CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№2(4)/2024, 61-68
КУЛЬ ТУРОЛОГИЯ
УДК: 78.01
DOI: 10.52754/16948823 2024 2(4) 11
eСПYРYМДeРДYН МУЗЫКАЛЫК маданиятын калыптандыруунун
eзгeчeлYКтeРY
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ ПОДРОСТКОВ FEATURES OF FORMATION OF MUSICAL CULTURE OF TEENAGERS
Апжапар уулу Бектур
Апжапар уулу Бектур Apjapar uulu Bektur
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет _master's student, Osh State University_
Акматкулов Улан Улукбекович
Акматкулов Улан Улукбекович Akmatkulov Ulan Ulukbekovich
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
eСПYРYМДeРДYН МУЗЫКАЛЫК маданиятын калыптандыруунун
eзгeчeлYКтeРY
Аннотация
Макалада ecnYpyM курактагы балдардын музыкалык маданиятты ездештуруу шыгы, жакындыгынын канчалык экенин аныктоо учун еспурум курактын езгечелуктеру каралган. Мектеп окуучуларынын музыкалык маданиятынын калыптанышы тузден-туз музыкалык билим беруу жана тарбиялоо процессинде боло турганы айкындалат.
Ключевые слова: еспурум курак, езгечелуктер, музыкалык маданият
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ FEATURES OF FORMATION OF MUSICAL
МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ ПОДРОСТКОВ CULTURE OF TEENAGERS
Аннотация Abstract
В статье рассматриваются особенности The article examines the characteristics of adolescence in
подросткового возраста с целью определения степени order to determine the degree of ability to master musical
способности к освоению музыкальной культуры и culture and the level of attachment of teenage children. It
уровня привязанности детей-подростков. Выявлено, has been revealed that the formation of the musical culture
что формирование музыкальной культуры of schoolchildren occurs directly in the process of musical
школьников происходит непосредственно в процессе education and upbringing. музыкального образования и воспитания.
Ачкыч свздвр: подростковый возраст, особенности, Keywords: adolescence, features, musical culture музыкальная культура
0otypym курактагы мектеп окуучусунун музыкалык маданияты TYШYHYГYH аныктоо жана ушул курактагы балдардын кеп K0Mn0HeHTTYY кубулуш катары саналган музыкалык маданиятты ездештYPYYге шыгы, жакындыгы канчалык бар экенин аныктоо YЧYн ecnYPYM курактын eзгeчeлYктeрYн карап чыгуу зарыл.
GcnYPYM деген ce3 - грек тилинен алынып кыргызчага которгондо ecYY, чоцойуу, жетилYY, алдыга жылуу, умтулуу, чектeeдeн чыгуу, бой жеткен деген маанилерди билдирет. 0спYPYмдeрдYн проблемасы психологдордун, педагогдордун, eкмeттYн алдында турган негизги, татаал проблемалардын бири. Бекеринен eспYPYм курак азыркы учурда eткeeл, чукул eзгeргeн, кыйын, кризистYY деген сeздeр менен мYнeздeлбeйт.
ЭспYPYм куракта жацы ар TYPДYY фономендер, ар TYPДYY жацы белгисиз фактылар кездешет. «15 жашымда атамдын акылсыздыгына тац калсам, ал эми 20 жашымда атамдын eтe акылдуу болгонуна тац калгам» - деп жазган Марк Твен.
Ал эми "0спYPYмдeрдYн инсандык структурасында бир дагы туруктуу, толук кыймылсыз эч нерсе жок. Анда бардыгы eзгeрeт, eтYп турат" - деп жазат, Л.С. Выготский.
Gotypym куракта кeп сандаган аномалдуу касиеттер: кежирденYY, eз эркинчелик, бирeeлeрдY сындоо, eзYн коомчулукка карама-каршы коюусу, натыйжаларынын кескин eзгeрYп кетерин турмуш eзY кeрсeттY. ЭспYPYмдeрдYн eздeрYн коомчулукка карама-каршы коюусун YЙ-бYлeдe, эмгек коллективинде тарбия иштеринин децгээли аркылуу тYШYндYPYYгe болот.
Чоц кишилерге болгон ички карама-каршылык, алыстоо аракеттери eз алдынча жашап кетYY мYмкYнчYЛYГYнe ээ дегендик эмес. 0спYPYмдeрдe жарым балалык, жарым чоц кишилик сезим жашайт. 0спYPYмдeр коомдогу, коллективдеги, YЙ-бYлeдeгY жетишпегендиктерди ашкерелeeчY объект.
0спYPYмдeр коомдо eз ордун табууга, eзYHYн психикалык, физиологиялык касиеттерин eз колу менен кeрYп, аны талдоого аракеттенYYЧY инсан катары эсептелет. Ошентип, eспYPYм коомчулукка, YЙ-бYлeгe ар TYPДYY чечилгис проблемаларды коёт.
0otypym курак - бул бардык нерсени билYYгe аракет кылган, таанып-билYYгe умтулган, энергиясы ашып-ташып турган, активдYYЛYГY чектен ашкан, демилгелYYЛYГY, жигердYYЛYГY кYчeгeн, иш дегенде ичкен ашын жерге койгон курак. P.C. Немов eспYPYмчYЛYктY эц жоопкерчиликтYY мезгил деп атайт, анткени «ушул учурда адеп-ахлактын негиздери тYптeлeт, социалдык багыттар, eзYнe болгон, адамдарга болгон, коомго болгон мамилелер калыптанат; жеке eзYнe таандык мYнeздYY белгилери жана инсандар ортосундагы жYPYм-турумдун негизги формалары стабилдешет» [3, 222; 6]. Бирок, изилдeeлeргe ылайык, бир гана чоц кишилер эмес, мектеп окуучуларынын eздeрY дагы eспYPYмдeрдY чоц кишилердин милдетин эмес, алардын укугун гана алууну каалаган адамдар катары эсептешкен пикирлер менен макул болушат.
Э. Шпрангердин пикири боюнча, eспYPYм курак маданиятка аралашуу курагы болуп саналат [5], ушул учурда балдар чоц кишилер жана курдаштары менен кызматташууга барууну кeздeшeт, eз алдынча таанып-билYY аракетин жасашат, eз иш-аракетин болжолдоп, турмуштук пландарды тYзe башташат. Мына ушунун баарында алар жалпы маданий YЛгYлeргe, нормаларга, эталондорго жана мыйзамченемдYYЛYктeргe таянышат. Ж. Пиаже
белгилегендей, ушул жаш куракта инсан биротоло калыптанат жана бардык келечектеги жашоонун программасы тYЗYлeт.
GcnYPYM курактын татаалдыгы тeмeнкYчe аныкталат, ушул курактагы балдар, К Левиндин пикири боюнча, eзYнчY эле маргиналдуулук абалында болушат. Ал нерсе, ошол балдардын эки маданияттын - балдар дYЙнeсY менен човдор дYЙнeсYHYн ортосунда тургандыгынан кeрYнeт. ЭспYPYм мындан ары жаш балдар маданиятынын eкYЛY болгусу келбейт, бирок, азырынча чоц кишилердин жамаатына кире албайт. Себеби, реалдуу айкындуулуктун каршылыгына туш болушат. Ал эми бул нерсе «когнитивдик дисбаланс» абалын жаратат, «турмуштук мейкиндиктин» алмашуу учурунда ориентирлер, пландар жана максаттар так болбошун жаратат [5, 244].
Сезим чeйрeсYHYн интенсивдYY eнYГYYCY eспYPYмдYн эмоционалдык туюмунун жана нравалык сезиминин калыптанышы, анын руханий eнYГYШY YЧYн бир кыйла жагымдуу мезгил болуп саналат (Л.И. Божович, И.В. Гребенников, В.В. Давыдов, Т.В Драгунова, И.В. Дубровина, Е.А. Леванова ж.б.).
Кeптeгeн изилдeeчYлeр (Л.И. Божович; Т.В. Драгунова, A.A. Либерман, О.О. Петрова, К.Н. Поливанова, Т.В Умнова, Д.И Фельдштейн, И.В. Шаповаленко ж.б.) eспYPYм курактын мезгилдик чек арасы 10-11 жаштан 14-15 жашка чейинки хронологиялык куракты камтыйт деп эсептешет.
Эта^л курактын психологиясынын атасы деп атап жYPYшкeн Стэнли Холл, бул кубулушту тYШYндYргeн концепцияны сунуш кылып, адилетщуу тYPдe бул куракты стресс жана конфликтерге жык толгон «бороон жана катуу чабуулдун» мезгили деп атаган. Бул жерде бейстабилдYYЛYк, энтузиазм жана будуц-чац YCтeмдYк кылат. ЭспYPYмдeрдYн интеллектуалдык ишмердYYЛYГYндe олуттуу алдыга жылыштар болот, таанып-билYY процесстердин бардыгы бир кыйла бийик децгээлге жетет жана акырындык менен уюшулган, тескелген жана башкарылган болуп калат [2, 25].
ТeмeнкY класстын окуучуларына салыштырмалуу «eспYPYмдeр eз жYPYм-турумун, eз ойлорун жана сезимдерин аныктаганга жана кeзeмeлдeгeнгe жeндeмдYY экенин байкашат» [3, 230]. Аларда башка адамдын кeз карашын угуу, eзYHYKYнe караганда дYЙнeнY башка позициядан кароо жана кабыл алуу жeндeмY eнYгeт. Эз алдынча ой жYГYртYY билYYCY жYPYм-турумдун ыкмаларын eз алдынча тандаганынан кeрYнeт: eспYPYмдeр алардын жеке eзY YЧYн акылга сыйымдуу, максаттуу жана пайдалуу нерселерди гана кабыл алышат [3, 144]. Алар бардык нерселерди кайра текшерип ^PYYre, алардын анык экенине жеке eзY ынанууга аракет кылышат. Ошондуктан eспYPYм куракты баалуулук ориентациялардын, ынанымдардын, руханий муктаждыктардын (жашоонун мацызын издee, eзYн-eзY eнYктYPYYгe умтулуу, eзYHYн аракеттерине ац-сезимдYY мамиле жасоо, eзYHYн жоруктарына нравалык ^з караштан баалай билYYCY ж.у.с.) калыптануусу YЧYн сензитивдик мезгил катары мYнeздeсe болот.
Инсандык баалуулуктардын системасынын калыптанышы eспYPYмдYн ишмердYYЛYГYHYн мазмунун; анын карым-катнаш чeйрeсYн, адамдарга болгон мамилесинин тандалмалыгын, ошол адамдарга берилген бааны жана eзYн-eзY баалоосун аныктайт. Дал ушул учурда адамдын турмуштук зарыл жекече жана ишкер касиеттеринин абсолюттук кeпчYЛYк сапаттары ачык байкалат: адамдардын ишмердYYЛYктYн бардык чeйрeлeрYндeгY eз
ара алакалары менен байланышкан уюштургуч жeндeмдeрY, ишкердиги, демилгелYYЛYГY, тапкычтыгы [9].
Дал ушул куракта балдар курдаштарынын жана чоц кишилердин айткан пикирлерин езегече ^нул коюп угушат, алардын астында биринчи жолу моралдык-этикалык мYнeздeгY проблемалар пайда болот, ал эми eспYPYмдYн eз курдаштарынын арасында eзYн канааттандырган орунду ээлeeгe умтулуусу референттик топтун жYPYм-турум нормаларына жана баалуулуктарына карата eтe жогору конформизм менен коштолот. Бул нерсе асоциалдуу жамаатка жакындашкан, аралашкан учурларда eтe кооптуу [5, 248].
Адатта eспYPYм куракта адам баласында eзYHYн ички дYЙнeсYнe болгон кызыгуу, eзYHYн кулк-мYнeзYHYн белгилерин, eз мYмкYнчYЛYктeрYн тYШYHYY жана ацдап-сезYY, eзYндe башка адамдардан болгон айырмачылыгын табуу, eзYHYн ички ой толгоолорун анализдeeгe аракет жасоо муктаждыгы пайда болот. Башкача айтканда, eзYнe eзY баа берYYгe болгон кызыгуу жаралат. Ошол эле кезде eспYPYмдYн жацы инсандык сапаттарын калыптандыруунун негизи болуп ишмердYYЛYктYн ар тYPYндeгY карым-катнаш эсептелет (В.А. Аверин) [1; 7; 8].
Курдаштары менен карым-катнашта болуу ушул курактын башкы иш-аракети болуп калат (Л.И. Божович, Л.С. Выготский, Т.В. Драгунская, И.С. Кон, Д.И. Фельдштейн, Г.А. Цукерман, Д.Б. Эльконин ж.б.). Алар менен кенен карым-катнашта болуу мYмкYнчYЛYГY сабактардын жана кызыкчылыктардын жагымдуулугун аныктайт. Карым-катнаштын мотивдери eзгeрeт: 10-11 жаш - курдаштарынан арасында болууну жана алар менен чогуу бир нерсени жасоону каалоо, 12-13 жаш - курдаштардын коллективинде белгилYY бир орунду ээлeeнY каалоо, 14-15 жаш - автономияга умтулуу жана жеке инсандык баалуулугун башкалардын таануусун издee. Карым-катнашта моралдык нормаларды жана баалуулуктарды практикалык eздeштYPYY жYрeт, адамдык карым-катнаштын ар тарабын eздeштYPYY болот, психиканын негизги жацы тYЗYЛYШY катары eзYн-eзY ацдап билYY калыптанат. Жолдоштору менен карым-катнаш тYЗYY жаш баланын турмушунун борборунда болуп калганын жана ал YЧYн зор мааниге ээ экенин эске алуу менен бирге, eспYPYм курак eз ара аракеттенYY жeндeмYн жана жYPYм-турумду тескeeнYн негизи катары коммуникативдYYЛYктYн eнYГYYCY YЧYн eтe жагымдуу мезгил болуп саналат.
Социумда eз ордун табуу менен байланышкан eспYPYмдYн сапаттык жацы социалдык позицияга чыгуусу, чоц кишилердин арасында eз ордун ээлегенге реалдуу мYмкYнчYЛYктeрдYн жок экендигинде деле анын инсандыгын чоц адамдардын таанышына карата кeшeрe умтулгандыгы менен мYнeздeлeт. Ушул мезгилде чач жасалгада болсун, кийген кийимде болсун, косметиканы жана лексиконду колдонууда болсун, жYPYм-турум манерасында жана эс алуу ыкмасында болсун, бир нерсеге кызыккан, жакшы кeргeндe болсун ж.у.с. чоц кишилерди туураганга умтулуу кYчeйт. Чоц кишилер дагы eспYPYмдeргe карата бир кыйла олуттуу жана бир аз катаал, талапчыл мамиле жасай башташат. Yйдeн тышкары (кeчeдe же курдаштарынын компаниясында) узагыраак болгонго жана дене тYЗYЛYШYндeгY eзгeрYYлeр менен байланышкан кошумча милдеттерди аткарганга мYмкYндYк бере башташат. ЖетиштYY децгээлде eз алдынча инсан болуп калыптануу менен бирге eспYPYм eзYHYн кeз карандысыздыгын жана eз алдынчалыгын бекемдегенге умтулат. Ал нерсе eзYн кeрсeтYYHYн жацы формаларын жана каражаттарын издee YЧYн жагымдуу кыртышты тYзeт. Башкача айтканда, чыгармачылык менен шугулдануу, eзYн-eзY кeзeмeлдee жана eзYн-eзY сындоону eрчYTYY, айланадагы адамдар менен eз ара карым-катнаштар системасындагы eзYHYн дагы
орду бар экени тууралуу сезимдердин калыптануусу; жоопкерчилик сезимдердин калыптанышы жана eзY жасаган аракеттерди авдап сезип тандоосу, акыры келип, анын инсандык сапаттарынын eнYГYYCY YЧYн керек болгон нерселердин бардыгын издее.
Тарбиялоо кез карашынан алганда eспYPYм курак - кептеген милдеттерди чечиш YЧYн жашоонун бир кыйла жагымдуу учуру. Д.И Фильдштейн, eспYPYмдeр YЧYн коомдук пайдалуу, коом тарабынан таанылган жана колдоого алынган ишмердYYЛYк зор мааниге ээ деп эсептейт [4, 46-55]. Ал нерсе окуу-таанып-билYYЧY, eндYPYш-эмгектик, уюштуучулук-коомдук, керкем же спорттук ишмердYYЛYк болушу мYмкYн, башкысы - eспYPYмдYн ез ишмердYYЛYгYHYн реалдуу мааниге ээ экенин жана пайдалуу экенин сезYYCY. ©з мYмкYнчYЛYктeрYн кeрсeтYYгe жана белгилYY бир социалдык позицияны ээлегенге умтулуу ез тагдырын eзY чечYYДe eспYPYмдYн талаптарына жооп берет.
Жогоруда айтылгандарды жалпылап туруп тeмeнкYHY айтууга болот, eспYPYм курактагы мектеп окуучуларында когнитивдик, баалуулук-ориентациялык, эмоционалдык, ишмердик-практикалык жана коммуникативдик компоненттерди камтыган татаал кеп компоненттYY сапат болгон музыкалык маданиятты калыптандыруу YЧYн зарыл болгон инсандык мYнeздeмeлeр байкалат. Мектеп окуучуларынын музыкалык маданиятынын калыптанышы тYЗдeн-тYЗ музыкалык билим берYY жана тарбиялоо процессинде болот, ал:
• eспYPYмдeргe eзYн-eзY кeрсeтYYHYн мYмкYнчYЛYктeрYHYн кенен спектрин сунуш кылат: музыкалык чыгармага болгон жеке пикирин билдирYY жана аны эмоционалдуу, сез CYЙлeп талдоодон тартып чыгармачыл тапшырмаларды же аткаруучулук ишмердYYЛYктY аткаруу процессинде жеке идеяларын жYзeгe ашырууга чейин;
• белек адамдын ички сезимдеринин дYЙнeсYн тYШYHYY жана ага жакын болуу (эмпатияны) жeндeмYн eнYктYPYYHYн негизинде eспYPYмдYн инсандык нравалык багыттарын, дYЙнe кез карашын жана турмуштук позицияларынын калыптанышына жардам берет;
• карым-катнаш муктаждыгын канааттандыруу менен мектеп окуучуларынын коммуникативдик маданиятынын eнYГYYCY YЧYн шарттарды тYзeт, анткени, музыка адамдардын бири-бири менен карым-катнашта болуусунун спецификалык формасы болуп саналат: аткаруучу - автор (музыкалык тилдин интонациялык-таасирдуу чeйрeсY аркылуу), аткаруучу - керкем образ же каарман (ойлогон ойдогу ички диалог жана окуяларга, элестеткен кырдаалдарга ж.у.с. карата жеке позициясын (баасын) иштеп чыгуу аркылуу), аткаруучу - аткаруучу (eзYHYн пикирин башкалардын пикири менен салыштыруу, музыкалык чыгарманы чогуу аткаруу жана аны ички сезимдер аркылуу eткeрYY процессинде кYмeн саноодон арылуу жана eзYнe болгон ишенимдин жаралышы аркылуу), аткаруучу - угуучу (музыкалык чыгарманын маани-мазмунун жекече интерпретациялоо жолу менен);
• концерттик-агартуучулук ишмердYYЛYктe, чыгармачылык конкурстарда жана фестивалдарда, коллективдYY чыгармачылык иштерде ж.у.с. катышуу аркылуу кеп пландуу коомдук-пайдалуу жана маанилYY ишмердYYЛYктe eзYHYн мYмкYнчYЛYктeрYн толук керсеткенге мYмкYндYк берет;
• музыкалык образдар тууралуу ой толгоо, аларды кабылдоо, авдоо жана субъективдYY таасирлерге трансформациялоонун, жекече реакцияларын, позицияларын жана
бааларын анализдeeнYн негизинде рефлексияга жана eзYн-eзY таанууга болгон жeндeмдeрYн eнYктYрeт;
• психологиялык тышкы жана ички мейкиндигинин кол тийгистигин сактоого MYMKYHДYK берет, ал нерсе eз алдынча пикирлерди, бааларды жана ынанымдарды иштеп чыгууну болжолдойт.
Азыркы учурдун билим берYCYHYн максаты культурологиялык парадигманын контекстинде чечмеленет. Алсак, музыкалык билим берYYHYн актуалдуу максаты болуп, тээ XX кылымдын орто ченинде Д.Б. Кабалевский тарабынан белгиленген "мектеп окуучуларында алардын руханий маданияттын бир бeлYГY катары музыкалык маданиятты" тарбиялоо, искусство аркылуу жаш баланын бYткYЛ потенциалдуу тубаса мYмкYнчYЛYктeрYн ачып берYY эсептелет.
Мамлекеттик билим берYY стандартына ылайык, орто мектепте музыкалык искусствону окуп YЙрeнYY музыкалык-чыгармачыл ишмердYYЛYктYн жана орус жана чет элдик музыкалык маданиятынын ^pyhy^yy чыгармаларынын жакын болуу тажрыйбасынын негизинде окуучуларга билимдердин системасын жана баалуулук ориентирлерди берYYгe; заманбап музыкалык-информациялык мейкиндикте ориентир ала билYY, массалык маданияттын позитивдYY жана негативдYY кубулуштарын жана таасирлерин айырмалай билYY, алган билимдерин eзYHYн музыкалык-чыгармачыл ишмердYYЛYГYндe интеграция кыла билYY, eзYHYн бош убактысын маданияттуу пайдалана билYY; ДYЙнeнY эстетикалык кабылдоону, образдуу ой жYГYртYYHY eнYктYPYY; ^р^м табитти тарбиялоо, жашоодогу жана искусстводогу ажайып кооздук менен карым-катнашта болуу муктаждыгы, музыканын ар TYPДYY формаларына кызыгуу; музыкалык искусство чeйрeсYндeгY эрудициянын белгилYY бир децгээлин камсыздоо, eзYHYн индивидуалдуулугун жана жeндeмдeрYн кeрсeтYY YЧYн музыкалык-кeркeм ишмердYYЛYктYн тYрлeрYн ац-сезимдYY тYPДe тандоо; окуучуларды eзYн-eзYн eHY^^YY жана eз турмушун аныктоо ж.у.с. билYYДeн ачык-айрым кeрYнгeн окуучуларда дYЙнeнY таанып-билYYHYн кeркeм ыкмасын, угуучу жана аткаруучунун компетенттYYЛYГYн калыптандырууга арналган, ушул мYдeeлeрдY кeздeйт.
Адабияттар
1. Аверин, В.А. Психология детей и подростков [Текст]: учеб. пособие / В. А. Аверин. -2-е изд. - СПб.: Изд. Михайлова, 1998. - 312 с.
2. Кон, И.С., Фельдштейн, Д.И. Отрочество как этап жизни и некоторые психолого-педагогические характеристики переходного возраста [Текст] / И.С. Кон, Д. И. Фельдштейн // В мире подростка под ред. A.A. Бодалева. - М., Медицина. 1982. - С. 1628
3. Немов, Р.С. Психология [Текст]: учеб. для студ. высш. пед. учеб. завед.: в 3 кн. Кн. 2. Психология образования. 3-е изд. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1998. - 608 с.
4. Психология современного подростка [Текст] / Под ред. Д.Ш Фельдштейна. - М.: 1987. - 240 с.
5. Шаповаленко, И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология) [Текст] / И.В. Шаповаленко - М.: Гардирики, 2005. - 349 с.
6. Нурбаев, А. С. Формирование духовной и музыкальной культуры современной личности / А. С. Нурбаев // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 3. - С. 311-317. - Б01 10.52754/16947452_2021_1_3_311. - ББК ББМТБ!
7. Шарипова, Э. К. массовая музыкальная культура / Э. К. Шарипова, Д. А. Ыразаков, А. Асан Уулу // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 3. - С. 318-326. - Б01 10.52754/16947452_2021_1_3_318. - ББК КУТЮ2.
8. Боронбаев, А. Ж. Значение музыкальной школы в развитии культуры Кыргызстана / А. Ж. Боронбаев, А. Д. Вдовкина // Вестник Ошского государственного университета. Философия. Социология. Политология. - 2024. - № 1(3). - С. 31-38. - Б01 10.52754/16948823_2024_1(3)_5. - ББК ШШБА.
9. Арапов, А. Р. Заманбап маданияттагы массалык музыканын ролу / А. Р. Арапов, Г. Т. Маматалиева // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология. - 2024. - N0. 1(3). - Р. 46-52. - Б01 10.52754/16948823_2024_1(3)_7. -ББК ОУБОИА.
