo доранд. Кунун якчанд аз ин чойномхои чугрофиро номбар мeкyнeм: Чдйчй, Ч^ловчй [дсхкядя дар нохияи Шeрoбoд], Ч,aлойиp [номи дсхя дар нохияи ^умкуршн], Чдт [номи гузар дар нохияи Шeрoбoд], Marra^ap [дeхa дар худуди нохияи Сариошё], Ч,aшa [номи дeхa дар нохияхои Бoйcyн, Чаркургон, ^умкуршн], Бaллaст [шакли рycии этноними бaрлoc, номи дeхa дар нохияи Сaриocиё], Бaлxигyзap [номи гузар дар нохияи Шсробод], Бapлос [номи дeхa дар нохияи Сариошё], Бaтош [номи дeхaхo дар нохияхои Шурчй, Олтинcoй], Baxiviai [номи дeхa дар нохияи Шурчй], Bikini тоник [номи дeхa дар нохияи Сариошё], Бешболa [номи дeхa дар нохияи Шсробод], Бойбичa [номи дeхa дар Сариошёб], Боймокли [номи дeхa дар Чдркургон ва ^умкургон], Болтaли [номи мавзсъ дар Сариошё], Бугачилй [номи дсхя дар Бoйcyн ва Шурчй], ВоxтaмFaлй [номи дсхя дар худуди Тирмиз ва Шсро6од], Дaлиapик [номи чуй дар худуди Тирмиз], Дapaи тypко [номи дара дар Бодоун], Дaшти Кaлтaтой, Дypмaнx,aлкa [номи мяшсб дар Шсро6од], Дус^ [номи дсхя дар Чаркургон], ^ловли [номи дсхя дар Шсро6од], Ч^ло^ [номи дсхя дар ^умкуршн], Ma^rap [номи дсхя дар Бoйcyн], Man-a^ap [номи гузар дар Сариошё], Чрбу [номи дсхя дар Олтинcoй], Ишкили [номи дсхя дар Дсхняв, Чдркургон], Кллкишлок [номи дсхя дар Дсхняв], Kaiviapii TypK [номи камар ё caнг дар Олтиншй], Kypi^^ [номи дсхя дар Чаркургон], K^pa^™ [номи дсхя дар Шсро6од], KaнчиFaли [номи дсхя, гузар дар Шсро6од, Чаркургон], К^лук [номи маркази нохияи O^rareo^, KapFaли [номи дсхя дар нохияи Сaриocиё], K^pFro [номи дсхя дар Сaриocиё], K^pa6ypa [номи дсхя дар Чаркургон], ^paK^ [номи дсхя дар Дсхняв], KиЙFOчлй [номи дсхя дар нохияи ^умкургон], Kоpaxонй [номи дсхя дар Шбробод], К^^шик [номи дсхя дар Сариошё ва Дсхняв], Лaлaк [номи мявзсъ дар Бoйcyн], Лaкaй [номи чуйбор дар Бoйcyн], Лyлигyзap [номи махалла дар Сaриocиё], MaнFит [номи дсхя дар Oлтинcoй], Maчaй [номи дсхя дар Бoйcyн], MyFOл [номи гузар дар Шбробод], НyFaй [номи гузар дар Шсро6од], Очaмaйшоx [номи чуйбор дар Чаркургон], Тapокли [номи гузар дар Шбробод], Туда [номи дсхя дар Бoйcyн], T^Hppa [номи гузар дар Чаркургон], Узун [номи шахрак дар Узун], Узуноёк [номи гузар дар Дсхняв], Fyзoр], ФapFOнaгyзap [номи гузар дар Дсхняв], Хитоён [номи дсхя дар Дсхняв], Хт^х^^ [номи гузар дар Шсро6од], Xypосонй [номи дсхяи бocтoнй дар Бoйcyн], Х^осон^^ [номи гузар дар Шсро6од], ЧaFOниён [номи шахри кадима дар Чагонруд], ЧиFaтой [номи дсхя дар Шсро6од], Чолмиён [номи дсхя дар Сариошё], Тyпоpapик [номи чуй дар нохияи Шсро6од]...
Добили зикр аст, ки чойномхои чугрофии марбути кавму кабилахои вохаи Сурхон, acocaн, бо номи гуруххои этникии туркй-уз6скй рабт дошта, микдори ин гуруххои этникии туркй-уз6скй такрибан caд ададро фаро мсгирянд ва аз acрхoи XII-XIII ошз карда то аввали acри XX ба ин минтака аз caрзaминхoи дигар омада, будубоши доимиро ихтиёр кардаанд. Аз ин ру, номи махалли чойи зисташон бо номи ин гуруххои этникй номбар карда мсшявянд.
KaнчиFaшоx [Qanjijasox] унвони якс аз чойномхои чугрофии марбути гидроним буда, бар ифодаи номи чуйи мявзси Ангори вохаи Сурхон мсояд. Таркиби ин чойноми марбути шхаи гидронимияро чузъхои Ha^roa - номи гурухи этникии туркй ва шох - чуйи хурд ташкил дода, маънояш чуйс, ки мутааллики мявзси истикоматкунандагони гурухи этникии туркии канчига буда, аз нигохи coхт мураккаб дар забони туркй-уз6скй бошад, дар забони точикй ба катори вожахои шдаи рсхтя дохил мсшявяд [Нафашв 1991, 236].
Умуман, чойномхои марбут ба гуруххои этникии (этнотопонимхо) вохаи Сурхон аз чихати шумор хслс зиёд буда, дар шаклгирии топонимхои минтака накши муайянро моликанд. Гуфтан ба маврид аат, ки бо номи гуруххои этникй зикр гардидани чойномхо, аз як чихат, чй гуна coхиби
эътибор будани ин гуруххои этникиро дар вохаи Сурхон муайян созад, аз нигохи дигар, ба дигаргунихои фонетикию морфологй рубару гардидани чойномхои географии ин минтакаро нишон медихад. Дигар, дар шаклгирии топонимхои минтака гуруххои этникии туркй-узбекй сахми беш доштанашон муайян мегардад. Зеро дар муддати таърихи тулонй хукмрон будани шохони туркзабону туркнажод ба ин низ мусоидат менамояд.
Дар топонимия гурущ дигарро антротопонимия // Антротопонимхо [номи одамон] ташкил медиханд, ки ин гурух низ дар шаклгирии топонимхои минтака сахми муайян дошта, аз чихати сохт мураккаб мебошанд. Инчунин антротопонимхо барои ифодаи номхои теппа, адир, чох, нуктахои ахолинишин, яъне ойконимхо меоянд ва аз нигохи мансубияти забонй ба забонхои точикй, туркй ва арабй мутаалликанд. Холо чанде аз ин кабил номи мавзеъхои чугрофиро меоварем: Ашурчилон [деха дар нохияи Сариосиё], Аскаршарм [деха дар нохияи Сариосиё], Ашуркесак [номи чох дар нохияи Сариосиё], Ашурчилон [номи деха дар Сариосиё], Бозоркули [номи деха дар Бойсун], Дех,и Каландар [номи деха дар Сариосиё], Чдзираи Усмон [номи чазира дар худуди таърихии Тирмиз], Муротх,алка [номи мавзеъ дар Шеробод], Омонхона [номи деха дар Бойсун], Ах,мадшах,ид [номи гузар дар нохияи Сариосиё], КиличбоF [номи деха дар Бойсун], Бектемир [номи деха дар нохияи Сариосиё], Бобошодй [номи бог дар нохияи Сариосиё], Бурх,ончуй [номи чуй дар нохияи Сариосиё], Буридах,на [номи дара дар нохияи Сариосиё], Х,айдарчашма [номи чашма дар нохияи Бойсун], Х,аитшох, [номи чуйбор дар Ангор], Х,алимэсавой [деха, баландй дар нохияи Бойсун], Искандар купруки [номи пули дарё дар нохияи Шеробод]... Теъдоди ин навъи чойномхо зиёд набуда, дар мачмуъ чанд ададро ташкил медиханд ва онхоро бо назардошти ифодаи мафхумашон чунин дастабандй кардан мумкин аст: а) Нукоти ахолинишин (ойконим): Анбарсой [Anbarsoy], номи деха дар нохияи Денав буда, дар бунёди он Анбар ном шахс накш дорад [Нафасов 1991, с.5]. Арслонбойи [Arslonboyi], номи деха дар нохияи Шеробод буда, дар бунёди он Арслонбойи ном шахс накш дорад [Нафасов 1991,с.6]. Ашуржилон [АидПоп], номи деха дар нохияи Сариосиё буда, дар бунёди он Ашурчилон ном шахс накш дорад [Нафасов 1991, с.7]. Темирбек [Temirbek], Бобоишодй [Bobosodi], Буридах,на [Buridahna], Халимбой [Halimboy]...
б) Ороним: Аскартеппа [Asqarteppa], Аскарширам [Asqarsiram], Ах,мадшах,ит [Ahmadsahit], Буридахдна [Buridahana], Х,аитшох, [Haitsih]...
в] Гидроним: Ашуркесак [Asurkesak], Бурх,ончуй [ВиЛа^^], Хайдарчашма [Haydarcasma], Искандар купруки [Iskandar kupruki] ...
Хамин тавр, чойномхои чугрофии марбут ба номи ашхос (антротопонимхо) аз чихати сохт бештар мураккабанд ва аз чихати мансубияти забонй точикй, туркй, арабианд. Барои намуна якчанди онхоро дар зер тахлили лугавй ва сохторй мекунем:
Аскартеппа [Asqarteppa], номи даштй, талу тепа, дунгй дар нохияи Тирмиз буда, ин номчойи чугрофй аз чихати сохт мураккаб ва аз чузъхои асFари арабй ва теппаи точикй шакл гирифтааст. Дар фархангхои тафсирй вожаи асFар чун ифодакунандаи маънои хурдй, пастй шарху тавзеъ ёфтааст [ФЗТ 1969, с.95]. Аммо дар фархангномаи топонимии Т. Нафасов, ин калима дар шакли аскар омадааст ва мураттиб онро мансуби забонхои туркй нишон дода, кайд мекунад, ки вожаи мазкур дар гурухи забонхои туркй, аз чумла дар забони каракалпокй маънои баландиро дорад [Нафасов 1991, 18].
Ах,мадшах,ид [Ahmadsahit], номи яке аз баландихои нохияи Сариосиёи вилояти Сурхондарё мебошад. Бояд гуфт, ки дар ин баландй солхои 20-30-уми асри XX яке аз сарсупурдаи хукумати шурохо Ахмад ном шахс аз тарафи душманони ин сохт ба куштор расонида мешавад ва ин ном низ ба хамин муносибат гузошта шудааст, яъне Ахмад ном шахс дар ин баландй шахид шудааст. Чойноми чугрофии мазкур аз чихати сохт мураккаб ва аз чузъхои Ахмад ва шахид таркиб ёфта, хар ду чузъ мансуби забони арабист.
Буридахдна |Buridahana] - номи дараест дар худуди нохияи Бойсун ва ин чойноми чугрофй аз Бури - исми одам, туркй-узбекй буда, ба маънои гург далолат мекунад ва дах,на//дах,ана - чойи обгузар [точикй] шакл гирифтааст. Маънои лугавии ин чойном як замон дар дараи мазкур шахсе бо Бурй ном зиндагй кардааст ва аз барои хамин дараи номбурда, ки маънои обгузарро ифода мекунад, ба номи у гузоштаанд.
Бурх,ончуй//Бурх,онарик [Burhonjuy//Burhonariq] номи чойноми кадимаест, ки замоне аз он чо чуйборе чорй мешудааст ва ин мавзеъ дар атрофи мавзеи Шерободи хозира чойгир будааст. Ч^ойноми чугрофии мазкур аз чузъхои бурх,он ва арик//ар^ таркиб ёфта, Бурхон номи шахс ва арик дар забони узбекй маънои чуйборро дорад. «Бурхон дар «Фарханги забони точикй^> вожаи арабй буда, ба маънои далел, хуччат омадааст» [ФЗТ 1969, с. 215]. Аммо дар фаханги «Девон-ул-лугот-ул-турк»-и Махмуди ^ошгарй (садаи XI), ки барои маводи кадимаи забонхои туркй омода гардидааст, вожаи мазкур мансуби забони чинй дониста мешавад. Мувофики навиштаи муаллифи фарханги мазкур, калимаи бурхон аз бвур-и забони чинй гирифта шуда, ба маънои буддой далолат мекунад. Маълум мегардад, ки бурх,он асосгузори дини буддой дар сарзамини Варазруд (Осиёи Миёна) дониста шуда, яке аз таргибгари таълимоти мистикии дини буддой дар Чин будааст. Дар байни мардуми точик ривояте хаст
доир ба хазрати Бухр ва мяшсс хаст бо номи Вахиё, ки дар ин чо кабри ин бузургвор гуё вучуд дорад [ФЗТ 1969, c. 409]. ^геми дигари ин номчой арик буда, мувофики тахкики тoпoнимшинoc Д. Хомидов «шакли тагйирёфтаи арна (arna)-и забони пoрcии бocтoн буда, маънои тангноро дорад ва холо дар забонхои эронии гарбй дар шакли чуй ва дар забонхои эронии шаркй дар шакли арик мавриди истифода карор дошта, аз забонхои эронии шаркй вожаи арик ба забонхои туркй-уз6скй бар ифодаи мафхуми чуйбор гузаштааст» [Хомидов 2018, c. 34].
Бобошодй [Bäbäsädi], номи якс аз дсхякхои хурди кухистони Бoйcyн буда, ин чойном ба якс аз кавмхои точикони Бобошогй мaнcyб аст ва ба хамин мyнocибaт ин номро гирифтaacт. Ин чойном ба тагйироти caвтй дучор гардида, дар натичаи табдили овози г ба овози д шакли Бобошодиро гирифтааст. Аз нигохи coхт мявзси Бобошодй мураккаб буда, аз чузъхои бобо ва шодй таркиб ёфта, хар ду чузъ мутааллики забони точикй аст.
Оними дигар, ки ба гурухи антропонимхои вохаи Сурхон мaнcyб аст, Ижандар купруки дониста мсшявяд. Ижандар купруки [Iskandar kupruki] аз чихати coхт ибора-антропоним ва аз чихати мaнcyбияти забонй точикию тyркй-yзбeкиcт. Ин чойноми чурофй номи купруки дарёи Шсро6оди нохияи Шсро6оди вилояти Сурхондарёи Чумхурии Узбeкиcтoн acт ва бинобар caбaби баланд будани ин пул дар мявзси номбурда хамин номро молик гaрдидaacт. Вожаи иcкaндaр на ба номи Ижандари таърихй далолат мскуняд, балки шакли тагйирёфтаи эшодари вожаи cyFдй буда, маънои баландиро дорад [Haфacoв 1991, 82].
Хамин тавр, аз барраши якчанд чойномхои чyFрoфии марбути номи одамони вохаи Сурхон ба яндсшяс омадан лозим аст, ки жм^ои хoc ё номи одамон дар шаклгирии чойномхои чyFрoфии вохаи Сурхон накши муайяж дошта, бо ин иcмхoи хoc мaвзeъхoe зикр мсшявянд, ки дар бунёди он ин ё он rac ё arnsoc аз ягон нигох caхм гирифтaacт.
Фитотопонимия. Дар вохаи Сурхон номхои топонимис мавчуд acт, ки шаклгирии ин номвожахои чyFрoфй ба номи кавму халк мутааллик acт. Бо номи рустанй ва гиёх coзмoн ёфтани номвожахои чyFрoфирo дар илми топонимика фитотопонимия мсномянд. Фитотопоним аз лyFaти юнонии fitas - рycтaнй, гиёх ва tapas - махал, чой, мявзсъ таркиб ёфта, маънои бо номи рустаниву гиёххо coзмoн ёфтани номчой аст. Фитотопонимия мачмуи чунин номхо мс6ошяд, ки ба номи гиёху рycтaнй алокаманд acт [16,144]. Холо чанд номвожаи чyFрoфии вохаи Сурхонро мсовярсм, ки ба гурухи фитотопонимхо мaнcyбaнд: Аpчaтyr [номи дара дар Ботеун], Бедaкотa [номи дсхя дар Шбробод], Бештут [номи дара дар Бодоун], Бойrеpaк [номи дара дар Бодоун], Ботут [номи мявзсъ дар Шсро6од], БоFболa [номи дсхя дар Бодоун], БоFи Сaмapкaнд [номи дсхя дар Сaриocиё], Боги Боло [номи дсхя дар Бoйcyн], Бустон [номи дсхя дар ЧaркyрFOн], Испaнтеппa [номи баландй дар Бoйcyн], Испaндй [номи мявзсъ дар Шсро6од], MapFЗоp [номи шибир дар Бодоун], Пaxтaоpол [номи дсхя дар Шсро6од], Пaxтaчилик [номи дсхя дар Дсхняв], ПaxтaкуpFOн [номи дсхя дар Дсхняв], Сapкaмиш [номи дсхя дар Бoйcyн], Тyraк [номи дсхя дар Сaриocиё], Mуйчaнгaл [номи дсхя дар Тирмиз]...
Зоотопонимия. Дар вохаи Сурхон номхои топонимис мавчуд аст, ки шаклгирии ин номвожахои ЧyFрoфй ба номи хайвоноту парандагон мутааллик аст. Бо номи хайвоноту паранда coзмoн ёфтани номвожахои чyFрoфирo дар илми топонимика зоотопонимия мсномянд. Зоотопоним аз лyFaти юнонии зоо-хайвон, паранда ва topos - махал, чой, мявзсъ таркиб ёфта, маънои бо номи хайвону паранда шзмон ёфтани номчойхои марбути хайвону паранда аст. Зоотопонимия чамъи хамин номхо буда, ба номи хайвону паранда алокаманд аст [Алимй 1996, c. 144]. Холо чанд номвожаи чyFрoфии вохаи Сурхонро мсовярсм, ки ба гурухи зоотопонимхо матеубанд: Maйpaxонa [номи _махалла дар Тирмиз], Илонсой [номи дсхя дар Дсхняв], Итбулок [номи чашма дар Божун], Пушти Уpдaк [номи дсхя дар Бoйcyн], Туябуйнок [номи баландй дар Божун], Тyягyзap [номи чой дар Шсро6од], Туягум [номи шй дар Oлтинcoй], Туякисилди [номи дара дар Шсро6од], Тyякyraн [номи дсхя дар Шсро6од], Xapдyзд [номи баландй дар Шсро6од], Xypузaк [номи гузар дар Шсро6од]... Дар байни ин зоотопонимхо чойномхос мавчуданд, ки шаклан зоотопониманд ва acлaн ба таърихи кадима далолат мскунянд. Аз чумла Хардузд ба хамин катор дохил мсшявяд ва ин топоним астан на хардузд, балки бояд харфдиз бошад ва ба маънои калъаи бузург далолат мскуняд. Чузъи харф мутааллики забонхои шаркии эронй буда, маънои баландй, талу тсппяи баланд ва диз/диж маънои хишр, калъаро дорад. Шакли кадимаи диз daiza (даиза) буда, диз/диж аз хамин вожа шакл гирифтaacт.
Хамин тарик, аз тахлили чанд чойноми чyFрoфии аз номи одамон, яънс иcмхoи хoc, гурухи этникй, зоотопонимхо ва фитотопонимхо шакл гирифтаанд, ба яндсшяи зсрин омадан мумкин аст, ки ин ужурхои забонй дар шаклгирии чойномхои чyFрoфии вохаи Сурхон ca^^ муайянро моликанд. Ин yнcyрхoи забонй, ки ташаккулдихандаи чойномхои чурофии ин воха гардидаанд, aкcaрaшoн мажуби забони точикй буда, далолати кадима будани забону халки точикро дар ин минтака нишон мсдихянд. Инчунин як катор номхои марбутаи ин ужурхои забонй зохиран мaнcyби забонхои туркй-Уз6скиянд, вялс, acлaн, шакли туркишудаи чойномхои точикианд. Барои мжол чанд миcoл овардан мумкин аст, ки шаклан туркй-уз6скй буда, астан точикианд: Куювсув (Kuyuvsuv) (номи дарё дар
худуди нохияи Олтинсойи вилояти Сурхондарёи ЧУ, ин гидроним аслан мутааллики забони точикй буда, дар шакли кух,ин+об дар сарчашмахо зикр гардидааст ва куювсув шакли туркй-узбекии кухиноб мебошад, ки маънояш аз кух чорй гардидани дарё аст), Оксув (Oqsuv) (номи дарё дар вилояти Сурхондарёи ЧУ буда, аз нигохи сохт мураккаб ва аз чузъхои ок - сафед ва сув - об; маъно: оби софу тоза ва аз чойи сахт омадани дарё), Бошбулок (Bosbuloq) (номи чашма дар худуди нохияхои Бойсун, Шерободи вилояти Сурхондарё. Ин гидроним аз нигохи сохт мураккаб: бош (узбекй) - асосй, сар ва булок (узбекй) - чашма; маъно: чашмаи асосй ва ба чандин чашмахои хурд чудошаванда. Ин гидроним тарчумаи бевоситаи сарчашмаи точикй аст.
АДАБИЁТ
1. Алиева, З., Мукимов, Р., Саймолик П. Мачити сангин // Гиссарский заповедник и его архитектурные памятники / З. Алиева, Р. Мукимов П. Саймолик - Душанбе, 1993.45с.
2. Алимй Ч. Ташаккул ва тахаввули микротопонимияи минтакаи Кулоб / Ч. Алимй. - Душанбе, 1995.-С.82-110.
3. Бартольд, В.В. Чаганиан // Соч., Т. Ш / В.В. Бартольд, Чаганиан - М., 1965. - С. 558-559.
4. Бартольд, В.В. Гиссар (Хисар) // Соч., - Т. Ш / В.В. Бартолд. - М., 1965. - С. 401.
5. Ёкубов, Ю. Шумон // ЭСТ / Ю. Ёкубов. - Душанбе, 1988. - Ч. 8. - С. 164.
6. Лившитс, В. Согдийские слова в таджикском языке / В. Лившитс. - Душанбе, 1967. - 68 с.
7. Мирхонд. «Равзат-ус-сафо» / Мирхонд. - Техрон,1961. - Ч.У1. - C.10.
8. Махмуд ини Валй. Бахр-ул-асрор / Дар зери тахияи Б.А Ахмадов. - Тошканд, «Фан», 1977. - С.411-412.
8. Олимчони Мухаммадчон. Баррасихо дар номашиносии точик / О. Мухаммадчон. - Душанбе, 2004. - С.19.
9. Рахмон Э. Суханронй ба муносибати 3000-солагии маданияти Хисор. АМИТ «Ховар», 27.10.2015.
10. Тошев А. Хисор // ЭСТ / А. Тошев. - Душанбе, 1988. - Ч.8. - С.397.
9. Фарханги забони точикй. - М., СЭ, 1969. - Ч.1. - 908 с. Ч.2. - 910 с.
10. Фрай Р. Мероси Осиёи Марказй. Аз замони бостон то истилои туркхо / Р. Фрай. - Душанбе, 2000. - С.123.
15. Хоча Мухаммад Мирзо. Хдфт иклим. / Мирзо Хоха Мухаммад. - Техрон, кисми П. - С. 94.
11. Хомидов, Д. Топонимияи водии Кешруд / Д. Хомидов. - Душанбе, 2014. - 164 с.
16. Шарофуддинов C. Инъикоси таърихи Хисор дар осори таърихй // Хисор - дар масири таърих / С. Шарофиддинов. -Душанбе, 2015. - С. 56 - 60.
17. Чагониён// ЭСТ. - Душанбе, 1988. - Ч.8. - С. 63.
ИССЛЕДОВАНИЕ ЛЕКСИЧЕСКИХ СЛОЕВ ТОПОНИМОВ СУРХОН ОАЗИС
В данной статье рассматриваются лексические слои топонимов одного из древних оазисов Гиссарской долины, Сурхон оазис, и автор отмечает, что в лингвистике, топонимика является отдельной ветвью номенклатуры, и много работы было сделано в этом направлении. Следует также отметить, что понятие лексического и семантического анализа включает лексические слои топонимического материала, и с этой точки зрения анализ может быть сделан. Лексические слои топонимических материалов включают в себя понятиями ойконимия, гидронимия, оронимия, этнотопонимия, антротопонимия, фитотопонимия, зоотопонимия и т.д. И они могут быть разделены на подгруппы. В рамках этой статьи, мы разделили материалы оазиса Сурхандарьинской на следующие группы в зависимости от их географических особенностей: ойконимия, гидрономия, оронимия, этнотопонимия, антротопонимия, фитотопонимия, зоотопонимия. Анализ нескольких географических названий созданные из имен людей, т.е. собственные имена, этнические группы, зоотопонимы и фитотопонимы, показали, что эти языковые элементы имеют определенный вклад в формировании географических названий Сурхандарьинского оазиса. Многие из этих языковых элементов принадлежат к таджикскому языку, что указывает на древность таджикского языка и людей в регионе. Кажется, что есть также целый ряд имен, связанных с этими языковыми элементами относятся к языкам тюрко-узбекским, но они на самом деле тюркизированная форма таджикских диалектов. Материал полезен для молодых лингвистов, аспирантов и студентов в целом, а также любителей нашей древней культуры и цивилизации.
Ключевые слова: лексические слои, топонимы, древний оазис, Сурхон оазис, топонимика, номенклатура, лексический анализ, семантика, лексические слои, топонимические материалы, ойконимия, гидронимия, оронимия, этнотопонимия, антротопонимия, фитотопонимия, зоотопонимия, классификация, географические названия, географические особенности, имена собственное, этнические группа, образованная и т.д.
EXPLORING LEXICAL LAYERS OF TOPONYMS OF SURKHON OASIS
This article discusses the lexical layers of toponyms of one of the ancient oases of Gissar valley, Surkhon oasis, and the author notes that in linguistics, toponymy is a separate branch of nomenclature, and a lot of work has been done in this direction. It is also noted that the concept of lexical and semantic analysis includes the lexical layers of toponymic material, andfrom this point of view the analysis can be made. Lexical layers of toponymic materials are covered by the concepts of oikonymy, hydronymy, oronymy, ethnotoponymy, anthropoponymy, phytotoponymy, zootoponymy, etc. And they can be classified into subgroups. Within the framework of this article, we divided the materials of the Surkhandarya oasis into the following groups depending on their geographicalfeatures and peculiarities: oikonomy, hydronomy, oronymy, ethnotoponymy, anthropoponymy, phytotoponymy, zootoponymy. The analysis of several geographical names made out of people names, i.e. proper names, ethnic groups, zootoponyms andphytotoponyms, showed that these linguistic elements have a certain contribution to the formation of geographical names of the Surkhandarya oasis. Many of these linguistic elements belong to the Tajik language, indicating the antiquity of the Tajik language and people in the region. It seems that there are also a number of names related to these linguistic elements belong to the Turkic-Uzbek languages, but they are in fact a Turkicized form of the Tajik dialects. The material is useful for young linguists, graduate students and students in general, as well as lovers of our ancient culture and civilization.
Keywords: lexical layers, toponyms, ancient oasis, Surkhon oasis, toponymy, nomenclature, lexical analysis, semantics, lexical layers, toponymic materials, oikonymy, hydronymy, oronymy, ethnoponymy, eponymophyonymy, anthroponymy, classification, geographical names, geographical features, proper names, ethnic group, formed, etc.
Сведения об авторе:
Турсунова М. - старший преподаватель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы Таджикского государственного педагогичского университета имени С. Айни. Тел.: (+992) 917303119.
About the author:
Tursunova M. - senior teacher of the chair of method of teaching Tajik language and literature of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, Tel.: (+992) 917303119.
ИБОРАХОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ИЗОФЙ БО ^УЗЪИ <<ДИЛ» дар ГАЗАЛИЁТИ АБДУРАХМОНИ чрмй
Каримов Б., Халимова С.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Иборахои фразеологй хамчун таъбирхои маъмулу вирди забонгашта барои инкишофи забони умумихалкй, барои ба вучуд омадани калимаю иборахо, таъбироти нав ба нав ва бою пуробуранг гардидани таркиби лугавй, сохти грамматикии забони адабии хозираи точик сахми арзанда дорад.[15, с.78]
Вохидхои фразеологй яке аз мухимтарин бахшхои хар як забон ба шумор мераванд, ки бо тобишхои маъноии чаззоб ва ифодаи нотакрору муассири худ барои сохибони забон ва ахли эчод накши мухиме доранд. Бояд тазаккур дод, ки вохидхои фразеологй дар забони назм, махсусан забони газал мавкеи мухим дошта, барои ифодаи маонии муассиру нишонрас, баёну ифодаи мачозй ва корбасти санъатхои бадей накши мухиме дорад. Бинобар ин шоирон низ хангоми истифода аз ин вохидхо хамаи вижагихои мухими ин бахшро ба инобат мегиранд. Чун шоирон бештар ба тасвири бадеию образноки ашёву ходисахо ва зухурот сару кор доранд, зимни эчод аз вохидхои роичи фразеологии забон самаранок истифода мебаранд ва хамзамон дар заминаи онхо вохидхои фразеологии чолибе меоаранд ва ё онхоро бо тобишу чилохои муассире мавриди истифода карор медиханд, ки чунин вохидхои фразеологиро вохидхои фразеологии шоирона номидан мумкин аст.
Аввалин тадкикоти назарй доир ба фразеологияи точик ба солхои 40-50-ум тааллук доранд. Бори аввал дар забоншиносии точик оид ба ин масъала Абдулганй Мирзоев даст задааст. У_дар мавриди тахлили забонии осори Сайидои Насафй дар хусуси иборахои халкй таваккуф кардааст. У дар ин бора мегуяд: «Барчастатарин хусусияти забони Сайидо дар кор фармудани идиомахои точикист, ки хатто дар хеч як шоири асри ХУЛ бо ин хосияти забонй то ин дарача дучор шудан мумкин нест» [10, с.115]
Забоншиноси барчаста В.И. Абаев чунин менависад: «Марказ ва сарчашмаи хамаи кобилиятхо ва падидахои хиссиву маънавии рухи инсон дил ба хисоб меравад. На танхо хайрхохй ва бадбинй, шодй
