CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№2(4)/2024, 69-75
КУЛЬ ТУРОЛОГИЯ
УДК: 78.01
DOI: 10.52754/16948823 2024 2(4) 12
"МУЗЫКАЛЫК МАДАНИЯТ" ТYШYНYГYНYН МУЗЫКА ТААНУУДА
ТАЛДАНЫШЫ
АНАЛИЗ ПОНЯТИЯ "МУЗЫКАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА" В МУЗЫКОЗНАНИИ ANALYSIS OF THE CONCEPT OF "MUSICAL CULTURE" IN MUSICOLOGY
Апжапар уулу Бектур
Апжапар уулу Бектур Apjapar uulu Bektur
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет _master's student, Osh State University_
Акматкулов Улан Улукбекович
Акматкулов Улан Улукбекович Akmatkulov Ulan Ulukbekovich
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
"МУЗЫКАЛЫК МАДАНИЯТ" ТYШYНYГYНYН МУЗЫКА ТААНУУДА
ТАЛДАНЫШЫ
Аннотация
Макалада авторлор «маданият» тYШYHYГYнe берилген илимий аныктамалардын ар тYрдYY аспектилерин карашып, ошол TYШYHYKTYH маани-мацызына анализ жYргYЗYшeт. Ошону менен бирге «керкем маданият» тYШYHYГYнe жана анын езгече бир чакан системасы катары саналган «музыкалык маданият» категориясынын музыка таануудагы интерпретацияларына токтолушат.
Ачкыч свздвр: маданият, керкем маданият, музыка таануу, музыкалык маданият
АНАЛИЗ ПОНЯТИЯ "МУЗЫКАЛЬНАЯ КУЛЬ ТУРА " В МУЗЫКОЗНАНИИ
ANALYSIS OF THE CONCEPT OF "MUSICAL CULTURE" INMUSICOLOGY
Аннотация
В статье авторы рассматривают различные аспекты научных определений понятия «культура» и анализируют смысл этого понятия. При этом они акцентируют внимание на понятии «художественная культура» и трактовках категории «музыкальная культура» в музыкознании, которая рассматривается как особая ее подсистема.
Abstract
In the article, the authors consider various aspects of scientific definitions of the concept "culture" and analyze the meaning of this concept. At the same time, they focus on the concept of "artistic culture" and interpretations of the category "musical culture" in musicology, which is considered as a special subsystem of it.
Ключевые слова: культура, художественная культура, музыкознание, музыкальная культура
Keywords: culture, artistic culture, culture
musicology, musical
Маданият ар дайым эл агартуу, балдар жана eспYPYмдeргe билим 6epYY, алардын руханий жана нравалык калыптануусуна, эстетикалык идеалдарынын жаралышына таасир этип келген. Маданияттын маани-мазмунун кийинки муундарга eткeрYп берYYHYн e3Y билим берYYHYн маанилYY функциясы болуп саналат. Албетте, бул жерде ce3 маданий нарк-дeeлeттeрдYн негизинде калыптанган мурунку муундун тажрыйбасын кайталап коюу жeнYндe гана болгону жок. Кеп, ошол тажрыйбаны толуктоо жана теревдетYY тууралуу болуп жатат.
Д. С. Лихачевдун концепциясына ылайык, маданият инсандын чыгармачыл дарамети менен байланышкан органикалык бYTYн кубулуш болуп саналат. Ал eзYHYн «Экология культуры» деген макаласында: «для жизни человека важна среда, созданная культурой его предков, ... культурная среда ... необходима для его духовной, нравственной жизни, длящего «духовной оседлости», для его привязанности к родным местам, для его нравственной самодисциплины и социальности» - деп адилет белгилеген.
Бизди курчап турган дYЙнe - бул маданият дYЙнeсY. Маданият сыяктуу аябай сыйымдуу жана татаал тYШYHYккe так, бир жактуу аныктама берYY абдан кыйын. Ошондуктан кeптeгeн изилдeeчYлeр маданиятка аныктама берYYДe бир нече подход бар экенин белгилешет:
• Маданият - бул адамзаттын бардык материалдык жана рухий баалуулуктарынын жыйындысы;
• Маданият - ^п кырдуу, татаал, тарыхый eнYГYп туруучу коомдук кубулуш, дYЙнeнY eздeштYPYY, материалдык жана рухий ишмердYYЛYк чeйрeсYндe адамдын чыгармачыл дараметин ишке ашыруунун ыкмасы;
• Маданият - бул адамдар жашаган «асылдандырылган» чeйрe (Демокрит маданиятты «экинчи натура», б.а. экинчи жаратылыш деп эсептеген), ал чeйрe адамдарга гана таандык иш аракет ыкмасы жана ошол иш аракеттин жардамы аркылуу пайда болгон натыйжалардан тYЗYлeт.
• Маданият - бул адамдын курчап турган чeйрeнY жакшы тарапка eзгeртYYгe, «асылдандырууга» жeндeмдYY болгон кYЧY. Философияны жан дYЙнeнY асылдандыруу катары карап, латынча «культура» терминин Цицерон дал ушундай контекстте колдонгон («philosophia cultura animi est»).
Азыркы учурдагы гуманисттик билим берYY парадигмасы маданияттуу адамды eстeрYYгe багытталган, ошондуктан инсандын маданиятынын ар TYPДYY аспектилерин калыптандыруунун теория жана практика маселелери eзгeчe актуалдуу жана маанилYY болуп жатат. Билим берYYHYн мааниси жана максаты «билимдYY адамдан» «маданияттуу адамга» карай eзгeрYп жатат. В.И. Андреев, «маданияттын элементтери билим берYYHYн жацыланган мазмунунун ядросун TYЗYШY керек жана балдарда ишмердYYЛYк маданиятын, ой жYГYртYY маданиятын, карым-катнаш маданиятын, эстетика-кeркeм маданиятын, психологиялык маданиятын ж.б. маданияттарды eнYктYPYШY зарыл» - деп тактоо киргизет [2, 32].
«Маданият» TYШYHYГYHYH жогоруда каралган маани-мазмуну, ошол авторлор маданиятты тарыхый жактан eзгeрYп турган, татаал жана ^п кырдуу кубулуш, дYЙнeнY eздeштYPYYHYн ыкмасы, коомдук мааниси бар баалуулуктарды TYЗYY, адамдын чыгармачыл дараметинин материалдык жана рухий ишмердYYЛYк чeйрeсYндe жYзeгe ашуусу катары тYШYHYшeт деп жыйынтык чыгарганга мYмкYндYк берди. Бул предметтердин жана
баалуулуктардын жен гана суммасы эмес, ал адамдын жeндeмдeрY менен табият тартуулаган шыктарынын ачылып кeрYHYш процесси [10; 11].
Ар тYPДYY илимий булактарда изилдeeчYлeр адамдын ишмердYYЛYк типтериндеги айырмачылыктарга, анын ички мYнeздeмeлeрYнe ж.б. таянып маданиятты материалдык жана рухий маданият деп бeлYп жYPYшeт. Материалдык жана рухий маданият органикалык жуурулушкан чeйрe болуп кeркeм маданият саналат.
М.С. Каган, ^р^м маданияттын жалпы эле маданияттагы ордун аныктап, ишмердYYЛYктeн материалдык, рухий жана кeркeм формаларынын ортосундагы олуттуу айырмачылыктарды баса белгилеген. Бул автор адр^м маданияттын башкы функцияларын тeмeнкYлeрдeн кeрeт:
• ^радм баалуулуктарды сактоону камсыздоо;
• Ошол баалуулуктарды муундан муунга eткeрYп берYY, анткени, социалдык турмуштун тарыхый eзгeргYчтYГY актуалдаштырууну, ар бир жацы доордун рухий турмушуна аралашуусун талап кылат;
• Искусствону коомдук турмушта, маданияттын башка тармактарындагы болуп жаткан eзгeрYYлeргe, искусствонун eзYHYн eнYГYYCYHYн логикасына ылайык такай жацылап турууну камсыздоо [9, 31-33].
• «^радм маданият» тYШYHYГY дагы кeп eлчeмдYY жана ар тYPДYY болуп саналат. «^радм маданият» TYШYHYГYHYH маани-мацызын карап кeрeлY жана алардын ичинен бир кыйла мацыздууларын бeлYп кeрсeтeлY:
• Бул «тиешелYY коом тарабынан тYЗYлгeн кeркeм баалуулуктардын тобу, о.э. ошол баалуулуктарды жаратуу, таркатуу жана аларды коом жана анын ар бир адамынын кабылдоо процесси» (Ю.А. Лукин) [9, 22];
• «адр^м чыгармаларды сактоо, таркатуу, кабылдоо, баалоо, окуп YЙрeнYY» (А.И. Кравченко) [5, 620];
• «искусствону TYШYHYY, андан ырахат алуу маданияты, тYбY келип бул эстетикалык тарбия берYY маданияты» (В.В. Журавлев) [5, 24];
• «коомдун кeркeм ишмердYYЛYк процесси, анын натыйжалары, бYткYл коомдук адр^м коммуникация, коомдун кeркeм ишмердYYЛYГY менен байланышкан адамдардын кeп TYPДYY карым-катнаштары» (Л.Н. Коган) [4, 9].
^р^м маданияттын eзгeчe бир чакан системасы катары музыкалык маданиятты эсептешет. Алсак, А.Н. Сохор, адр^м маданияттын айрым тармактарын искусствонун тYрлeрYнe ылайыктап чакан система катары бeлYYгe мYмкYн экенин белгилеп, музыкалык маданиятты бир кыйла жогорку децгээлдеги системаларга: коомдун адр^м маданиятына, анын рухий маданиятына, жалпы эле маданиятка карата чакан система катары карайт [8].
Музыкалык маданиятты eзгeчe феномен катары ар TYPДYY изилдeeчYлeр изилдешкен (Б.В. Асафьев, В.В. Медушевский, Е.В. Назайкинский, А.Н. Сохор, Б.М. Теплов, Ю.Н. Холопов, В.А. Цуккерман ж.б.). Аты аталган илимпоздордун эмгектери музыкалык маданияттын маани-мацызын жана анын айрым тараптарынын спецификасын аныктаганга мYмкYнчYЛYк берди. Бирок, ушул авторлордун eзY бYГYнкY кYнгe чейин бул татаал жана ^п кырдуу феномендин так, бардыгын eзYнe камтыган аныктамасы жок экенин белгилеп жYPYшeт.
«Музыкалык маданият» феноменине болгон кызыгуу изилдeeчYлeрдY анын кептеген аспектилерин изилдегенге шыктандырды. Ошентип музыкалык маданият философиянын, тарыхтын, музыкалык искусствонун жалпы теориясы жана методологиясынын, музыкалык педагогиканын, психология жана эстетиканын, социологиянын, культурологиянын, музыкалык фольклордун ж.б. алкагында активдYY изилдене баштаган.
Маданият «жоктон бар болбойт». Ал адам ишмердYYЛYГYHYн натыйжасында жаралган жана жаралып жатат. Ошондуктан музыкалык маданият сындуу кеп кырдуу жана татаал феноменди изидееде езгече орунду ишмердYYЛYк подходу ээлеген жана азыр дагы ээлеп келе жатат. Анткени, бул подход маданиятка адам ишмердYYЛYГYHYн формаларынын, ыкмаларынын, карражаттары менен натыйжаларынын жыйындысы катары аныктама берет.
Демек, ишмердYYЛYк подходу маданияттын субъектисине басым жасап ке^л буруу менен музыкалык маданиятты адам ишмердYYЛYГYHYн ыкмаларынын жыйындысы катары чечмелейт.
ИшмердYYЛYк подходу музыкалык педагогика боюнча жазылган эмгектердеги музыкалык маданиятты чечмелееде колдонулат. Атап айтсак, Ю.Б. Алиев музыкалык тарбияны «музыкалык ишмердYYЛYктYн коомдук-тарыхый тажрыйбасын жацы муунга eткeрYп берYY процесси...» катары чечмелеген [1]. Ал эми Л.В. Школяр, мектеп окуучуларынын музыкалык маданиятын мYнeздeп жатып «жаш баланын, мектеп окуучусунун жаратуучу катары, CYрeткер катары калыптанышы фундаменталдык жeндeмдeрдY - уга билYY eнeрYн, кере билYY eнeрYн, сезе билYY eнeрYн, ойлоно билYY eнeрYн eнYктYрбeй туруп мYмкYн эмес...» деп езгечче баса белгилейт [9; 12], ошондой эле негизги принцип катары искусствону иш-аракеттин жардамы менен eздeштYPYYHY сунуштайт.
Л.Н. Коган менен Ю.Р. Вишневский, адамдын ар кандай эле ишмердYYЛYГY маданиятты eнYктYрe жана байыта бербей турганын баса кeрсeтYШYп, ошол ишмердYYЛYктYн натыйжасында адамдын eзYн eнYктYргeн жана езгерткен материалдык жана рухий маданияттын жацы YЛгYлeрY менен баалуулуктары жаралган ишмердYYЛYктY гана маданият деп аташ керек деп баса кeрсeтYшкeн [3].
Музыкалык маданиятка берилген аныктамаларда авторлор кeбYнчeсY жеке субъекттин музыкалык маданиятына токтолушуп, анын ошол адамдын «искусствону тYШYHYY жана андан ырахат алуу» жeндeмYндeгY кeрYHYШY катары баалашат (Л.А. Рапацкая) [7, 41]. Маданият тYШYHYГYнe айрым авторлор (Э.А. Баллер, Л.В. Залеская, Н.С. Злобин, Л.И. Казакова, Л.Н. Коган, Ю.Р. Вишневский ж.б.) адамдардын активдYY чыгармачыл ишмердYYЛYГYн, субъект тарабынан керкем баалуулуктарды, анын ичинде музыкалык искусствону жаратуу, кабылдоо жана eздeштYPYY процессин кошушат.
Ошентип, музыкалык маданият эки тараптан каралышы керек - коомдун маданияты катары жана инсандын маданияты катары. Маданий тажрыйбаны eздeштYPYY процессинде еткен учур менен азыркы учурдун маданиятын тек гана информациялык eздeштYPYY эмес, адамзаттын керкем тажрыйбасын жекече рухий-баалуулук катары, жекече керкем ишмердYYЛYк же жекече керкем продукт катары eзгeртYY да ишке ашат. Ошондуктан изилдeeчYлeр музыкалык маданиятты эки позициядан карашкан: коомдун маданияты менен инсандын маданиятынан.
Музыкалык маданият инсандык подходко ылайык субъектинин жеке 63yh мYнeздeгeн сапаттардын жана жeндeмдeрдYн жыйындысы катары саналат: тарбия аркылуу калыптанган кызыкчылык, музыкалык табит, музыканын теориясы жана тарыхы, эстетика жана башка илимдер боюнча билимдерди кецешуу, кeркeм ишмердYYЛYктYн ыкмалары жана чеберчилигине ээ болуу.
Тарыхый планда музыкалык маданиятты тeмeнкYчe кароо mym^^
• Доордун чагылышы катары;
• ТиешелYY шарттарда, дYЙнeлYк цивилизациянын, тиешелYY региондун (eлкeнYн) социомаданий eнYГYYCYHYн контекстинде пайда болгон адам ишмердYYЛYГYнYн натыйжасы катары;
• Анын eнYГYYCYHYн мезгилдерге бeлYHYШY жана негизги тенденциялары катары.
Гришанович H.H. инсандын музыкалык маданиятына тeмeнкYчe аныктама берет:
• Адамзаттын музыкалык маданиятына болгон кызыгууну тарбиялоону талап кылган баалуулук катары мамиле жасоо маданияты катары; дYЙнeлYк мааниге ээ музыкалык нарк-дeeлeттeрдY eздeштYPYY жана eзYHYн жекече кeркeм тажрыйбасын байытууга активдYY аракет кылуу катары; билим берYY процессинде инсандын музыкалык-чыгармачыл базалык жeндeмдeрYн системалуу eнYктYPYYHY талап кылган музыкалык тажрыйбанын мYнeздeмeсY саналган адр^м кабылдоонун маданияты катары;
• Музыкалык ой жYГYртYY маданияты катары, б.а. музыкалык искусствонун руханий, нравалык-эстетикалык, идеялык-эмоционалдык жана турмуштук маани-мазмунун таануу жeндeмY катары; музыкалык искусствонун тилин тYШYHYY жана ошол тилде карым-катнаш тYзe билYYHY, eнYккeн музыкалык ац-сезим катары [4].
Музыкалык педагогикада музыкалык маданият максаттуу, билим берYY процессинде калыптануучу, сулуулуктун эталону катары саналган баалуу музыкалык искусство дYЙнeсYн адамдын кабылдоо, eздeштYPYY жана тYЗYYгe болгон муктаждыгы жана жeндeмY, инсандын музыкада камтылган жалпы адамзаттык баалуулуктарды жана идеалдарды eздeштYPYY даражасы катары аныкталат.
Жогоруда айтылгандарды жалпылап атсак, музыкалык маданият адамдардын музыкалык практикасынын бYткYл чeйрeсYн eзYнe камтыйт. Ал музыкалык искусство жаатындагы рухий баалуулуктардын кeп тYPДYY кeрYHYштeрYHYн негизинде дYЙнeнY eздeштYPYY, таануунун ыкмасы болуп саналат. Мындан тышкары, музыкалык маданият адамдын спецификалык маданий-жаратмандык ишмердYYлYГYHYн натыйжасы дагы болуп эсептелет.
Жогоруда айтылган пикирге таянып, инсандан тышкары коомдун музыкалык маданияты болбойт, о.э. адамдын чыгармачыл дараметин жана ориентациясын калыптандырбай туруп коомдун маданий-жаратмандык ишмердYYЛYГY eз маанисин жоготот деп айтууга болот.
Ошентип, музыкалык маданиятты жацы информациялык мазмундун калыптануу процесси, адамдын музыкалык искусство чeйрeсYндeгY компетенттYYЛYГYHYн туруктуу eнYГYY процесси, конкреттYY социумдун жана жалпы эле цивилизациянын интеллектуалдык жана руханий «казынасын» топтоо процесси катары эсептесек болот.
Адабияттар
1. Алиев, Ю.Б. Музыкальное воспитание [Текст] / Ю.Б. Алиев // Музыкальная энциклопедия / гл. ред. Ю.В. Келдыш: в 3 т. - М.,1976. Т. 3. - 755 с.
2. Вавилин, Е.А., Фофанов, В.П. Исторический материализм и категория культуры. Теоретико-методологический аспект [Текст] / Е.А. Вавилин, В.П. Фофанов. -Новосибирск: Наука, 1983. - 198 с.
3. Журавлев, В.В. Мир художественной культуры: философские очерки [Текст] / В.В. Журавлев. - М.: Мысль, 1987. - 237 с.
4. Коган, Л.Н. Художественная культура и художественное воспитание [Текст] / Л.Н. Коган. - М.: «Знание», 1979. - 64 с.
5. Кравченко, А.И. Культурология. Словарь [Текст] / А.И. Кравченко. - М.: Академический проект, 2000. - 671 с.
6. Лихачев, Д.С. Экология культуры [Текст] / Д.С. Лихачев // «Памятники Отечества». 1980. №2. [Электронный ресурс]. Режим доступа http://svitk.ru/004 book book/16b/3564 lihahev-ekologiya kulturi.php [дата обращения 06.07.2017]
7. Рапацкая, Л.А. Формирование художественной культуры учителя музыки [Текст] / Л.А. Рапацкая. - М. 1991. - 137 с.
8. Сохор, А.Н. Социология и музыкальная культура [Текст] / А.Н. Сохор. - М.: Сов. композитор, 1975. - 202 с.
9. Школяр, Л.В., Красильникова, М.С., Критская Е.Д. и др. Изучение музыкальной культуры младших школьников // Теория и методика муз образования детей / Л.В, Школяр, М.С. Красильникова, Е.Д. Критская и др. - М., 1998. - 290 с.
10. Нурбаев, А. С. Формирование духовной и музыкальной культуры современной личности / А. С. Нурбаев // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 3. - С. 311-317. - DOI 10.52754/16947452_2021_1_3_311. - EDN BDMTDI.
11. Шарипова, Э. К. массовая музыкальная культура / Э. К. Шарипова, Д. А. Ыразаков, А. Асан Уулу // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 3. -С. 318-326. - DOI 10.52754/16947452_2021_1_3_318. - EDN KYTIGZ.
12. Арапов, А. Р. Заманбап маданияттагы массалык музыканын ролу / А. Р. Арапов, Г. Т. Маматалиева // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология. - 2024. - No. 1(3). - P. 46-52. - DOI 10.52754/16948823_2024_1(3)_7. -EDN OVBGHA.
