CC BY
3MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA O'RTA SINF OQUVCHILARINI BUXORA-SAMARQAND MUSIQA USLUBI BILAN TANISHTIRISH TEXNOLOGIYALARI
Rustamova Farangiz
Urganch Davlat Pedagogika Instituti Musiqa ta'lim va san'at mutaxassisligi magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.14511628
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10- Dekabr 2024 yil Ma'qullandi: 15- Dekabr 2024 yil Nashr qilindi: 18- Dekabr 2024 yil
KEY WORDS
Musiqa madaniyati, Buxoro-Samarqand musiqa uslubi, milliy musiqa merosi, o'rta sinf o'quvchilari, pedagogik
texnologiyalar, innovatsion
metodlar, estetik tarbiya, musiqiy an'analar, interfaol usullar.
Mazkur maqolada musiqa madaniyati darslarida o'rta sinf o'quvchilarini Buxoro-Samarqand musiqa uslubi bilan tanishtirishning pedagogik texnologiyalari tahlil qilinadi. O'rta sinf o'quvchilarida milliy musiqa madaniyatiga qiziqishni oshirish va ularni boy musiqiy meros bilan tanishtirish orqali estetik va tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish yo'llari ko'rib chiqiladi. Maqolada o'quvchilarni Buxoro va Samarqand musiqa an'analarining o'ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirishda zamonaviy ta'lim texnologiyalari va innovatsion yondashuvlardan samarali foydalanish usullari yoritiladi. Shuningdek, dars jarayonida qo'llaniladigan metodikalar, musiqiy namunalar va interfaol uslublarning samaradorligi tahlil qilinadi.
Musiqa inson qalbining ovozi, millatning ruhi va madaniyatining eng yorqin aksidir. Har bir xalqning musiqa san'ati o'z tarixini, qadriyatlarini va hissiyotlarini avloddan-avlodga yetkazib keluvchi muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Shu jihatdan O'zbekistonning musiqiy merosi, xususan Buxoro va Samarqand musiqa uslubi, dunyo musiqa madaniyatida o'zining betakror o'rni va qadriyatlari bilan ajralib turadi. Bu uslub, nafaqat o'zbek xalqi balki butun Markaziy Osiyo madaniyatining durdonasi sifatida e'tirof etiladi.
Zamonaviy ta'lim jarayonida o'quvchilarni milliy musiqa san'ati bilan tanishtirish, ularning estetik didini shakllantirish va ma'naviy dunyosini boyitish o'ta dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, o'rta sinf o'quvchilari uchun musiqa madaniyati darslari bu jarayonda o'ziga xos poydevor vazifasini bajaradi. Ushbu yosh davrida ularda milliy san'atga bo'lgan qiziqish uyg'otilsa, u nafaqat madaniy merosga hurmat uyg'otadi, balki ularni komil inson bo'lib shakllanishiga ko'maklashadi.
Buxoro-Samarqand musiqa uslubi o'zining serjilo kuy ohanglari, nafis ritmik tuzilishi va falsafiy teranligi bilan ajralib turadi. Bu musiqiy yo'nalishlarda ijro etiladigan maqomlar, ashulalar va cholg'u kuylar o'quvchilar qalbida chuqur taassurot uyg'otadi. Shuning uchun musiqa madaniyati darslarida ushbu uslubni o'quvchilarga tanishtirish nafaqat ularning bilimlarini boyitadi, balki milliy g'urur tuyg'usini ham oshiradi.
Ammo bugungi kunda ta'lim jarayonida ushbu boy merosni o'quvchilarga yetkazishda innovatsion texnologiyalar va zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanish zaruriyati sezilmoqda. Maqolaning asosiy maqsadi - Buxoro-Samarqand musiqa uslubi bilan tanishtirishning samarali texnologiyalarini tahlil qilish va ularni musiqa ta'limi jarayoniga
tatbiq etish yo'llarini aniqlashdan iborat. Zero, o'quvchilarni milliy musiqa merosimiz bilan tanishtirish orqali ularning nafaqat musiqiy madaniyatga, balki o'z millatining tarixiga, qadriyatlariga bo'lgan hurmatini oshirish mumkin.
Musiqa madaniyati darslari bu borada o'ziga xos eshik - o'tmish va kelajak o'rtasidagi ko'prikdir. Shu bois har bir o'qituvchi o'quvchilar qalbiga milliy musiqamizni singdirish orqali ularni haqiqiy insoniy va estetik qadriyatlar bilan boyitishga intilishi lozim.
Metodologiya.
Musiqa madaniyati darslarida o'quvchilarni Buxoro-Samarqand musiqa uslubi bilan tanishtirish pedagogik jarayonda nozik yondashuvni, tizimli ishni va samarali metodlarni talab qiladi. Bu jarayon oddiy bilim berishdan ko'ra ko'proq — o'quvchilarda milliy madaniyatga nisbatan qiziqish uyg'otish, musiqa orqali estetik didni shakllantirish va tarixiy merosni his qilish imkonini beradi. Shuning uchun ushbu metodologiya o'quvchi yoshini, dars davomida qo'llaniladigan texnologiyalarni va o'qituvchi shaxsining roli kabi bir necha muhim omillarni o'z ichiga oladi.
Avvalo, integrativyondashuv musiqa madaniyati darslarida asosiy metodik usullardan biri sifatida qo'llaniladi. O'quvchilarni Buxoro-Samarqand musiqasi bilan tanishtirish jarayonida nafaqat musiqa tinglash va uni tahlil qilish, balki tarixiy, madaniy va adabiy ma'lumotlar bilan uyg'unlashtirilgan taqdimotlar tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Ushbu yondashuv orqali o'quvchilar musiqa bilan birga uning yaralish tarixi, ijrochilik an'analari va musiqiy asarlarning badiiy mohiyatini ham o'rganish imkoniga ega bo'ladilar.
Metodologiyaning asosiy qismini interfaol texnologiyalar tashkil etadi. Zamonaviy ta'limda o'quvchilar faolligini oshirish uchun interaktiv dars uslublaridan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, Buxoro-Samarqand musiqasining namunalarini tinglash jarayonida "Suhbat" va "Aqliy hujum" kabi metodlar yordamida o'quvchilarning musiqiy savodxonligini rivojlantirish mumkin. Shu bilan birga, dars jarayonida videoroliklar, audio yozuvlar va virtual vositalardan foydalanish o'quvchilarning darsga qiziqishini oshiradi. Musiqa tinglash jarayonida ularning ijodiy fikrlashi rag'batlantirilib, tinglagan asarlar bo'yicha baholash va tahlil qilish ko'nikmalari shakllanadi.
Buxoro-Samarqand musiqa uslubini o'rgatishda amaliy faoliyat ham muhim o'rin tutadi. Bu yerda o'quvchilarni maqom kuylarini o'rganishga, milliy cholg'ularda oddiy ohanglarni ijro etishga jalb qilish tavsiya etiladi. Misol uchun, rubob yoki doira kabi cholg'ulardan foydalanish orqali o'quvchilar musiqiy ritm va melodiyaning mohiyatini amaliy o'rganadilar. Ushbu jarayon ular uchun musiqaga yaqinlashishning qiziqarli va ijodiy shakli bo'lib xizmat qiladi.
Metodologiyaning yana bir ustuni - o'zaro muloqot va hamkorlik tamoyiliga asoslanadi. Dars jarayonida guruhlar bilan ishlash, kichik loyihalar tayyorlash va sahna chiqishlari kabi faoliyatlar orqali o'quvchilar o'zaro muloqot qilish, ijodkorlikni rivojlantirish va jamoaviy ishlash ko'nikmalarini shakllantiradilar. Misol uchun, o'quvchilar Buxoro yoki Samarqand musiqasi haqida qisqa tadqiqot ishlari olib borib, o'z xulosalarini sinf oldida taqdim etishlari mumkin.
Yana bir samarali yo'l - taqlid va tajriba usuli. O'qituvchi dars davomida taniqli ijrochilarning namunalarini tinglatib, ularning texnikasini taqlid qilishni o'rgatishi mumkin. Ushbu uslub yordamida o'quvchilar Buxoro-Samarqand musiqa uslubining ijro an'analari bilan yaqindan tanishadilar va ularni o'zlashtirish imkoniga ega bo'ladilar.
Shunday qilib, musiqa madaniyati darslarida Buxoro-Samarqand musiqa uslubini o'rganish faqatgina bilim berish bilan cheklanmay, balki o'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, tarixiy merosni chuqur anglash va milliy qadriyatlarni e'zozlash ko'nikmalarini shakllantirishda samarali yo'l hisoblanadi. Buning uchun innovatsion metodlar, interfaol texnologiyalar va ijodiy yondashuvlarni uyg'unlashtirish orqali o'quvchilarda milliy madaniyatga bo'lgan muhabbat va g'ururni uyg'otish mumkin.
Muhokama:
Buxoro va Samarqand musiqa uslubini o'quvchilarga o'rgatish, nafaqat ularning musiqa madaniyati haqidagi bilimlarini boyitadi, balki ularning milliy o'zligiga bo'lgan hurmatini shakllantiradi. Bu jarayon bugungi ta'lim tizimining oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Chunki yosh avlodning milliy meros bilan tanishuvi — ularning estetik didini shakllantirish, madaniy ongini yuksaltirish va tarixiy ildizlarini his qilish kabi ko'plab fazilatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, musiqa madaniyati darslarida Buxoro-Samarqand musiqa uslubini tanishtirish o'qituvchi va o'quvchi o'rtasida yangi pedagogik muloqotni shakllantirish zaruratini tug'diradi.
Buxoro va Samarqand musiqiy uslubi o'zining murakkab tuzilishi, nafis ifoda vositalari va chuqur falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Ushbu uslubda ijro etiladigan ashulalar, maqomlar va cholg'u kuylar o'zbek xalqining ruhiyati va tarixi bilan chambarchas bog'liq. Ammo bu musiqiy merosning ta'lim jarayonida samarali o'rgatilishi oson vazifa emas. O'quvchilarning yosh xususiyatlarini, qiziqishlarini va o'quv jarayonidagi innovatsion texnologiyalarning o'rnini hisobga olish bu boradagi asosiy omillardan hisoblanadi.
Muhokamalar shuni ko'rsatadiki, bugungi texnologiyalar asrida musiqa ta'limida an'anaviy va zamonaviy usullarni uyg'unlashtirish orqali o'quvchilarda milliy musiqa madaniyatiga bo'lgan qiziqishni uyg'otish mumkin. Masalan, Buxoro va Samarqand musiqasiga oid maqomlarni tinglash, o'rganish va ijro etish orqali o'quvchilarning musiqiy didi hamda ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin. Bunda interfaol metodlardan foydalanish, musiqiy namunalarni vizual va audio materiallar yordamida taqdim etish, musiqaning yaratilish tarixi haqida hikoyalar orqali tushuntirish kabi usullar samaradorlikni oshiradi.
Shuningdek, o'quvchilarni amaliy faoliyatga jalb qilish, ya'ni milliy cholg'ularda oddiy kuylarni ijro etish yoki ovoz mashqlari orqali an'anaviy uslubning nozik tomonlarini o'rgatish ularning darsga bo'lgan ishtiyoqini kuchaytiradi. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, musiqa darslarida amaliy ijodiy faoliyat o'quvchilarni ko'proq jalb qiladi va ularning musiqa san'atini tushunish darajasini oshiradi.
Ammo muhokamalar davomida ayrim qiyinchiliklar ham aniqlanadi. Xususan, Buxoro-Samarqand musiqa uslubini o'rgatishda zamonaviy o'quv materiallari va darsliklarning yetishmasligi, o'qituvchilarning o'quvchilarga maqom va an'anaviy uslublarni yetkazish borasidagi tajribalarining kamligi kabi masalalar ko'ndalang turadi. Bu muammolarni hal qilish uchun musiqa ta'limida metodik qo'llanmalar yaratish, o'qituvchilarning malakasini oshirish va yangi innovatsion yondashuvlarni dars jarayoniga tadbiq etish zarur.
Umumiy qilib aytganda, Buxoro va Samarqand musiqa uslubini o'quvchilarga tanishtirish jarayonida an'anaviy va zamonaviy metodlarning uyg'unligi ta'lim samaradorligini oshiradi. O'quvchilar milliy musiqa san'atini o'rganar ekan, ular faqatgina tarixiy merosni anglab qolmay, balki milliy qadriyatlarni sevish va ulardan faxrlanish
tuyg'usini ham qalblarida shakllantiradilar. Shu sababli musiqa madaniyati darslari yosh avlodning estetik va ma'naviy tarbiyasida muhim rol o'ynaydi. Bu darslar orqali o'quvchilar o'z tarixini chuqurroq tushunib, kelajakda milliy san'atning munosib davomchilari bo'lishlariga zamin yaratish mumkin.
Xulosa.
Musiqa madaniyati darslarida o'quvchilarni Buxoro-Samarqand musiqa uslubi bilan tanishtirish — nafaqat ta'limiy, balki tarbiyaviy jihatdan ham g'oyat muhim jarayon. Bu darslar o'quvchilarning milliy o'zlikni anglashiga, musiqa orqali estetik did va ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Buxoro va Samarqand musiqasi — bu shunchaki kuy va ohang emas, balki xalqning ko'p asrlik tarixini, ma'naviy merosini, ruhiyatini o'zida mujassam etgan durdona san'atdir. Uni yosh avlodga o'rgatish orqali ular milliy qadriyatlarimizning chuqur ildizlarini his qila boshlaydilar.
Ta'lim jarayonida zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yondashuvlar bilan boyitilgan usullar Buxoro-Samarqand musiqasini o'rgatishda samarali natijalar beradi. Darslar davomida o'quvchilarga maqom san'atining nozik jihatlarini tushuntirish, tarixi va ijrochilik an'analarini ochib berish ularning qiziqishlarini uyg'otadi. Ayniqsa, interfaol metodlardan, amaliy mashg'ulotlardan va musiqiy namunalar asosida ijodiy faoliyatdan foydalanish o'quvchilarda darsga bo'lgan ishtiyoqni oshirib, ularda milliy musiqa merosiga bo'lgan muhabbat va hurmatni shakllantiradi.
Shu bilan birga, Buxoro-Samarqand musiqa uslubini o'quvchilarga o'rgatish faqat ta'limning bir bo'lagi sifatida emas, balki ularni komil inson bo'lib shakllanishiga qaratilgan muhim jarayon sifatida baholanishi lozim. Chunki milliy musiqiy madaniyatni o'zlashtirish orqali o'quvchilar xalqning ruhini anglaydilar, tarixiy an'analarni davom ettiruvchi avlodga aylanishadi. Bunday yondashuv bugungi globallashuv jarayonida o'zlikni yo'qotmaslik, milliy qadriyatlarni asrab-avaylashda muhim o'rin tutadi.
Xulosa qilib aytganda, musiqa madaniyati darslarida Buxoro-Samarqand musiqa uslubini o'quvchilarga tanishtirish — bu ularning ma'naviy olamini boyitish, estetik didini yuksaltirish va milliy madaniyatimizni sevishga o'rgatishdir. O'qituvchilarning ijodiy yondashuvi, pedagogik mahorati va innovatsion texnologiyalardan foydalanishi bu jarayonni yanada samarali qiladi. Yosh avlodni milliy musiqamiz bilan tanishtirish — bu kelajak uchun bebaho sarmoya bo'lib, o'zligini anglagan, o'z tarixini qadrlaydigan, ijodkor va ma'naviy yetuk shaxslar yetishib chiqishiga zamin yaratadi.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. Abdullayev B. Musiqa ta'limi metodikasi. - Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, 2015.
2. Fitrat A. Sharq musiqasi. - Toshkent: Sharq, 1993.
3. Jalolov J. Musiqa tarixi va nazariyasi. - Toshkent: Fan va texnologiya, 2014.
4. Mukhtorov M. Buxoro musiqa merosi. - Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2002.
5. Matyokubov O. Maqomlar nazariyasi. - Toshkent: San'at, 2010.
6. Sa'dullayev A. O'zbek musiqa madaniyati tarixi. - Toshkent: O'zbekiston, 2011.
7. Usmonov Q. O'zbek xalq musiqasi va maqom san'ati. - Toshkent: Fan, 2005.
8. Kharatova, S. K., & Ismailov, T. X. O. G. L. (2022). Use of innovative technologies in the educational process. Science and Education, 3(3), 713-718.
