CC BY
4УДК (470) (091)
Н.А.БЕРДЯЕВТЩ ФИЛОСОФИЯСЫНДАГЫ АДАМДЫ ОБЪЕКТИВТЕНД1РУ
ФОРМАЛАРЫ
МУЛДАШЕВА Г.Б. - филос.г.к., М.Этемюов атындагы Батыс ^азак;стан мемлекеттiк университетшщ доцентi,
Аннотация: Мацалада Н.А.Бердяев еркгндгктгц царама-царсылыгы реттде цулдыцты санайды жэне оныц тк1р1не сэйкес, еркгн болу цаншалыцты циын болса, цул болу соншалыцты жецгл. Кулдыцтыц ец бастапцы нысаны реттде Н.А.Бердяев адамныц болмыстыгы цулдыгын атады. Болмыс - бул онтология болуга умтылатын пэлсапалыц категория. Н.А.Бердяев пгкгргнше, жек квруштк те унамайтын адамды ерктдтнен айырып, цулдыцца салуга умтылыс болып табылады. Кудай жэне адам ацыл-ойыныц внгмг болып табылатын Кудай идеясын ажырату цажет. Кудай мен адам арасында ерекше делдал, ягни адамныц объективтгленген санасы тур. Кудай тутастыц емес, сол сияцты, ол болмыс немесе абсолют те емес. Муныц барлыгы -абстрактылы ойлау вн1мдер1. Н.А.Бердяевтщ птртше, оныц б1ртутас Кудайдыц бар екендтн абсолютт1 ацицат реттде мойындауында.
Tyüíh свздер: адам, цулдыц, патшалыц, болмыс, Кудай, Абсолют, Рух, жеке тулга, теология, табигат, гарыш.
ФОРМЫ ОБЬЕКТИВАЦИИ ЧЕЛОВЕКА В ФИЛОСОФИИ Н.А.БЕРДЯЕВА
Аннотация: В статье рассматриваются две формы объективации Бердяева, два противоположных социальных положения, два типа сознания: господство и рабство. Н.А.Бердяев утверждает, что свобода никакого соприкосновения не имеет не только с рабством, но и с господством. В качестве первой формы рабства Бердяев называет рабство человека у бытия. Бытие - это категория философии, стремящейся быть онтологией. Отождествление мира с бытием порабощает человека. В действительности, реально, согласно Бердяеву, существует лишь единичное. Бердяев выбирает ту философию, которая утверждает примат свободы над бытием.
Бердяев различает Бога и идею Бога, которая является продуктом человеческого умозрения. Между Богом и человеком стоит своеобразный посредник - объективированное сознание человека. Бердяев подвергает критике категорию Абсолюта, или Абсолютного. Абсолют - один, он не может относиться к чему-либо другому и с ним невозможно вступать в отношение, например, молиться. Между Абсолютом и Богом Библии нет ничего общего.
Ключевые слова: человек, рабство, господство, бытие, Бог, Абсолют, Дух, личность, теология, природа, космос.
FORMS OF HUMAN OBJECTIFICATION IN THE PHILOSOPHY OF
N.A.BERDYAEV
Abstract: Berdyaev examines two forms of objectification, two opposing social position , the two types of consciousness : the dominance of slavery. Berdyaev asserts that freedom does not have any contact not only with slavery, but also with the rule . As the first forms of slavery Berdyaev calls slavery of man being. Genesis - a category ofphilosophy that seeks to be an ontology. Identification with being the world enslaves man . In fact, actually, according to Berdyaev , there is only a single . Berdyaev chooses philosophy that asserts the primacy of freedom over being . Berdyaev distinguishes between God and the idea of God, which is the product of human speculation. Between God and man standing kind of mediator - objectified human consciousness. Berdyaev criticizes the category of the Absolute, or Absolute . Absolute - one , he can not relate to anything
else and it is impossible to enter into a relationship, for example, to pray. Between the Absolute and the God of the Bible has nothing to do .
Keywords: people, slavery, domination, being, God, the Absolute Spirit, identity, theology, nature, space.
Н.А.Бердяев адам мазмуныныц мацызды атрибуттарыньщ 6ipi ретшде еркшдшт санайды. Б1рак; адам, e3-e3iMeH турак;ты егесте жYретiн, карама-кайшылыкты т1ршшк иесi. Н.А.Бердяев еркшдштщ карама-карсылыгы ретшде кулдыкты санайды жэне оныц пшрше сэйкес, еркiн болу каншалыкты киын болса, кул болу соншалыкты жещл. Tirni адам кей кездерi кулдыкты да унатады. Сонымен, адам бойында еркiн болу мYмкiндiгi салынган, бiрак, сол сиякты оныц бойында карама-карсы мYмкiндiк кул болу мYмкiндiгi де бар.
Н.А.Бердяев Гегельдщ «Рух феноменологиясы» ецбегшде кожайын мен кул, Yстемдiк пен кулдык диалектикасы анык керсетшгенш еске салады. Н.А.Бердяевтщ пiкiрiнше, Yстемдiк пен кулдык тек екi карама-карсы элеуметпк жагдай гана емес, бул жэне де сананыц екi тYрi де. Yстемдiк саналы болса, кулдык санасы да бар. Гегель керсеткендей, кул езшщ iшкi диалектикасыныц аркасында, ез карама-карсылыгына eтiп кожайын бола алатын болса, мырза да кулга айналуы мYмкiн. Н.А.Бердяевтщ бекiтуi бойынша, еркшдштщ тек кулдыкпен гана емес, сол сиякты Yстемдiкпен де уштасу нYктесi жок. «Еркш тулга, - деп жазды Н.А.Бердяев, - ез алдына тiршiлiк етедi, ез бойында карама-кайшылыксыз сапаларды сактайды» [1]. Пэлсапашыныц еркiн адам «кул-кожайын» карама-кайшылыгы Yстiнен гана емес, жалпы кез-келген кайшылыктар Yстiнен тур, ягни оган кайшылыкты ештеце де жок деген ойымен келiсуге бол ма? Бiздiц кезкарасымыз бойынша, бул олай емес. Еркшдш шын мэнiнде де Yстемдiк пен кулдык кайшылыгынан жогары тур. Себеб^ тек кул гана емес, кожайын да ершаз, ол кулсыз тiршiлiк ете алмайды. Бiрак, еркшдш те тек кана оц магына иеленбейдi, сол сиякты, белгiлi бiр кайшылыкпен аракатынасы аркылы бекiтiлетiн терю магынага да ие. Бул кайшылык мiндеттi тYPде кажеттiлiк (Гегель, марксизм жэне шшара Н.А.Бердяевтщ eзi беюткен) емес, ягни ол ретшде ершаздш немесе тэуелдiлiк те кeрiне алады. Сонымен, еркiндiкке eзi бiрлiгi мен карама кайшылыгы тYрiнде Yстемдiк пен кулдык карсы тур. Бул жерде пэлсапашыныц логикалык тураксыздыгы байкалып тур. Бiрак, бул бeлiмде бiздi кызыктыратыны кулдык кубылысы, ал бул кубылысты ол жалпы дурыс мiнездеген.
Н.А.Бердяев Л.Фейербахтыц дiни кулдык пен К.Маркстыц жатсыну YPДiсiмен байланысты экономикалык кулдыкты сынауларын, олардыц жалпы бейнесiнде кабылдайды. Оныц пiкiрi бойынша, адамды адам канаудан улы жауыздык керген К.Маркс ойы дурыс. Бiрак, Маркстыц бул канауды жауыздык деп санауы дурыс емес. Шын мэншде бул жауыздык адамныц адам Yстiнен билiгiнен, Yстемдiк пен кулдык катынастарынан туындайды. Н.А. Бердяевке сэйкес, осы жауыздык кeзi когамдык катынастардыц eзiнде емес, адам санасыныц курылымында, - «Адам бiреудiц кожайыны болуыныц себебi, ез санасында ол Yстемдiк етуге ерiк, талпыныстыц кулы болгандыктан болады. Оган баскаларды кулдыкка салуга мYмкiндiк берген ^ш, оныц eзiн де кулдыкка салады. Еркш, адам, - деп жазды Н.А.Бердяев, - ешюмнщ Yстiнен де Yстемдiк кургысы келмейдi» [1, 37б].
Осы арада, маркстiк жэне бердяевтш пэлсапалык багыттар - материалиста пен идеалиста багыттардыц карама-кайшылыгы айкын кершш тур. Материализм мен идеализм ез ец соцгы нускаларында жаца дэуiрде [2] гана толык жарактанган болса да, олар осы уакыттан бастап бiр-бiрiне айкын карсы турды. 0з кYЙлерiнде олардыц екеуi де бiржакты. Олар, эркайсысы eздерiнше элем курылымын бiржакты пайымдап кана коймайды, сонымен катар, адамзат шындыгыныц негiзгi козгаушы кYштерiн де ез багыттарымен пайымдайды. Марксизм мен идеализм бiржактылыFын, ез кезшде «сыни онтологияныц» негiзiн калаган Н.Гартман Гегель мен Маркс пэлсапасы тарихын салыстыру мысалында кeрсеттi. «Екеуi де, -деп жазды ол, - тарихи болмыс тутастыгын кубылыстардыц бiр гана, жалгыз тобынан шыга отырып тYсiнуге умтылады. Егер, осы тутастык iшiнен, рухани болмысты жогаргы кабат ретшде белгiлейтiн болсак, формула тшмен айтканда былай деуге болады. Гегель тутастыкты
«жогарыдан» тужырымдауга тырысса, Маркс «теменнен» тужырымдауга тырысады. Б1рак;,
eKeyi де оны тек 6ip шеттен, тек карама-карсы шектен тусшуге умтылуда (.....) Осылайша,
олардыц екеyi де, 6iр кателшке урынуда, тек олардыц 6ул кателiктерi 6iр-6iрiне керi жагынан келедi» [3].
Н.Гартман птршше, шындык мэнi мынада жатыр, тутастык iшiнде детерминацияныц эртYрлi желiлерi эрекет жасайды, соныц шшде, «жогарыдан» козгалыс мен «теменнен» козгалыс та 6олады. Бiз 6iлетiндей, Гегель о6ъективт идеалист, Н.А.Бердяевтi су6ъективт1 идеалистерге жаткызуга 6олады. Ол, жеке тулгадан жогары турган 6елгiлi 6iр санадан шьщпайды, адамныц даралык пен жеке тулга ретшдеп санасынан шыгады. К.Маркс, эрине, материалды; ендiрiс пен онда калыптасатын когамдык катынастарды а6солюттеyдi ж16ередь Бiрак, ол осы катынастар калыптасуы мен кызмет аткаруындагы сананыц релш жокка шыгарган жок. Эрине, оныц «Немю идеологиясы» тэрiздi ертерек ец6егшде сана мен когамдык катынастар аракатынастарын редyкционистiк пайымдауды кездестiрyге 6олады. Бiрак, «Капиталмен» жумыс жасау кезецiнде К.Маркс, оны Н.Гартман айыптаган жетiспеyшiлiктердi толык жоя алмаса да, оны бiршама келiсiмдi пайымдады. Бул кезецде К.Маркс 6ылай деп 6екiттi, - «адамдар арасындагы когамдык катынастар, адамдардыц ойлау шегшде гана мYмкiн...» [4].
Н.А.Бердяев Маркске карсылык 6iлдiре отырып, сана, соныц шшде, даралык сана релш жэне 6ул санадагы ерiк релш бiржакты тYсiнyдi жi6ередi. Оныц, эрине, Yстемдiкке деген ерiк еркiн ерш 6олып та6ылмайды деyi э6ден дурыс. Н.А.Бердяев адамныц аса куаттылыкка еркшщ 6олуын ка6ылдай алмайды, се6е6i, ол ерштщ кYшi ете тойымсыз 6олады. Н.А.Бердяев мундай ерiктiц ец шетю нысанын «империалистiк ерiк» деп санайды. «Империалиста ерiк, -деп жазды ол, - адам 6ойындагы эм6е6аптыкты шайтандык аздыру» [5]. Ондай ершке килiккен адам деспотка айналады. Бул - кYнэhар адам жэне оныц кYнэhарлыFы эм6е6ап ерiкке жалган 6агыт 6ередi.
Н.А.Бердяев Ф.Ницше пэлсапасы мен оныц езш жалган пайымдаудан коргайды. Пайымдаушылар Ницше пэлсапасындагы 6илiк ерю идеясын, 6илiк етуге ерiк идеясымен алмастырып жi6ердi. Мундай алмастыру нэтижесшде, зорлыкты актайтын «империалиста пэлсапа» дYниеге келдi. Пэлсапашыныц ойынша, адамдар ке6ше-кеп зорлыктыц не екенiн тYсiн6ейдi. эдетте, олар зорлыктыц кезге тYсiп турган нысандары -дене зорлыгына, 6остандыктан айыруга, елтiрyге карсылык 6iлдiредi. Бiрак, олар ке6ше-кеп дене зорлыгынан да каушт 6олып келетiн зорлык, ягни адам Yстiнен психологиялык зорлыкты 6айкамайды. Мысалы, накты 6iр тэр6елеу жYЙесi адамды ез еркiмен ойлау еркiндiгiнен айыруы мYмкiн. Зорлык когамдык пiкiр, салт-дэсгурлер, ережелер тарапынан iске асырылуы да мYмкiн, Н.А.Бердяев пiкiрiнше, жек керушшк те унамайтын адамды еркiндiгiнен айырып, кулдыкка салуга умтылыс 6олып та6ылады. Бiрак, 6ул 6iр мезгiлде CYЙiпеншiлкке де тэн. Одан да эр^ Н.А.Бердяев пiкiрiнше, адамды еркiндiк те кулдыкка салуы мYмкiн. «Эдеттегi емiр Yлгiсiне айналган еркiндiк, ешкандай 6айкалмай-ак адамды кулдыкка салуга айналады...» [5, 396]. Адам, езш еркш ретшде сезше жYрiп, калай кулдыкка тYCкенiн де 6айкамай калады. Осыган 6айланысты Н.А.Бердяев, - «адамды кызыктыру мен оны кулдыкка салудыц каншама эртYрлi нысандары 6ар екендiгiн айкындау» мшдетш койды [5, 436].
^улдыктыц ец 6астапкы нысаны ретiнде Н.А.Бердяев адамныц 6олмыстыгы кулдыгын атады. Болмыс - 6ул онтология 6олуга умтылатын пэлсапалык категория. Бул дэстYP 6олмыссыздык жок, тек 6олмыс кана 6ар деп 6еюткен Парменид дэстYрiне шыгады. «Парменидте 6олмыс тYсiнiгiнен 6аска кецiл аударатын ештеце де 6олган жок», - деп жазды Н.А.Бердяев [5, 436]. Платон 6ул тYсiнiктi 6iршама нактылады, 6iрак, онтология шегiнде калды. Н.А.Бердеявтщ мэлiмдеyiнше, онтологизм толыгынан кате, жалган пэлсапа. Ол акикат пэлсапа ретшде, т1ршшк пен тiршiлiк ету арасындагы катынастарды мYлдем 6аскаша пайымдайтын экзистенциализмдi санады. Н.А.Бердяев жазуынша, 6олмыс категориясы жалпы элемге шашырап тYCкен алдаркатылган ой енiмi 6олып та6ылады. Элемдi 6олмыспен тецдеспру адамды кулдыкка салады. Ол жалпы мен бiрлiк арасындагы катынастарды аягынан
басына кояды, ce6e6i, бiрлiктi жалпыдан шыгатын ретiнде керсетедь Н.А.Бердяевке сэйкес, шын мэнiнде тек бiрлiк кана eMip CYредi. эмбебаптык - жалпыныц атрибуты емес, жекелш пен даралыктыц, ерекшелштщ атрибуты. «Жеке адамныц эмбебатыгына, - деп жазды Н.А.Бердяев, -адамга жалпы тэн касиеттер аркылы емес, оныц жеке тулгасына ену аркылы жетемiз» [5, 44б].
Орыс пэлсапашысы В.С.Соловьев eзiнiц «ауыткышы бастамаларды сынауында» болмыс категориясына ете жогары жэне нагыз шыни ретшде мэн категориясын карсы койды. Н.А:Бердяев мэн тiршiлiк етумен байланысты деп беюте отырып, болмыстан тiршiлiктi жогары коюга талпынады. Н.А.Бердяев адамныц болмыстагы кулдыгын неден кeрiп отыр. Сонымен, ойлау аркылы жету категориясы болып табылатын болмыс шыни накты элемдi алмастырып, eзiмен жауып тастайды. Жаксы деген жагдайдыц eзiнде де, бул категория астына табигат келе алады, бiрак, рух ешкашан да, ешуакытта да оныц астына келмейдi. Егер, оны бул категория астына келтсретш болсак, онда ол таза жаратылыстыц магына мен объектi ретiнде ойластырылады. Бiрак, рух объект емес. Нагыз кумар жаратылыстанушылар Кудайды да болмыс категориясыныц астына келтiредi. Бiрак, Н.А.Бердяевтщ айтуынша, Кудай жеке-дара тулга жэне былай деп косты, - «Жеке тулга болмыстан бастапкы» [5, 45б]. Барлык тiршiлiктiц бэрiн болмыска экелш тiреу еркiндiктi жояды немесе болмыстыц оныц Yстiнен Yстемдiгiн бекiтедi. Болмысты жаратылыстык пайымдау детерминизм патшалыгы ретшде ^ршед^ адам болмыстыц бiр бeлшегi мен eнiмi жэне оныц зацдарына багынуга мiндеттi болып жарияланады. Н.А.Бердяев корытындысы мынадай, - «Онтологиялык кызыктыру, болмыс кызыктыруы адам кулдыгы ^здершщ бiрiне айналды. Адам, оныц eзiн толыгынан жутып коятын болмыс кулы ретiнде танылды, ол болмыска катысты еркiн емес, оныц еркiндiгiнiц eзiн болмыс тудырган» [5, 45б].
Н.А.Бердяевтщ мэлiмдеуiнше, мундай жагдайда екiнiц бiрiн тацдау кажет, ягни болмыстыц ерюндш Yстiнен Yстемдiгiн бекiтетiн пэлсапаны немесе керiсiнше, еркiндiктiц болмыс Yстiнен Yстемдiгiн бекiтетiн пэлсапаны. Н.А.Бердяевтiц eзi екшшш тацдады жэне соны негiздедi. Оныц пшршше, тек сол гана адамга бостандык беруге кабiлеттi. Оныц ойынша, нагыз акикат пэлсапа осы, ал акикат пен болмыс бiр-бiрiне сэйкес келмейдь Бiрак, Н.А.Бердяев ойынша, болмыс мэселес Кудай мэселесiмен тыгыз байланысты. Сонымен, бул жерде адамды кулдыктыц баска нысаны кYтiп турады - бул адамныц Кудайга кулшылыгы.
Н.А.Бердяев пшршше, Кудай жэне адам акыл-ойыныц eнiмi болып табылатын Кудай идеясын ажырату кажет. Кудай мен адам арасында ерекше делдал, ягни адамныц объективтшенген санасы тур. Касиетп жазбага сэйкес, Кудай адамды eз бейнесшен жараткан. Баскаша айтканда, бул санада Кудай антропоморфты тiршiлiк иесi болып табылады, ягни адам Кудайга eзiндегi ец жаксы касиеттердi тацып кана коймай, eзi де оны байкамастан жаман касиеттерiн де тацады. Бул антропоморфизм тYбiрi терецде жатыр. «Кудай мен адам арасындагы катынастарга, элеуметпк eмiрден алынган кожайын мен кул арасындагы катынастар экелшдЬ> [5, 49б]. Сондыктан да Кудай кожайын, патша жэне т.с.с., ал адам оныц кулы немес багыныштысы ретiнде тYсiнiлдi жэне осылай тYсiнiлiп те келедi жэне осыдан келiп «Кудай кулы», «Кудайга кулшылык» магыналары шыгады. Адамныц eзi ойлап тапкан Кудай туралы осындай тYсiнiктен шыга отырып, адам eз eмiрiнiц мэнiн Кудайга адалдыктан, eзiне оныц каhарын тудырмас Yшiн, оны мYлтiксiз тыцдаудан iздейдi. Кудайды осылай тYсiнуден кeрсокыр табынушылык, курбандык шалу, касиеттi Сотты кYту жэне т.б. туындайды.
Бiрак, Н.А.Бердяев пшршше, Кудайга катысты космоморфты да, социоморфты да, антропоморфты да категорияларды колдану мYмкiн емес. Кудайга катысты Yстемдiк немесе куаттылыкка ерiк тYсiнiктерi колданылмайды. Кудай ешнэрсенiц Yстiнен Yстемдiк курмайды. «Адамныц тYкке турмайтындыгын мойындаудыц eзi де, оныц кудайы касиеттiлiгiн беюту мен оны кудайылык эманациясы ретшде тану тэрiздi пантеизм» [5, 54б].
В.С.Соловьев жэне т.б. орыс дши пэлсапашылары коргаган тутастык идеясына катысты, Н.А.Бердяев, ол eз магынасы бойынша жалган деп бекiттi. Кудай тутастык емес, сол сиякты, ол болмыс немесе абсолют те емес. Муныц барлыгы -абстрактылы ойлау eнiмдерi. Н.А.Бердяев пшршше, шiркеу санасын да жеке тулга Yстiнен туратын белгiлi бiр тутастык
ретшде ойлауга 6олмайды. ШШркеу ез эксзистенциалдык орталыгын иеленген накты 6iр аса зор тутастык емес. Ондай орталык эрбiр жеке тулгада, соныц iшiнде, эрине Иисус Христос тулгасында да бар. Сонымен катар, шiркеy элеyметтiк кубылыс ретiнде, ерекше элеyметтiк институт ретшде де емiр CYредi. Осы аспектще ол адамды басып-жаншып, оны кулдыкка салады. Н.А.Бердяев былай деп жазды, - «Дши кулдык, ^удай кулы болу мен шiркеy кулы болу, ягни ^удай кулы идеясы мен Ш1ркеу кулы идеясы адам кулдыгыныц ец ауыр нысандарыныц 6iрi жэне адам кулдыгыныц бастау алар кездершщ бiрi болды» [5, 556).
Н.А.Бердяевтщ белгшеушше, ол мiнездеген кулдыктыц ею нысаны болмыс алдындагы жэне ^удай алдындагы кулдык кYмэн келтiрiлyi мYмкiн. Бiрак, кулдыктыц Yшiншi нысанына катысты кYмэн тумайды, ягни адамныц табиги кYштер алдындагы кулдыгын кеп ешюм жокка шыгармайды. Н.А.Бердяевтiц жазуынша, антик дэyiрiнен бастап казiргi дэyiрге дейш табигат эртYрлi тYсiнiлдi. Мысалы, Х1Х гасырда табигат деп математикалык жаратылыстану мен техникалык эсер ету объектiлерi тYсiнiлдi. «Мен, - деп жазды пэлсапашы, - «табигат» сезiн колданган кезде, оны мэдениет пен еркениетке немесе жаратылыстык жогары игiлiкке карсы кою маганасында жэне де рухтан белек материалдык элем кецiстiгi магынасында колданып отырган жокпын. Табигат мен Yшiн ец алдымен еркiндiкке карама-карсы, табигат тэртiбi еркiндiк тэртi6iнен ерекшеленедЬ» [5, 566]. Бiз Н.А.Бердяевтiц бул позициясын еткен 6елiмде карастырдык. Осы арада, тек оныц адамныц табигат алдындагы кулдыгын калай тусшепшн карастырамыз. Н.А.Бердяевтiц ойына сэйкес, ондай кулдыктыц эртYрлi нысандары бар. Ец карапайымдары, табигаттыц езiнен шыгатын сырткы жэне шю нысандар, се6е6i, адам ез денеамен табигатка тэyелдi. Табигат кажеттшк пен жаратылыстык зацдар патшалыгы болып табылады. Адам бул зацдарды танып 6iледi жэне техника жасай отырып, езiн олардан 6елгiлi 6iр шекте босатады. Адам табигатпен кYреседi. Бiрак, табигат алдындагы баска да кулшылык бар. Н.А.Бердяев ойына сэйкес, ол адамныц жалпы табигатка жэне табигатка гарыш ретшде, элемдш YЙлесiм жYЙесi ретiнде дурыс катынаста болмауынан туындайды. Н.А.Бердяев оны гарыштыц кызыгушылык деп атады. Адам гарышты аса мадактайды, езiн оныц 6iр 6елiгi ретшде ойлайды жэне осы аркылы оган кулдыкка тYседi.Н.А.Бердяевтiц 6екiтyiнше, жекеленген пэлсапага гарыштык бастаманы, кYш-кyатты жэне т.б. бурында да, казiргi уакытты да сэнге айналып отырган теософтар мен оккультты iлiмдердi аса мадактау жат болып табылады. Сондыктан, табигатты темендететш жаратылыстыц механизм позициялары да, оны жалган жогарылататын гарыштыц кызыктыру позициясы да дурыс емес.
Адамныц болмыстагы, ^удай мен табигат (гарыш) алдындагы кулдыгын талдаган соц, Н.А.Бердяев, оныц m^i бойынша, ец мацыздыларыныц 6iрi -адамныц когамдагы кулдыгына келедi. «Адам, - деп жазды ол, - еркениеттщ узак мыцжылдыгы бойына элеуметтенген тiршiлiк иесi. Адам туралы элеуметтанулык iлiм 6iздi, тап осы элеуметтену YPДiсiнiц езi адамды жаратты деп сендiргiсi келедi. Адам элеуметтш киялда емiр CYретiн тэрiздi. Оган, ез тагдырын когамныц катал талаптарына карсы кою киын, себеб^ эртYрлi багыттагы элеуметтанушылар аузымен айтылган элеyметтiк киял, оныц еркiндiгiнiц езш когамныц аркасында алгандыгына сендiредi.
^огам адамга былай деп айтып отырган юпетп, - «сен менiц жаратылысымсыц, сендегi бар жаксылыктыц барлыгы мен аркылы салынган жэне сондыктан, сен маган жатасыц жэне езiцдi толыгынан маган беруге мiндеттiсiц» [5, 616]. Н.А.Бердяев езшщ адам даралык ретшде гана когам 6елшегi, 6iрак жеке тулга ретшде ол когамга жатпайды, кайта керiсiнше, когамда жеке тулга белшеп ретiнде карастыруымыз керек деген жагдаятынан шыгады.
Н.А.Бердяев когамныц эртYрлi тужырымдарын сынга ушыратты, соныц шшде, эсiресе Г.Спенсер мен А.Э.Шеффлер непзш калаган органикалык тужырым катты сынга ушырады. Н.А.Бердяев пiкiрiне сэйкес, когамда кез-келген нысанды болсын органикалык пайымдау жекелiктi жояды. Се6е6i, когамныц жеке тулга Yстiнен Yстемдiгiн 6екiтедi. Сондыктан, ондай пайымдауларды ол реакционистiк ретшде санады.
Шын мэнiнде, -деп айтты Н.А.Бердяев,-когам агза болып табылмайды, тек адам гана -агза. Оныц «Кауым жэне когам» кiта6ында мазмундалган Ф.Теннис тужырымына назар аудара
отырып, Н.А.Бердяев ол тужырымды да жаратылыстык ретшде атап керсетп. Осы жерде атап ететш нэрсе, Ф.Теннис кауым мен когамды бiр-бiрiнен ажыратуыныц аркасында танымал болды. ¥зак уакыт бойына, бул ажырату оныц есiмiмен байланыстырылып келдь
Эзiнiц «Адам еркiндiгi мен кулдыгы туралы» (1939) ецбегi жазылган кезецде К.Маркс пен Ф.Энгельстщ «Немiс идеологиясы» ецбегiнiц жариялангандыгына (соныц iшiнде, тупю нуска тiлiнде де) карамастан Н.А.Бердяев те, бул угымдарды Ф.Теннис есiмiмен байланыстырды. Г.С.Батищевтiц [6] бекiтуi бойынша, элеуметтiк пэлсапада туцгыш рет, осы ецбекте «кауым» мен «когам» арасындагы дэл айырмашылыктар керсетiлдi. Бiрак, эрине К.Маркс пен Ф.Энгельс бул угымдарга Ф.Теннистен езгеше магына салды.
Н.А.Бердяевтщ Ф.Теннист багалауына кайта орала отырып, оныц Ф.Теннис теориясын когамныц баска органикалык теорияларымен салыстырганда магыналы деп санаганын керемiз. Бiрак, соган карамастан ол Ф.Теннис теориясында да органикальщты Yлгiлендiру бар деп санады. Оныц пiкiрi бойынша, когамныц органикалык моделi адамда элеуметтiк алдау мен кулдыкка салуда, когамныц механикалык моделiмен салыстырганда кеп дэрежеде мYмкiндiк бередi. Н.А.Бердяев бойынша, нагыз толыкканды жэне шын мэндi когам механикалык та, органикалык та емес, рухани когам.
Н.А.Бердяевтщ ойынша, абстрактш, адам жок жэне «адам кашан да накты» деп айтылган кезде, кебiне -кеп бул нактылык терiс тYсiнiледi. Сонымен, де Местрдщ бекiтуi бойынша, жалпы адам деген жок, оныц орнында накты француз, немю, агылшын жэне т.б. бар. К.Маркстщ бекiтуi бойынша, жалпы адам деген жок, оныц орнында жумысшы, капиталист, шаруа жэне т.б. бар. «Осылай кете беретш болсак, - деп жазды Н.А.Бердяев жалпы адам деген угым мYлдем жок, оныц орнында инженерлер, дэр^ерлер, жазушылар жэне т.б. бар деп коса беруге болады. Одан эрi кетш, адамдарда баскада критерийлер бойынша шеказ беле беруге болады. Осы да жэне баска да мiнездемелердi бiрiктiрiп, адам-бул аты-женi, ултты, элеуметтiк мэртебеа, кэсiбi немесе т.б. жеке тулга деп айтуга болады. Бiрак, шын мэншде нактылык, -Н.А.Бердяевтiц ойынша, - бул тутастык, ал тутастык жекелеген белгшер жиынтыгы болуы мYмкiн емес. Эрине, накты адамнан, оныц элеуметпк бейнесiн жатсындыруга болмайды, бiрак тек элеуметтiк бейнеге CYЙену, адамды нактыдан абстрактiге айналдырады, себебi «нактылыктыц езi белсендi эмбебаптык болып табылады» [7]. Накты адам - бул ешкандай элеуметтiлiкке, ешкандай когамга симайтын жеке тулга. «Когамда, - деп беютп Н.А.Бердяев, -кез-келген когамда эр уакытта да жойылуы тиiс, адамды корлауга бейiм бiр нэрсе бар» [7, 67б].
Ендi, Н.А.Бердяев керсеткен, адамзат кулдыгыныц терт нысанын алып карастыратын болсак, темендегi ойларды айтуга болады. Кудайы кулдык пен болмыстагы кулдык -булар адам санасында орын алатын кулдык нысандары. Болмыстагы кулдык толыгымен пэлсапага, нактырак айтканда Парменидтен бастау алатын пэлсапалык дэстYрлердiц бiрiне жатады. Кулдыктыц бул нысанын тотальды деп санауга болмайды, себебi, ол непзшен кэсiбi бойынша пэлсапашыларга катысты. Эрине, пэлсапа бшм беру жYЙесiне енедi, бiрак оныц эсерiн (эр кезецдердеп окыту сапасын ескере отырып) шын мэншде эрекет кабшетп деп санауга болмайды. Кудайы кулдыкка келетш болсак, бiрiншiден, ^¥дай идеясы теистикалык дiндерде мазмундалады, теистикалык емес дшдерде (мысалы, буддизм) ондай идея жок. Сондыктан кудайы кулдык туралы тек теистикалык (политеистицизм жэне монотеистицизм) дшдерге катысты гана айтуга болады. Н.А.Бердяевтщ кателш, оныц бiртутас ^¥дайдыц бар екендшн абсолюттi акикат ретiнде мойындауында.
Н.А.Бердяев жанамалап айтып еткен, адамныц шiркеу iргесiндегi кулдыгына келетiн болсак, буныц езi шiркеу тарихы керсетш тургандай, адамзат кулдыгыныц шын мэншде мацызды нысандарыныц бiрi. Бiрак бул, адамныц когам iргесiндегi кулдыгыныц бiр тYрi болып табылады, себебi, шiркеу - элеуметтiк институт жэне элеуметпк уйым. Адамныц жаратылыс пен гарыш iргесiндегi кулдыгы да, белгiлi бiр дэрежеде Н.А.Бердяев кателесуiнiц бiр шеп. Адам шын мэнiнде де, белгш бiр дэрежеде табигат кYштерiне тэуелд^ бiрак бул тэуелдiлiк тарихи непздшген, яки алгашкы кауым адамы мен казiргi адамныц табигат кYштерiне тэуелдшш эртYрлi. Бiздiц кезкарасымыз бойынша, бул тэуелдшкп бiржакты тYPде
кулдык деп атауга болмайды. Егер, Н.А.Бердяев сезiмен айткандай, адамды езiн жаратушы ^удайдан кецiлiн бургызатын, гарышка келетш болсак, осы жерде кулдык туралы, 6iрiншiден, бул угымды санага, дYниетанымFа катысты колдануга болады жэне екшшщен, тек шартты тYPде колдануга болады.
Сонымен, барлык бердяевтш курылым шашырап кетп жэне тек адамныц элеуметпк ортадагы (оган шiркеy де юред^ кулдыгы гана калды. Бiрак. Н.А.Бердяев шмшде, кез-келген когам адамды кулдыкка салатындай 6ейнелейдi. Сонымен, адам тарихи непзде кез-келген когамга дейiн пайда болган болып шыгады. Эрине, мундай tyc^^^ адамныц жаратылуы туралы Есю Эсиет ацыздары итермелейдi. ^удай адамды топырактан жаратты жэне оныц бойына мэцгi елмес жан Yрледi. КYнэhарлыкка батып, жумактан куылган соц адамдар кебейе бастады жэне ездерiн кулдыкка салган когам курды. Бiрак, бул ацыздан кецiл 6елетiн болсак, тек марксиста пэлсапа емес, сонымен катар, тарих та адамныц элеуметтш тсршшк иесi ретшде пайда болганын жэне осы непзде калыптасканын керсетш отыр. А.А.Хамидов атап керсеткендей, - «Адамныц жеке «мен» сезiмiнiц калыптасуы мен когамныц калыптасуын 6iP-6iрiн толыктыратын екi белек YPДiс емес, жалгыз - 6iр гана YPДiс ретшде карастыру кажет». [8].
Келесi белiмде, 6iз жатсыну кубылысы туралы айтатын боламыз. Ал, эзiрге Н.А.Бердяев когам туралы айткан кезде, ол когамда жатсынылган когам ретiнде, жатсыну Yстемдiк куратын когам ретшде тYсiнгендiгiн атап етемiз. Ол элеyметтiк уйымдастырылган когамга, ол езi бул туралы не ойлайтындыгын белшектеп тYсiндiрмесе де, рухани уйымдаастырылган когамды карсы кояды. Эзшщ ец соцгы басылган «Рух патшалыгы жэне Кесарь патшалыгы» ец6егiнде,
H.А.Бердяев ужымдык пен коммюнотарлыкты 6iр-6iрiне карсы кояды, ягни бiрiншiсiн-ол жасанды кауымдастык ретiнде аныктаса, екiншiсiн нагыз кауымдастык ретiнде аныктайды. «¥жымдык пен коммюнотарлыктыц устанымдык айырмашылыгы неде, - деген сурак коя отырып, езi былайша жауап 6ередi,- «¥жымдык адамныц адамга катынасын, оныц ужымдык шындыкка немесе жасанды шындыкка, адамнан жогары туратын о6ъективтендiрiлген когамга катысты катынасы аркылы бiлдiредi. Коммюнотарлык адамныц адамга ^удай аркылы, iшкi емiр бастамасы ретшде тшелей катынасын 6iлдiредi» [9]. Бул жерде Н.А.Бердяев езi пайымдаган адамныц ^удайы кулдыгы кубылысы туралы умытып кеткендей болады. Ол, коммюнотарлык ужымдыкка айналып кетпеyi Yшiн, ^удайга катынас кандай болуы кажеттiгiн тYсiндiрмейдi.
ЭДЕБИЕТ Т1З1М1
I. Хамидов А.А. Культуро-исторический характер категорий. Дис. в форме доклада ... доктора философских наук. Алма-Ата, 1992, -17 с.
2. Гартман Н. Проблема духовного бытия. Исследования к обоснованию философии истории и наук о духе // Культурология. ХХ век. Антология. М.: Юристъ, 1995, - С. 608-648.
3. Маркс К. Экономическая рукопись 1861-1863 годов. Процесс производства капитала //Маркс К., Энгельс. Соч. Изд. 2-е, Т.47, М.: Политиздат, 1973, - 249 с.
4. Бердяев Н.А. О рабстве и свободе человека. Опыт персоналистической философии // Царство Духа и царство Кесаря. М.: Республика, 1995, - С. 3-162.
5. Батищев Г.С. Введение в диалектику творчества. СПб.: РХГН, 1997, -368 с.
6. Бердяев Н.А. О ра6стве и сво6оде человека. Опыт персоналистической философии // Царство Духа и царство Кесаря. М.: Республика, 1995, - С. 3-162.
7. Хамидов А. Общая логика соотношения Я и Общества //Я и общество. Алма-Ата: Казахстан, 1989, - 23с.
8. Бердяев Н.А. Царство Духа и царство Кесаря. - С. 331-332.
9. Шпенглер О. Закат Европы Очерки морфологии мировой культуры. 1. Гештальт и действительность. М.: Мысль, 1993, -163 с.
