CC BY
178O'ZBEK XALQ BALERINASI
Muslima Mansurovna Aliyeva O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada o'zbek milliy balet san'atida o'z faoliyatini olib borgan ijodkor Bernora Qoriyeva yaratgan milliy obrazi, o'z davrida prima balerina milliy balet san'ati madaniyatimizni respublika va dunyoga targ'ib qilgani haqida fikr yuritiladi.
Kalit so'zlar: madaniyat, ijod, milliylik, san'at, ijodkor, obraz.
UZBEK NATIONAL BALLERINA
Muslima Mansurovna Aliyeva Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: In this article, the Uzbek national ballet has its own. The national image created by the artist Bernora Korieva, the prima ballerina of the national ballet of her time, promoted our culture to the republic and the world.
Keywords: culture, creativity, nationality, art, creator, image.
Balet (lot. ballo - raqsga tushaman) - asar mazmuni musiqiy xoreografik obrazlar vositasi bilan ifodalanadigan sahna san'ati turi. O'zida san'atning dramaturgiya, musiqa, xoreografiya, tasviriy san'at kabi turlarini uyg'unlashtiradi, bu san'at turlarining hammasi alohida-alohida mavjud bo'lmay, Baletning sintez markazi bo'lgan xoreografiyaga bo'ysunadi. Balet librettochi, kompozitor, baletmeyster va rassom hamkorligida yaratiladi. Baletning dramaturgik asosi libretto (ssenariy)dan boshlanib, unda asarning asosiy mazmuni, g'oya, ziddiyat va harakterlari aniq belgilanadi. Libretto ko'pincha adabiy asarga asoslanib, uni musiqa va xoreografiyada gavdalantirish imkoniyati hisobga olinadi. Ssenariy asosida esa kompozitor Balet musiqasini yaratadi. Uning izchilligi, sahna ko'rinishi, parda va nomerlarga bo'linishi ssenariyda ko'rsatiladi. Musiqa faqat ssenariyni ifodalabgina qolmay, balki musiqali obrazlarning mazmuni bilan uni boyitadi. Balet musiqasi xoreografiyani yaratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Balet - musiqada yozilgan, xoreografiyada gavdalantirilgan drama.
80 - 90-yillar kompozitor va baletmeystrlarning milliy Balet yaratish borasidagi harakatlari kuchaydi. "Navro'z" (Ik.Akbarov), "Quyoshga ta'zim" (R.Abdullayev), "To'maris" (U.Musayev) kabi Baletlar milliy baletimiz mavqeini yanada ko'tardi. G.Izmaylova, B.Qoriyeva, V.Vasilyev, G.Hamroyeva, N.Yoqubova, R.Tanguriyev,
I icclT^^^^H 26 http://oac.dsmi-qf.uz
S.Tanguriyeva, Z.Davletmurodova, R.Karimova, F.Sa'dullayeva qabilar o'zbek Baletini rivojlanishiga munosib hissa qo'shdilar. 1997 y. Toshkent xoreografiya bilim yurti negizida Toshkent davlat milliy raqs va xoreografiya oliy maktabi hamda xoreografiya maktab-internati tashkil etilgan.
Alisher Navoiy nomidagi davlat akademik teatrning prima balerinasi, xalq artist, ko'plab Davlat mukofotlari laureati Bernora Qoriyeva klassik raqs formalarining go'zalligini insoniy his tuyg'ularining yuksak,haqqoniy va tabiiy tiliga ko'chira olgan iste'dodli raqqosalar qatoriga kiradi. U tomoshabinni tashki yuksak maxorat bilan hayratga solishga urinmaydi, uning raqslari hamisha noodatiy, ma'noli bo'lib, uning uchun raqs texnikasi yaratilayotgan obrazni ochib berish vositasi xolosdir. Bernora Qoriyeva tomonidan yaratilgan barcha obrazlar jahon va o'zbek xoreografiya san'ati yutuqlari qatoridan joy olgan. U tomonidan 1950-yil 9-dekabr R.Gliyerning "Mis chavandoz" baletining Toshkent sahnasida ilk namoyishi bo'ldi. Rostislav Zaxarov xoreografiyasini baletmeyster Igor Smirnov sahnalashtirdi. Ushbu balet 4 qism, 6 ko'rinishdan iborat bo'lib, asosiy rollardan Parasha obrazini Bernora Qoriyeva Galiya Izmaylovadan so'ng yuqori darajada gavdalantirdi.
1967-yil 4-fevralda kompozitor Avram Xachaturyanning "Spartak" baleti tomoshabinlarga havola etildi. Baletmeyster Ibrohim Yusupov, libretto muallifi Volkov bo'lib, balet 3 qism, 16 ko'rinishdan iborat. Bosh rollarni Bernora Qoriyeva, Galiya Izmaylova, Vitaliy Vasilyev, Valentina Proskurina kabi mahoratli balet artistlari ijro etishdi. "Sevgi tumori" baletini yaratgani uchun kompozitor va dirijyor M.Ashrafiy O'zbekiston Davlat mukofoti va Javoxarlal Neru Xalqaro mukofotiga, baletmeyster-sahnalashtiruvchi Galiya Izmailova, yetakchi yakkaxon raqqosalar Bernora Qoriyeva, Klara Yusupova va Vitaliy Vasilyevlar esa O'zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo'ldilar.
1971-yilning 1-dekabrida kompozitor A.F.Kozlovskiy musiqasiga "Tanovar" milliy baleti sahna yuzini ko'rdi. Galina Kozlovskaya librettosiga 3 qismli balet o'zbek xoreografiyasi darg'alari va teatr balet artistlari Tamaraxonim va Mukarrama Turg'unboyeva maslahati bilan N.S.Markaryans tomonidan sahnalashtirildi. 1973-yilda "Tanovar" baletining ijrochilari O'zbekiston davlat mukofatlariga sazovar bo'lishdi.
1971-yil o'zbek milliy "Tanavor" baletining tug'ilish kuni bo'ldi. Balet libretto muallif tomonidan "Tanovar" deb nomlandi. Mazmun poema asosida, birinchi o'zbek ijrochisining fojiali qismatiga bag'ishlandi. Dramaturgiyasi baletga fojeali lirika sifatida namoyon bo'ldi. Balet musiqasi sarosimali, goh quvnoq, goh fojeali yaratildi. Balet raqslari musiqa bilan hamohang, milliy, mumtoz o'zbek raqsi yangi jilolar bilan namoyon bo'ldi.
Ushbu baletda mumtoz raqs elementlari bilan milliy raqs elementlari chambarchas bog'liq va bularning barchasi yuqori obrazlarning fondidir. "Tanavor"
I icclT^^^^H 27 http://oac.dsmi-qf.uz
baletining bosh qahramoni Nurxon va uning sevgilisi Aziz o'rtasidagi muhabbat. Komil Yashin uzoq yillar davomida drama teatrida "Nurxon" spektaklini namoyish etdi. "Tanovara" librettosi hech qanday adabiy ko'maksiz yaratilgan mutlaqo mustaqil asar. O'ttizinchi yillarning boshlarida yashagan o'n etti yoshli qiz Nurxonning hayoti bilan bog'liq ba'zi holatlarga asoslandi. Ushbu qisqa hayotning haqiqiy hikoyasi fojiali va Shekspir xronikalariga mos keladigan ko'plab dramatik voqealar bilan to'ldirilgan. Uning singlisi Begim Xon uzoq vaqt davomida oilaviy voqeani aytib berdi, uning tafsilotlaridan qon muzlab qoldi. Ikkala opa-singil Xo'ja urug'idan bo'lgan juda boy boyning qizlari edi. Ko'rinib turibdiki, u aqlan g'ayritabiiy edi, chunki uning butun hayoti doimiy zo'ravonlik zanjiri.
U butun mahallani qo'rquvda ushlab turdi, o'ldirdi, o't qo'ydi va bitmas-tuganmas sadizm bilan yomon ko'rgan har bir kishiga muomala qildi. Ana shunday vahshiyliklardan biri qizning oldida sodir bo'lgan Nurxonning onasini o'ldirish edi. Barcha dramatik burilishlardan so'ng, Begim Xon taniqli o'zbek doirachisi Usta Olimning rafiqasi bo'lib, uni o'z himoyasi ostiga oldi va uni otasining azobidan qutqardi. U Begim Xonni raqsga o'rgatdi. Usta Olim sayyoh raqqosalar va aktyorlar guruhini yaratuvchisi bo'lgan va ular bilan birga Farg'ona vodiysining shahar va qishloqlarida yurgan. O'lim Nurxon ustidan otasining g'azabidan osilganligini bilib, uni o'g'irlab, o'zlari bilan olib ketishdi. Nurxon raqqosaning tabiiy iste'dodini namoyon etdi. Usta Olim uning ustoziga aylandi va u sayyoh guruhining shahar va qishloqlarda chiqishlari paytida yakkaxon ijrochi sifatida chiqa boshladi. Bundan habar topgan ota uni o'ldirishga qasamyod qildi, lekin o'zi buni qilishdan qo'rqib, hamfikrlar huzurida voyaga etmagan o'g'lini "singlimni o'ldiraman" deb Qur'on bilan qasamyod qildiradi. Qarindoshlarining yordami bilan Nurxon uyga aldov bilan olib keladi. Ertalab, tong otishi bilan akasi uni bog'da o'ldirib, unga yigirmadan ortiq yeriga pichoq jarohati etkazadi. Uning jasadini daraxtga osib ko'yadi. Bu jinoyatni eshitgan Muhitdin qori Yoqubov boshqalarni o'z himoyasiga oladi.
Ushbu qotillik shahar va uning atrofida yashovchilarni hayratga soldi va qotil sud qilinayotganda, maydonda minglab olomon kambag'al qiz Nurxon o'ldirilgan otasi uchun o'lim jazosini aytishadi. Ammo otasi, ehtimol, puli bilan voyaga etmagan o'g'lini o'n yilga ozodlikdan mahrum qildiradi. U muddatini o'tab, tug'ilgan joyiga qaytgach, doimo jamoat g'azabiga, la'natiga duch keladi. U choyxonaga yoki boshqa joylarga kirganda hamma odamlar o'rnidan turib ketardilar.
O'zbek xalq balerinasi bo'lishni orzu qilgan qizning xotirasini ehtiyotkorlik bilan va mehr bilan qadrlaydi. Aynan shu qonli hayotiy voqeadan balet janrida asar yaratish kerak edi. Ushbu taqdirni jinoiy hayotdan chiqarib tashlash va uni badiiy asarning fojiasiga aylantirish zarur edi. Hayotni she'riyatga aylantiradigan san'at uchun mavjud bo'lgan o'lchovini topish kerak edi.
"Tanovar" baleti sahnalashtirilganda, etnografik kundalik hayot tarafdori bo'lgan bitta o'zbek rejissyorining Komil Yashinga aytgan gapi juda ta'sir qiladi. "Nurxon haqidagi voqeani hayotning qoni va iflosligidan tozalaganingiz uchun tashakkur! Siz buni eplay olmasligingizdan juda qo'rqardim. Sizda haqiqiy balet bor. Juda qoyil! Yana bir bor rahmat".
Balet musiqasi yozilganda, bu asarni romantik xoreografik she'r deb atash mumkinligi aniq bo'ldi. Aleksey Fedorovich ushbu asarga o'zining xalq kuylari, ritmlari, shakllari, she'riyatning barcha hissiyotlari haqidagi bilimlarining barcha to'plangan boyligini, o'zi bilgan va sevgan narsalarini sochib yubordi. Ushbu asarda u o'zining barcha boyliklarini o'zbek xalqiga meros qilib qoldirgandek tuyuldi. U bu asarni deyarli hayotiga zarar etkazgan og'ir kasallikdan so'ng yaratdi. Fyodor Lopuxovning shogirdi uning tavsiyasiga binoan xoreograf sifatida taklif qilingan.
Nurxonning fojeali o'limi, uning jiddiy obrazini Bernora Qoriyeva juda ta'sirli yaratdi. Uning yengil harakatlari tomoshabin etini jungitib, yanchli ta'surotlar qoldirdi. Ushbu milliy obrazini gavdalantirgan ijrochi Xalq artisti unvoniga sazovor qildi. Taqdimot vaqtida kompozitor sahnaga taklif qilinganda Bernora Qoriyeva unga tiz cho'kib ta'zim qildi.
Xulosa qilib aytganda, ijodiy jamoa o'z oldiga qo'ygan badiiy va g'oyaviy vazifasini uddalay olgan. "Sevgi tumori" do'stlik ramzi. N.Guseva, J.Neru mukofoti laureati. Alisher Navoiy nomidagi Davlat akademik teatr jamoasi Moskva safari vaqtida Bolshoy teatr sahnasida namoyish qilgan "Sevgi tumori" baleti poytaxt tomoshabinlariga juda manzur bo'ldi. Yuksak talabli, ta'bi nozik moskvaliklarga badiiy zavq bera olgan bu asar muallifi O'zbekiston xalq aktyori Muxtor Ashrafiyni katta ijodiy yutuqqa erishganligi arziguli holatdir. Milliy raqs bilan baletning bog'lanish jihatlarini odatda, plastikalarining tashqi shakllaridagi mushtaraklikni uchratamiz. Chunonchi, o'zbek, raqslaridagi qo'l harakatlarining klassika bilan qo'shilib ketganligiga duch kelamiz. Qizig'i shuki, bizning "milliylik"ni adabiyot, arxitektura, musiqada ifoda etilgan milliy xarakter borasida uzundan-uzoq mulohaza yuritgan taqdirimizda ham, "qo'llar bilan oyoqlar"ga kelib taqaladi.
O'zbek milliy xoreografiyasining huddi ana shu estetik xususiyati, uning falsafasi jahonga zavq- shavqli klassik raqsning akademik, jiddiy shakllarida ifoda etilgan oliy ma'naviy ideallari va yuksak tuyg'ularini baxsh etgan rus balet maktabi gumanistik falsafasining estetik konunlarini qabul etishda tabiiy zamin vazifasini o'tadi. O'zbek balerinasi Bernora Qoriyeva ijodi nechog'li milliy bo'lsa, shu qadar umumbashariy, nechog'li an'anaviy esa, shu qadar zamonaviydir. U yorqin, beqiyos, o'ziga xos san'atkor sifatida, Ulanova baletlari va Turg'unboyeva raqslarining insonparvar, ma'naviy g'oyalarini davom ettirmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. M.Tursunxodjayeva. "Bernara luchezarnaya". Opa-singil suhbati,yoxud Ayol ayol nazdida.
2. S.Sagatov, M.Muxamedova. "O'zbekiston madaniyati va san'ati fidoyilari", Toshkent 2019
3. Avdeyeva L. Balet Uzbekistana. T., "Adabiyot va san'at" 1973
4. https: //uz.m. wikipedia. org/wiki/Balet.
