CC BY
2Международный научный журнал «ВЕСТНИК НАУКИ» № 12 (81) Том 1. ДЕКАБРЬ 2024 г. УДК 370.18(575.2)
Жолдошева А.Р.
Искусство жана дизайн факультети Ишеналы Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети (Бишкек шаары, Кыргыз Республикасы)
Бараталиева С.Б.
Искусство жана дизайн факультети Ишеналы Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети (Бишкек шаары, Кыргыз Республикасы)
МЕКТЕП ОКУУЧУЛАРЫН ЭЛДИК
керкем кол енерчулУКТУ
КОЛДОНУУ МЕНЕН ТАРБИЯЛОО
Аннотация: Бул макалада мектеп окуучуларын жана всуп келе жаткан муунду элдик декоративдик-прикладдык искусствону колдонуу аркылуу тарбиялоо маселеси каралып, этнотарбиялык аспекттер, улуттук кол внврчулуктун мааниси жана анын окуучуларды эстетикалык жактан встуруудагы ролу талданат. Мектептик билим беруудв элдик ДПИнин элементтерин колдонуу балдардын чыгармачылык жвндвмдуулуктврун внуктуруугв, улуттук маданиятка болгон суйуу жанаурматты тарбиялоого шарт тузвт.
Кыргыз элдик кол внврчулугу — улуттук маданияттын ажырагыс бвлугу болуп саналат жана анын элементтери мектеп программасына киргизилгенде окуучулардын тарбиясына чоц таасир тийгизет. Мында балдарга улуттук баалуулуктарды, маданиятты жана эмгекке болгон урматты уйрвтуудв кол внврчулуктун мааниси чоц. Бул макалада кыргыз элдик кол внврчулугунун мектеп программасына киргизилишин, анын тарбиялык маанисин жана окуучулардын бутундвй инсандык внугуусунв кошкон салымын талкууланат.
взeктYY свздвр: мектеп окуучулары, кврквм кол внврчулук, маданият, этнотарбия.
1803
Киришуу.
Кыргыз Республикасынын билим берYY системасында тарбиялык аспекттердин eзгeчeлYГYн эске алуу менен, окуучулардын руханий дYЙнeсYн кецейтYY, улуттук баалуулуктарды сактоо жана улуттун маданиятына болгон кызыгууну арттыруу маанилYY. Элдик керкем кол eнeрчYЛYк (декоративдик-прикладдык искусство) - улуттук маданияттын ажырагыс бeлYГY болуп, жаратылыштын, адамдардын жана алардын эмгегинин кeркeм жыйынтыктары катары каралат. Искусствонун бул TYPY eзYHYн формалары, тYCтeрY, текстуралары жана символикалуулугу аркылуу адамдын эстетикалык кeз карашын eстYPYYгe жардам берет.
Улуттук маданиятыбыздын уникалдуу асылы болуп бааланган мурастарын сактап калуу элибиздин эн негизги илимий-эмгектик баалуулуктарынын бири болуп саналат [1,305]. Элдик кeркeм кол eнeрчYЛYк окуучуларда кооздукту, гармонияны, жасалган буюмдардын кылдаттыгын жана ачык-айкындуулугун сезYYгe жардам берип, саймалар, кийиз ,шырдак, курак, керамикалар, орнаменттер жана башка декоративдик элементтер аркылуу окуучулардын эстетикалык ^з карашын eркYндeтYYгe жардам берет. ДПИ аркылуу кыргыз элинин улуттук каада-салттары, тарыхы жана маданияты жeнYндe тYШYHYк берYY мYмкYнчYЛYГY ачылат. Мисалы, орнаменттерде табигатка, жаратылышка болгон CYЙYY, мекенчилдик, улуттук баалуулуктардын символикасы чагылдырылат.
^р^модк - адамдын бир гана тышкы келбетине эмес,буюмга да, уй жасалгаларына да тиешелYY касиет[2, 5]. Кыргыз эли эзелтен жашоо-турмушунда кол eнeрчYЛYктYн дээрлик бардык TYPYH колдонуп келгени тарыхый басылмалардан, злдик ооз эки чыгармачылыктан белгилYY экени талашсыз. Элдик ДПИнын негизги формаларына токтоло турган болсок, кыргыз кол eнeрчYЛYГY eзгeчe бай жана кeп тYрдYYЛYктe. Мында оймочулук, eрмeк токуу, сайма саюу, чий чырмакчылык, шырдак шыруу, зергерчилик, жыгачтын кесиндилеринен жасалган буюмдар, териден жасалган буюмдар жана башка ^ш^ген искусство тYрлeрY кирет. Бул eнeрлeрдYн ар бири eзYнe тиешелYY
1804
символикага, кeeнeрбeс касиеттерге ээ. Искусствонун бул турYн колдонуу аркылуу окуучуларга улуттук мурасты терен YЙрeтYY жана алардын eз маданиятына болгон сыйын, урматын арттыруу мYмкYнчYЛYГY тYЗYлeт.
Декоративдик-прикладдык искусствонун тарбиялык мааниси анын кeп кырдуулугунда жатат. Ал балдардын эстетикалык, интеллектуалдык жана чыгармачылык eнYГYYCYнe чон таасир тийгизет. Бул процесс окуучулардын тYCтeрдY, формаларды, композицияларды TYШYHYYCYH терендетип, анын eз алдынча ой жYГYртYYCYн жана чеберчилигин eркYндeтeт. Мындан тышкары, ДПИнын элементтерин колдонуу кыргыз этнографиясын, анын тарыхын жана руханий баалуулуктарын YЙрeнYYгe жол ачат.
И.Д. Чернышенко «Эмгекке тарбиялоо — бул кeп кырдуу, диалектикалык процесс, анын натыйжасында жаш муун улуу муундардын эмгек жана коомдук тажрыйбасын eздeштYрeт жана ошону менен эмгекке, коомдук ишке, eндYPYштY жана мамлекетти башкарууга практикалык, идеялык жана адеп-ахлактык жактан даярдалат деп эсептейт[3]. Чернышенконун ою элдик декоративдик-прикладдык искусствону (ДПИ) колдонуу аркылуу мектеп окуучуларын тарбиялоо темасына толук шайкеш келет, анткени эмгекке тарбиялоо окуу-тарбия процессинин ажырагыс бeлYГY болуп саналат. Мектеп программасында "Технология" предметинин алкагында eспYPYмдeрдY "чонойгондогу" жашоого даярдоо маанилYY роль ойнойт. Ал эми элдик кол eнeрчYЛYк эмгектин жана ^р^м ишмердиктин салттуу TYPY болуу менен, эмгек жана социалдык тажрыйбаны улуу муундан кичYY муунга eткeрYп берYYHYн натыйжалуу куралы болуп саналат.
Азыркы кезде билим берYY системасында этномаданий салттарды колдонуунун актуалдуулугу eсYYдe. Жалпы гуманитардык кeз караштан алганда этномаданий салттардын ички баалуулуктарга ээ болгондугу кызыгууну жаратат. Ошол эле учурда eз элинин улуттук маданиятына, каада-салттарына кызыгуу, аларды изилдeeгe жана сактоого умтулуу адамдын патриоттук, адеп-ахлактык сапаттарын чагылдырган маанилYY кeрсeткYч болуп саналат[4, 261].
1805
Элдик кол eнeрчYЛYктYн тарбиялык мааниси кеп кырдуу болуп, негизинен теменку аспектилерде eзYн керсетет:
1. Элдик кол eнeрчYЛYк негизинен тYCтeрдYн, формалардын жана текстуралардын гармониясына таянат. Технология сабактарында же ийримде кийиз менен иштееде же туш кийизге ( панно) сайма саюуда тYCтeрдYн жараштырып тандоо, курак куроодогу кесиндилердин формасы, тYC тандоо окуучулардын эстетикалык табитин калыптандырат. Мектепте кол eнeрчYЛYктY YЙрeтYY балдардын эстетикалык сезимин eркYндeтYп, алардын керкем дYЙнeсYн кецейтет.
2. Кол eнeрчYЛYк менен алектенYY — бул жеке чыгармачылыкты eнYктYPYY процесси. Окуучулар жацы нерселерди жасоого, ойлоп табууга, ез алдынча чечим кабыл алууга YЙрeнYшeт.
3. Кыргыз элдик кол eнeрчYЛYГY — улуттук маданияттын байлыгы. Окуучуларга бул eнeрдY YЙрeтYY аркылуу алар ез улутунун тарыхын, каада-салттарын жана баалуулуктарын YЙрeнYшeт. Бул алардын улуттук идештуулугрт калыптандырууга жардам берет.
4. Кол eнeрчYЛYк балдарга эмгекке болгон CYЙYY жана урматты тарбиялайт. Бул процессте балдар жакшы натыйжаларга жетYY YЧYн эмгектенYYHY YЙрeнYшeт. Алардын эмгекке болгон мамилеси eзгeрYп, оордукту жецип чыгармачылык менен иштее кeндYмдeрY калыптанат.
5. Кол eнeрчYЛYк иштерин аткарууда сабырдуулук, тактык жана жоопкерчилик маанилYY. Окуучуларга узак убакыт талап кылган ишти аткарууга кeндYPYY, аларды улуу нерселерди жаратканда чыдамдуулукка YЙрeтeт.
Кыргыз элдик кол eнeрчYЛYГYн мектеп программасына киргизYY — окуучулардын тарбиясын кYчeтYY жана улуттук баалуулуктарды сактоо YЧYн чон, мYмкYнчYЛYк. Окуучулардын окутуу-тарбиясында элдик ДПИнын элементтерин колдонуу — алардын чыгармачылык потенциалын ачууга жана улуттук маданиятка болгон кызыгуусун арттырууга мYмкYндYк берет. Бул багытта иш алып барууда бир катар ыкмаларды колдонсо болот:
1806
1. Практикалык иш-аракеттер: Окуучуларга кол eнeрчYЛYктYн негиздерин YЙрeтYY жана енер тYрлeрYн жаратуу. Кол eHep4^YKTYH турлеру боюнча практикалык сабактар eткeрYY. Мисалы, кийиз жасоо, килемче токуу, ар турдуу этнопаннолорду иштеп чыгуу жана жыгачка оюу сыяктуу иштерди мектептик сабактарга киргизYY. Окуучулар бул иш-чаралар аркылуу кол eнeрчYЛYктYн негиздерин YЙрeнYп, e3Y жараткан буюмдар менен сыймыктануу сезимине ээ болушат. Мындай иш-аракеттерде бала eзYHYн колдору менен иштеп, тактык, чыдамкайлык, сабырдуулук жана чыгармачылык ой жYГYртYYHY YЙрeнeт.
2. Маданий-социалдык иш-чаралар: Окуучуларды элдик фестивалдарга, кeргeзмeлeргe, мастер-класстарга жана башка иш-чараларга тартуу. Этнографиялык экскурсиялар, кeргeзмeлeр жана мастер-класстарды eткeрYY. Мындай иш-чаралар аркылуу балдар кыргыз маданиятынын терецдигин жана кол eнeрчYЛYк дYЙнeсYн жакындан кeрYп, eздeрY да катышуу мYмкYнчYЛYгунe ээ болушат. Бул иш-чаралар балдардын жалпы кeркeм дYЙнeсYн кецейтYYгe жардам берет. "Элдик кол eнeрчYЛYк кYндeрY", " Ата мурасы" ж.б. сыяктуу тематикалык иш-чараларды уюштуруу менен окуучулардын eздeрYHYн колунан жасалган этнобуюмдарды ( ээр, камчы, боз YЙдYн макети, улуттук кийимдер жана буюмдарды) кeрсeтYп, элдик кeркeм кол eнeрчYЛYккe болгон кызыгуусун арттыра алышат.
3. Теориялык сабактар: Элдик колдонмо-жасалга eнeрYHYн тарыхын, символикасын жана алардын маанисин тYШYндYргeн сабактарды eткeрYY. Бул сабактарда улуттук оюуну, кийимдери, керек-жарак буюмдары, кол eнeрчYЛYк иштери талкууланып, окуучуларга кыргыз маданиятын терецирээк YЙрeтYYгe болот.
4. Интеграцияланган сабактар: Кыргыз элдик кол eнeрчYЛYГYн башка сабактарга интеграциялоо. Мисалы, тарых, адабият, жана кeркeм eнeр сабактарында кол eнeрчYЛYктYн элементтерин карап, аларды балдарга TYШYHДYPYY. Мындай интеграцияланган сабактар балдарга теориялык жана практикалык билимдерди бириктирYYгe жардам берет. Бул учурда балдар ар
1807
тараптуу билимдерди бириктирип, тажрыйбага негизделген билимдерди алышат.
5. Окуучуларды тузден-туз чыгармачылыкка тартуу. Балдарга ез колдору менен элдик кол енерчYЛYктY иштеп чыгууга жана eHYKTYpyyre мYмкYнчYЛYк берYY. Мындай тапшырмалар аркылуу алар eздeрYHYн чыгармачылык жeндeмдeрYн жана идеяларын ишке ашырат.
Корутунду.
Кыргыз элдик кол eнeрчYЛYГYн мектеп программасына киргизYY аркылуу, окуучулардын тарбиясында чон, eзгeрYYлeргe жетишYYгe болот. Бул процесс балдардын эстетикалык, чыгармачылык жана эмгекке болгон мамилесин жакшыртып, улуттук маданиятка болгон кызыгуусун арттырат. Элдик кол eнeрчYЛYк — бул жeн гана кeркeм eнeр эмес, ал ошондой эле тарбиялык багыттагы маанилYY курал болуп эсептелет жана аны мектептерде колдонуу менен, окуучулардын эстетикалык жана чыгармачылык eнYГYYCY YчYн чон мYмкYнчYЛYктeр тYЗYлeт. Бул ыкма балдарды улуттук маданиятка жана аны сактап калууга умтулууга Yйрeтeт.
Кeркeм кол eнeрчYЛYктYн элементтерин колдонуу окуучулардын эмгекке жeндeмдYYЛYгун жакшыртып,ошону менен бирге адеп-ахлахтык тарбияга да eзгeчe таасирин тийгизет.
Мектептеги окуу-тарбиялык процесстерде элдик кeркeм кол eнeрчYЛYктYн окутулушу - улуттук баалуулуктарды сактоонун жана жаны муунга eткeрYп берYYHYн маанилYY куралы болуп саналат. Кыргыз элдик кол eнeрчYЛYГYн YЙрeтYY балдарды улуттук баалуулуктарга урмат кылууга, эмгекке CYЙYY жана чыгармачылыкка ыктоо аркылуу тарбиялоо YчYн маанилYY жол болуп саналат.
Мындай программалар окуучуларга улуттук маданиятты терен YЙрeнYYгe, eз ишин баалап, эмгектин кыйынчылыктарын тYШYHYYгe жардам берип, кыргыз элинин бай маданий мурасын сактап, келечек муунга eткeрYп берYY YЧYн негизги инструмент болуп калат.Бул долбоорду кенири колдонуу
1808
балдардын дуйне таанымын енуктуруртэ, чыгармачылык жана интеллектуалдык жактан ecTypYYre шарт тузет.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
1. Ирсалиева Н. А. Керкем-жасалга колдонмо eнeрдYн биздин кYндeлYк турмушубуздагы ролу. И. Арабаев атындагы КМУнун жарчысы, №2, 2021 (305-б)
2. Акматалиев А.А. Кыргыздын колдонмо-жасалга eнeрY. Адабият,1989-ж ( 5-б)
3. Чернышенко И.Д. Трудовое воспитание школьников. - М.: Просвещение, 1981. (2-б)
4. Жолдошева А.Р. Элдик колдонмо-декоративдик искусство материалдык жана руханий маданиятты тарбиялоонун каражаты. И. Арабаев атындагы КМУнун жарчысы, №2, 2022
1809
