CC BY
19OCHIQ MAYDONLARDA KO�KAT URUG�LARINI QATORLAB EKADIGAN SEYALKA
Nishanboyev Nizomjon Ne�mat o�g�li
Qishloq xo�jaligini mexanizatsiyalash ilmiy-tadqiqot instituti, tayanch doktorant,
Muydinov Umid Maxkamovich
Qishloq xo�jaligini mexanizatsiyalash ilmiy-tadqiqot instituti, tayanch doktorant.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8038837
Qabul qilindi: 14.06.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-06-44-48
UDK: 58.009
Annotatsiya: Ushbu maqolada ochiq maydonlarda ukropni ekish, yetishtirish, parvarishlash texnologiyasi. Ukropni pushtalarga ochiq maydonda maxsus seyalkani yangi konstruksiyasi keltirilgan.
Kalit so�zlar: pushta, maxsus seyalka, parvarishlash, qatorlab ekish, ochiq maydon, ukrop, mayda urug�.
SEEDER FOR PLANTING GREEN SEEDS IN ROWS IN OPEN AREA
Abstract: In this article, the technology of planting, growing and caring for dill in open fields. A new construction of a special seeder for dill bushes in the open field is presented.
Key words: pulse, special seeder, maintenance, row planting, open field, dill, small seed.
ASOSIY QISM.
Ochiq maydonlarda ko�kat yetishtirishda bir qancha operatsiyalarni bajarish kerak. Birinchi galda yer tayyorlashda urug� sepiladigan maydonlar o�tmishdosh ekin qoldiqlari va begona o�tlardan sifatli qilib tozalanadi. 0,1 ga yerga 150�200 kg chirigan go�ng yoki torf solinadi. O�simlik qisqa muddatda yetilishini inobatga olib, go�ng solish bilan birga 1 sotix maydonga 1 kg azotli, 1 kg fosforli, 0,5 kg kaliy solish talab etiladi. Yer 20�25 sm chuqurlikda plug bilan haydaladi, yirik kesaklar freza yoki g�altakmolali mola tekislagich bilan maydalanib ishlov beriladi, pushtalar olinadi, shundan so�ng urug�lar ekiladi. Urug�larning unib chiqishi taxminan 3-5 ?C daraja haroratda sodir bo�ladi. Biroq, 16-18 ?C daraja optimal sharoit hisoblanadi. Ukrop urug�i toza, kalibrlangan, yuqori unuvchan, kasalliklardan holi bo�lishi zarur. Urug�lar boshqa o�simliklar urug�lari va aralashmalaridan tozalangan bo�lishi kerak [1]. Urug?i 7 �20 kunda unib chiqadi, 30 �40 kunda o?riladi, 60 �70 kunda to?liq gullaydi. O?suv davri qisqa bo?lganligi uchun ukropni bir necha marta ekib, hosil olish mumkin. Qishda issiqxonalarda, ochiq dalaga erta bahorda ekiladi. Ukrop urug�larini ekishda ekish me�yori, muddati va chuqurligiga katta e�tibor qaratish zarur.
Ekish me�yori yuqori hosil olishning asosiy omillaridan bo�lib, urug�larning biologik xossalari, o�lchamlari, massasi, tuproq sharoiti, ozuqa maydonining ta�minlanganligi va ekish muddati bilan belgilanishi kerak. Ekish chuqurligi urug�ning to�la unib chiqishiga ta�sir ko�rsatuvchi omillardan biridir. Ekishga tayyorlangan tuproqning namligi va zichligi, urug�ning sifati hamda ekish muddatlariga qarab ekish chuqurligi 1,5-2,5 sm, qator orasi kengligi 5-7 sm oralig�ida ekiladi. O?zbekistonda ukropning O?zbekiston 243, alligator, marravon, olmos va Orom navlari ekiladi.
Ekish muddati va sxemasi tuproq iqlim sharoitidan kelib chiqib tanlanadi. Ukrop urug�i kech kuzda (noyabrda), erta bahorda (martda) va avgust boshlarida pollarga va pushtalarga qalin qilib sepiladi yoki maxsus mashinalarda tor qatorlab ekiladi. Bir sotixga 200�250 g (10 sotixga 2�2,5 kg) urug� sarflanadi. Tuzlashga ishlatish uchun ular siyrakroq sepiladi va 1 sotixga 100�120 g (10 sotixga 1�1,2 kg) urug� sarflanadi. Urug�lar lentasimon usulida 3�5 qator qilib yoki sochma usulda sepiladi. Urug�lar sepilgandan keyin xaskash bilan tuproqqa aralashtiriladi. Ukropni ekishda pushtalarning kengligi ekin va tuproq turiga qarab 70 sm dan 90 sm gacha bo�lishi mumkin. Pushta olishda quyidagi mashinalardan foydalaniladi: RUMPTSTAD RSF 2000 pushtaolgich kultivatori, RUMPTSTAD RSRR rolikli pushta shakllantirgichi, ChKU-4A chizel-kultivatorining egatochkichi, KRX-3,6 va KRT-4 paxtachilik kultivatorlari pushta olgichlar. Pushtalar yumshoq tuproqda kengroq, zich tuproqda esa ensizroq olinadi. Pushtaga ekishning afzalliklari urug� sarfining kamayishi va olingan hosilning o�lchamlari kattaroq bo�lishidan iborat [2-3].
Ko�kat ekish muddatlarini to�g�ri belgilash katta ahamiyatga ega. Ekish muddatlari bir haftaga kechiksa hosildorlik 20-25% ga kamayadi. Ko?kat ekinlar, asosan, dehqon xo?jaliklari tomorqalarida yetishtiriladi.
Ekish texnologik jarayoniga uchta asosiy agrotexnik talab qo�yiladi:
1) urug�larni belgilangan me'yorda ekish;
2) urug�larni maydon bo�yicha bir tekis taqsimlash;
3) urug�larni belgilangan chuqurlikda joylashtirish.
Ekish usullarini tanlashdan maqsad urug�larni qatorlarda tekis joylashtirib, yuqori hosil olishdan iboratdir. Qator oralarining kengligi va qatordagi urug�lar orasi har qaysi ekin uchun talab etiladigan oziq maydoniga asosan tuproq-iqlim sharoitlariga qarab belgilanadi. Qatordagi urug�lar yoki urug� uyalari orasi ekish me�yoriga qarab, qator oralari kengligi esa ekish usuliga qarab belgilanadi. Urug�larni ekish usullari ularning vertikal va gorizontal tekisliklarda joylashishiga qarab farqlanadi [3].
1-rasm. Ukropni yetishtirishda pushtada ekinning joylashishi va pushtaning o�lchamlari.
Pushtalarga ekishda tuproqning issiqlik qabul qiluvchi yuzasi tekis yuzaga nisbatan 1,5 barobargacha ortadi, buning natijasida urug�ning unib chiqishi uchun kerakli miqdordagi issiqlik tuproqda tezroq to�planishi hisobiga urug� erta unib chiqadi va o�simlik yaxshi rivojlanadi va erta pishib yetiladi. Bundan tashqari pushta olingan maydonlarga urug�larni tasma usulida ko�p qatorlab va donalab ekish imoniyati yaratiladi. Yog�ingarchilik suvlarini pushta yon tomonlaridan egatga oqib tushishi natijasida pushta ustida ortiqcha nam to�planmay, urug� suvda bo�kib qolishi, chirishi hamda qatqaloq hosil bo�lishining oldi olinadi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda va respublikamiz sharoitida ukrop urug�larini ekadigan maxsus seyalka bo�lmaganligi sababli ukrop urug�larini ekish mahalliy sharoitga moslashmagan, hamdo�stlik mamlakatlari va xorijdan keltirilgan qatorlab ekadigan SUNP-4,2, SONP-2,8, OLIMPIA GASPARDO, UNIA �RU�, �����-1,8, UD 2000, seyalkalar hamda har xil yasama moslamalar va qo�l kuchi yordami bilan amalga oshirilmoqda. Ammo bu seyalkalar va moslamalar ukrop urug�larini agregatning daladan bir o�tishida pushtalarni shakllantirib, ularning tepasiga qatorlab eka olmaydi. Bundan tashqari ekishga tayyorlangan dalalarda pushta olish va pushtalarga ishlov berish hamda ekish tadbirlari alohida-alohida agregatlar bilan bajarib kelinmoqda [4]. Bu esa ekish muddatining cho�zilishi, urug�lik, mehnat, yonilg�i-moylash materiallari sarfining ortishiga olib kelmoqda [5].
Shuni ta�kidlash lozimki, xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqariladigan seyalkalarni respublikamiz sharoitida to�g�ridan-to�g�ri qo�llab bo�lmaydi, chunki ularning bizdagi ishlash sharoiti (tuproqning turi, namligi, zichligi, qattiqligi, dala relefi bo�yicha) va ularga qo�yilgan agrotexnik talablar (qator oralarining kengligi, ekish texnologiyasi, urug�larni ekish chuqurligi, ekish me�yorining belgilanishi bo�yicha) xorijiy mamlakatlardagidan katta farq qiladi [5].
Bundan tashqari xorijdan keltiriladigan mashinalar narxining qimmatligi qishloq xo�jaligi mahsulotlarini yetishtirish tannarxining oshishiga olib keladi.
Ukrop ekishga tayyorlangan dalalarda agregatning bir o�tishida pushtalar shakllantirib, ularning tepa qismiga qatorlab ukrop urug�larini ekadigan seyalka ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi. Bu esa ekish muddatining qisqarishiga, urug�lik, mehnat, yonilg�i-moylash materiallari sarfining kamayishiga olib keladi.
Yuqorida ko�rsatilgan kamchiliklarni inobatga olgan holda Qishloq xo�jaligini mexanizatsiyalash ilmiy-tadqiqot instituti olimlari tomonidan ukrop va ko�kat urug�larini ekadigan, mintaqa iqlim sharaoitiga mos keladigan kombinatsiyalashgan mashina ustida izlanishlar natijasida ukrop va ko�kat urug�larini ekadigan kombinatsiyalashgan mashina konstruksiyasi ishlab chiqildi.
2-rasm. Bir yo�la pushta shakllantirib ko�kat urug�larini qatorlab ekadigan seyalkaning texnologik sxemasi.
U osish qurilmasi bilan jihozlangan rama 1, tayanch-yurituvchi g�ildiraklar 2, zanjirli uzatmalar 3, diskli markerlar 4, pushtaolgichlar 5 va ularning qanotlariga o�rnatilgan tekislagichlar 6, iskanalar, bunkerlar 7, ekish apparatlari 8, urug� o�tkazgichlar 9, parallelogramm mexanizmlar 10, ularga o�rnatilgan sirpang�ichlar 11 va soshniklar 12 hamda zanjirli shleyflar 13 ish organlardan tashkil topgan (2-rasm).
XULOSA.
Ukrop ekishga tayyorlangan dalalarda agregatning bir o�tishida pushtalar shakllantirib, ularning tepa qismiga qatorlab ukrop urug�larini ekadigan maxsus seyalka konstruksiyasi ishlab chiqildi. Bu esa ekish muddatining qisqarishiga, urug�lik, mehnat, yonilg�i-moylash materiallari sarfining kamayishiga olib keladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO�YXATI:
1. ������� �.�., ��������� �.�. �������� ���������� ������� ������������� ������������// ���� ������?���� �������� ?����� ?������� ??� ����? ���������?�� ������������� ���?������ ??� �����������: ���. ����. ����?�����? ������-?����� ����. 10-11 ������ 2021. � �?���, 2021. � �. 209-210.
2. Ibragimov A.A., Karakhanov A.K., Abdurakhmanov A.A., Eshdavlatov A.E., Uteniyazov P.A., Khadzhiev A.A. Research results for a new onion seed drill // Agricultural machinery and technologies. � Moscow, 2020. Vol. 14 N 4. � S. 12-16.
3. Bokijonovich, I. K., & Makhkamovich, M. U. (2023). Results of Multi-Factor Experiments Conducted to Base the Parameters of the Combined Machine Quantification Apparatus for Organic Fertilizers. Eurasian Journal of Engineering and Technology, 17, 11-16.
INTERNET MANBAALARI:
https://cyberleninka.ru/article/n/ukrop-shivit-ni-ochiq-dalalarda-yetishtirish-texnologiyasi
https://www.jardineriaon.com/uz/nihol
