CC BY
0УДК: 339
МУ^ИТИ РАКАМИКУНОНИИ ИКТИСОДИ МИЛЛЙ ДАР РУШДИ ХИЗМАТРАСОНЩОИ СУГУРТАВИИ РАКАМЙ
Исматов Х.Х,.
Орифчонова Д.И.
Аннотатсия. Дар доираи мацолаи илми цузъиёт^ои таркибии раванди рацамикунонии ицтисодиёти милли барраси карда шудааст. Та^лили муцоисавии вазъи рушди ицтисодиёти милли тавассути шохис^ои таркибии ицтисоди рацами бо дигар мамлакат^ои шарики стратеги ва давлат^ои уамсояи Цум^урии Тоцикистон амали карда шудааст. Вазъи рушди бозори хизматрасонщои сугуртавии рацами дар Цум^урии Тоцикистон барраси гардида, омил^ои мущти дохили ва берунии он муайян карда шудааст. Дар мацолаи илми муаммоуои цойдошта дар рушди хизматрасонщои сугуртаи рацами муайян гардида, тавсия^о чщати рафъи он^о пешнщод гардидаанд. Муайян шудааст, ки рушди сугуртаи рацами дар мамлакат аз вусъат додани шохис^ои марбути ицтисоди рацами дар ицтисоди милли щр як мамлакат вобаста мебошад.
Калидвожахр: ицтисоди рацами, бозори хизматрасонщои сугуртави, сугуртаи рацами, шакл^ои сугурта, мукофоти сугуртавй, цуброни сугуртавй. Барои ицтибос: Исматов, Х. X. Мущти рацамикунонии ицтисоди милли дар рушди хизматрасонщои сугуртавии рацами / Х. X. Исматов, Д. И. Орифцоновна // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 203-217.
СРЕДА ЦИФРОВИЗАЦИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ В РАЗВИТИИ ЦИФРОВЫХ СТРАХОВЫХ УСЛУГ
Исматов Х.Х.
Арифджанова Д.И.
Аннотация. В рамках научной статьи рассмотрены составные части процесса цифровизации национальной экономики. Проведён сравнительный анализ состояния развития национальной экономики через составные индексы цифровой экономики с другими странами стратегического партнерства и соседними государствами Республики Таджикистан. Рассмотрено состояние развития рынка цифровых страховых услуг в Республике Таджикистан и определены факторы внутренней и внешней среды данного рынка. В научной статье выявлены проблемы, связанные с развитием цифровых страховых услуг и даны рекомендации по их преодолению. Определено, что развитие цифрового страхования в стране зависит от расширения соответствующих индексов цифровой экономики в национальной экономики каждой страны.
Ключевые слова: Цифровая экономика, рынок страховых услуг, цифровое страхование, формы страхования, страховая премия, страховая компенсация.
MEDIA OF DIGITIZATION OF THE NATIONAL ECONOMY IN THE DEVELOPMENT OF DIGITAL INSURANCE SERVICES
Ismatov Kh.H.
Arifdzhanova D.I.
Annotation. Within the framework of the scientific article, it is considered the main components of the process of digitalization of the national economy. It has been conducted a comparative analysis of the state of development of the national economy through composite indexes of the digital economy with other countries of strategic partnership and neighboring states of the Republic of Tajikistan. It had been considered the development of the digital insurance services market in the Republic of Tajikistan and determined the factors of the internal and external environment of this market. The scientific article reveals problems which is related with the development of digital insurance services and provides recommendations for overpassing them. It has been determined that the development of digital insurance in the country depends on the expansion of the relevant digital economy indexes in the national economy of each country.
Keywords: Digital economy, insurance services market, digital insurance, forms of insurance, insurance premium, insurance compensation.
Гузориши масъала. Дар шароити муосир бозори хизматрасонихои сугуртавй яке аз чузъхои мухимми низоми молиявии мамлакат махсуб ёфта, барои тараккиёти иктисодиёти миллй ахамияти калон дорад. Рушди бозори хизматрасонихои сугуртавй омилхои зиёдеро, ба монанди нишондихандахои фаъолияти молиявию хочагидории ташкилотхои сугуртавй ва афзоиши нишондихандахои молиявии истифодабарандахои хизматрасонихои бозори хизматрасонихои сугуртавй ва гайра дар бар мегирад. Боиси кайд аст, ки афзору омилхои зиёд ба мухити фаъолияти ташкилотхои сугуртавй дар шароити ташаккули иктисоди ракамй таъсир мерасонанд. Вале, имруз дар Чумхурии Точикистон тахкики масъалаи мазкур дар бахши сугурта, ки ба рушди иктисоди ракамй замина мегузорад аз чониби мухакикон хеле кам баррасй мегардад. Илова ба ин, дар адабиёти иктисодй дар кишвар оид ба ин сохди мухим рагбати ками тахкикотии мухаккикон мушохида мегардад.
Зикр кардан ба маврид аст, ки мухдкикони ватанию хоричй дар самти мазкур ба хулосае омадаанд, ки сугурта, вокеъан, дар хамон чо рушд мекунад, ки манфиат дар таъмини химояи бехатарии чомеа, талаботи табиии инсон ва ташкилотхо ба он мавчуд бошад [8]. Зеро дар ихтиёри худ чамъ кардани захирахои молиявии сугуртакунандагон дар хачми
калон сохаи сугуртаро ба омили мухимтарини рушди иктисодй табдил медихад, ки ба воситаи сиёсати фаъоли сармоягузорй татбик мегардад [3]. Махз аз ин лихоз, бозори хизматрасонихои сугуртавй яке аз бахшхои афзалиятноки фаъолият дар шароити муосир ба хисоб рафта, дар хама маврид манфиатхои иктисодй ва ичтимоии мамлакатро химоя мекунад.
Максади тахкик муайян намудани вазъи заминахои ракамикунонии иктисоди миллй ва ифшо намудани имкониятхои рушди бозори хизматрасонихои сугуртавии ракамй дар Чумхурии Точикистон мебошад.
Мух,тавои асосии маколаи илмй. Боиси тазаккур аст, ки рушди бозори хизматрасонихои сугуртавй барои таъсиси чойхои нави корй, ташкили фазои мусоиди сармоягузорй ва татбики хадафхои стратегии рушди мамлакат накши калонро мебозад. Такмил ва рушди хизматрасонихои сугуртавй барои татбики хадафи чоруми стратегии Чумхурии Точикистон, ки саноаткунонии босуръат эълон гаштааст, мухим мебошад, зеро сугуртаи моликият дар сохахои истехсолй яке аз самти рушди босуботи иктисодй миллй ва бахусус бахши вокеии иктисодиёт мебошад. Аз ин лихоз барои рушди хизматрасонихои сугуртавй, ки бевосита ахамияти иктисодию ичтимой доранд омилхои дохилию берунаи мухити хизматрасонихои сугуртавиро ба мадди назар гирифтан зарур мебошад. Ба акидаи
мо зарур аст, ки дар доири маколаи мазкур афзору омилхои мустакиму
гайримустакими ба рушди хизматрасонихои сугуртавии ракамй таъсиррасрн мавриди баррасй карор дода шавад. Омилхои
дохилию берунии асосие, ки ба мухити хизматрасонихои ташкилотхои сугуртавй таъсир мерасонанд, дар чадвали 1 оварда шудаанд.
Ч,адвали 1. - Омилхои ба фаъолияти хизматрасонии ташкилотхои cyFypTaBH
таъсиррасон
Омилхои дохили Омилхои беруна
Норасогии мутахассисони баландихтисос дар фаъолияти ташкилотхои сугуртавй Дар давраи нави ташаккулёбй карор доштани танзими давлатии бахши сугурта
Х,иссаи пасти иштироки сугурта дар ташаккул ва таксиму азнавтаксими МУД Такмилталаб будани фазои сармоягузорй дар бахши сугурта
Рушди нокифояи навъхои сугуртаи хаёт ва шаклхои сугуртаи хатмй Рушди нокифояи бозори молиявй ва зиддиятхо дар рушди бозори фондй
Афзоиши нокифояи захирахои молиявй ва воситахои худии ташкилотхои сугуртавй Сатхи нокифояи ракамикунонии бахшхои иктисодиёти миллй
Такмилталаб будани механизми хизматрасонихои сугуртавй дар шароити ракамикунонии хизматрасонихои молиявй Сатхи нисбатан пасти маърифати молиявй ва ракамии ахолй
Сарчашма: аз чониби муаллифон дар асоси тахкики мухити хизматрасонихои сугуртавй дар Чумхурии Точикистон коркард шудааст
Рушди минбаъдаи хизматрасонихо дар бозори сугуртаи мамлакат метавонад барои тараккиёти иктисодиёти миллй накши калон дошта бошад. Илова ба ин, аз тачрибаи хочагидорй ва хамзамон сарчашмахои илмй бармеояд, ки сугурта ба рушди бахши хусусй низ мусоидат менамояд. Зеро вусъат ёфтани фаъолияти ташкилотхои сугуртавй боиси афзоиши микдори иштирокчиёни хизматрасонхои сугуртавй гардида, фаъолияти сохибкорй низ назаррас рушд мекунад, ки хусусияти босуботй дорад.
Баъзе аз тахлилхои мо дарак доданд, ки то хол як катор нишондихандахои бозори хизматрасонихои сугуртавй конеъкунанда намебошанд ва такозо меравад, ки ба сатхи кобили кабул расонидани рушди нишондодхои соха чорахои мушаххас амалй карда шаванд. Аз ин лихоз, дар шароити муосир бо истифода аз тамоми имкониятхо
давлат барои рушди сохаи сугурта чун чузъи мухимми низоми молиявй чорачуй карда, дар раванди татбики сиёсати иктисодии мамлакат, тавассути аз байн бурдани масъалахои манфй таъсиррасони сохаи сугурта ва истифоди самарабахши ин категория ахамияти хоса медихад. Ба ин нигох накарда мухити хизматрасонихои сугуртавй дар кишвар аз омилхои ба рушди он таъсиррасон вобаста бокй мемонад. Ба акидаи мо зимни баррасии ин омилхо зарур аст, ки омилхои мухити хизматрасонихои сугуртавй дар шароити ташаккули иктисоди ракамй тахкик карда шаванд. Яке аз омилхое, ки дар шароити муосир хизматрасонихои сугуртавии ракамй аз он вобаста мебошанд рушди хукумати элетронй дар мамлакат мебошад. Дар чадвали 2 дар асоси низомбандии раддабандии СММ шохиси рушди хукумати электронй дар давлатхои шарики Чумхурии Точикистон барои солхои охир оварда шудааст.
Сарчашма: аз тарафи муаллифон дар асоси Исследование ООН: *Электронное правительство 2022, цифровое правительство в десятилетии действий по достижению устойчивого развития, ООН Нью-Йорк, 2022, стр. 215-225. URL: https://publicadministration.un.org/en/publicadministration.un.org/egovkb/en-us/ (санаи
истифодабарй: 20.05.2024)
Ч,адвали 2. - Мавкеи Точикистон дар шохиси рушди хукумати электрони (EGDI -
ИРХ,Э) дар раддабандии СММ
Маком Кишвархо ИР^Э (EGDI) Шохиси хизматрасонихо и шабакави Шохиси инфрасохтори телекоммуникатсион и Шохиси сармояи инсони
Ба холати январи соли 2021
29 ^азокистон 0,8375 0,9235 0,7024 0,8866
36 Федератсияи Россия 0,8244 0,8176 0,7723 0,8883
45 Чумхурии мардумии Чин 0,7948 0,9059 0,7388 0,7396
83 ^иргизистон 0,6749 0,6471 0,5902 0,7873
87 Узбекистон 0,6665 0,7824 0,4736 0,7434
133 Точикистон 0,4649 0,3176 0,3496 0,7275
158 Туркманистон 0,4034 0,1765 0,3555 0,6783
Ба холати январи соли 2023
28 ^азокистон 0.9344 0.9021 0.7520 0.8628
42 Федератсияи Россия 0,8162 0,7368 0,8053 0,9065
43 Чумхурии мардумии Чин 0,8119 0,8876 0,805 0,7429
69 Узбекистон 0,7265 0,744 0,6575 0,7778
81 ^иргизистон 0,6977 0,6176 0,6637 0,8119
129 Точикистон 0,5039 0,3968 0,377 0,738
137 Туркманистон 0,4808 0,298 0,3551 0,7892
Мувофики маълумоти чадвали 2 Чумхурии Точикистон дар раддабандии байналмиллалй оид ба шохиси рушди хукумати электронй ба холати январи соли 2021 макоми 133 - ро бо нишондихандаи 0,4649 ишгол намуда аст, ки ба сафи давлатхои дорои шохиси рушди хукумати электронии нисбатан паст шомил аст. Дар давраи минбаъдаи арзёбии байналмилалй мавкеъи кишвар дар ин нишондиханда 4 зина боло рафта, макоми 129 - ро бо нишондихандаи 0,5039 ишгол менамояд ва танхо дар хамин давра бо нишондихандаи болозикр Чумхурии Точикистон ба катори давлатхои дорои шохиси рушди хукумати электронии нисбатан баланд шомил гардидааст. Зеро, мутобики усулхои барои арзёбй пазируфтаи СММ давлатхое, ки шохиси хукумати электронияшон аз 0,5 боло мебошад ба катори давлатхои дорои
шохиси баланд ва давлатхои дорои шохиси зиёда аз 0,75 ба сафи мамлакатхои дорои шохиси рушди хукумати электронии баландтарин шомил карда мешаванд.
Албатта, гуфтахои болой аз он шаходат медиханд, ки шохиси рушди хукумати электронй дар кишвар боло рафта истодааст, вале киёсан ба давлатхои Осиёи Марказй ва дигар мамлакатхои шарики стратегии Чумхурии Точикистон ин нишондиханда дар сатхи нисбатан паст карор дорад. Аз чадвали 2 аён мегардад, ки шохиси рушди хукумати электронй дар Чумхурии Точикистон дар давраи тахлилй дар байни давлатхои ба арзёбй кароргирифта, танхо аз Чумхурии Туркманистон баланд мебошад. Х,амзамон, агар Чумхурии Туркманистон дар се соли охир дар раддабандии байналмиллалй оид ба шохиси рушди хукумати электронй аз
макоми 158 ба 137 баромада, дар мачмуъ 19 зина боло рафта бошад, Чумхурии Точикистон дар ин давра 4 зина макоми худро боло бурда аст, ки нисбатан кам аст.
Боиси зир аст, ки дар ин се соли тахлилй Чумхурии Узбекистон низ аз макоми 83 то ба 69 расидааст, ки рушди хеле назаррас мебошад ва дар мачмуъ шохиси хукумати электронй дар ин мамлакат 14 зина боло рафтааст. Дар байни давлатхои Осиёи Марказй ва хамзамон ИДМ Чумхурии ^азокистон дар ин раддабандй яке аз макомхои намоёнро ишгол менамояд, ки дар давраи охири арзёбй бо шохиси рушди хукумати электронии 0.9344 макоми 28 - ро ишгол менамояд ва ба катори давлатхои дорои шохиси баландтарини хукумти электронй шомил аст. Вале, Федератсия Россия дар раддабандии мазкор новобаста аз дорои шохиси рушди хукумати электронии баландтарин будан аз макоми 36 то ба 42 поён рафтааст, ки ба акидаи мо ин холат зери таъсири омилхои сиёсй ба миён омада аст. Х,амзамон шарики стратегии Чумхурии Точикистон Чумхурии мардумии Чин низ дар ин раддабандй мавкеи назаррас дошта, солхои охир бо нишондихандаи 0,8119 дар макоми 43 - юм карор дорад.
Аз додахои чадвали 2 мушохида мегардад, ки дар раддабандии байналмилалй яке аз чузъхои таркибии шохиси рушди хукумати электронй ин шохиси хизматрасонихои шабакавй ба хисоб рафта, Чумхурии Точикистон дар се соли охир ин нишондихандаро аз 0,3176 то ба 0,3968 афзоиш додааст. Вале, шохиси мазкур нисбат ба дигар давлатхои шарики стратегии кишвар бахусус, Узбекистон, ^азокистон, Чумхурии мардумии Чин ва Федератсия Россия назаррас дар поён мебошад ва дар раддабандии байналмилалй дар шохиси мазкур мавкеи Чумхурии Точикистон нисбатан паст арзёбй шудааст. Аз ин лихоз барои рушди иктисоди ракамй дар Чумхурии Точикистон ва хамзамон хизматрасонихои сугуртавй дар шароити
муосир афзоиш додани шохиси хизматрасонихои шабакавй такозо мешавад.
Дигар нишондихандае, ки аз он ракамикунонии иктисоди миллй ва махсусан хизматрасонихои ракамй вобаста мебошанд ин шохиси инфрасохтори телекоммуникатсионй махсуб меёбад. Аз додахои чадвали 2 мушохида мегардад, ки дар Чумхурии Точикистон шохиси инфрасохтори телекоммуникатсионй дар давраи тахлилй аз 0,3496 то 0,3770 боло рафтааст, аммо дар раддабандии байналмиллалй ин нишондиханда нисбатан паст арзёбй мегардад. Нишондихандаи мазкур дар байни давлатхои шарики стратегии Чумхурии Точикистон ва махсусан ИДМ дар Федератсияи Россия назаррас баланд мебошад. Аз ин лихоз, зимни рушди шохиси инфрасохтори телекоммуникатсионй моро зарур аст, ки аз тачрибаи андухтаи ташаккулёфтаи инфрасохтори телекоммуникатсионй дар Федератсияи Россия истифода намоем.
Аз додахои чадвали 2 мушохида мегардад, ки дар шохиси сармояи инсонй Чумхурии Точикистон нишондихандаи назаррас дошта, дар давраи тахлилй аз 0,7275 ба 0,7380 боло рафта аст, ки ба Чумхурии мардумии Чин хеле наздик аст. Вале, ба ин нигох накарда нишондихандаи шохиси сармояи инсонй дар кишвар аз дигар давлатхои ИДМ поёнтар мебошад ва барои рушди иктисоди миллй дар шароити муосир боз хам баланд бардоштани он зарур мебошад.
Албатта, рушди хизматрасонихои сугуртавй дар шароити ташаккули иктисоди ракамй дар Чумхурии Точикистон аз дигар нишондихандахои ба хизматрасонихои ракамй таъсиррасон низ вобаста аст. Аз ин лихоз, дар асоси маълумоти дар чадвали 3 низомбандишуда шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй (онлайнй)-ро дар кишвар ва давлатхои шарики Чумхурии Точикистон баррасй менамоем.
Чадвали 3. - Мавкеи Точикистон дар шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй (ба холати мохи январи соли 2023)
Кишвархо OSI - Шохиси хизматрасонихои онлайнй Сохтори институт-сионалии мамлакат Пешниходи контент Пешниходи хизматхо Иштироки ракамй Технология
Чумхурии ^азокистон 0,9344 0,9615 1,0 0,9733 0,8068 0,9412
Чумхурии мардумии Чин 0,8876 1,0 0,9 0,84 0,8636 0,8235
Чумхурии Узбекистон 0,7440 0,9231 0,9 0,7333 0,6136 0,8824
Федератсияи Россия 0,7368 1,0 0,7 0,720 0,6023 0,9412
Чумхурии ^иргизистон 0,6176 0,9231 0,6 0,6 0,5 0,7059
Чумхурии Точикистон 0,3968 0,6538 0,6 0,40 0,250 0,5882
Чумхурии Туркманистон 0,2980 0,6923 0,4 0,3667 0,1023 0,2941
Сарчашма: аз тарафи муаллифон дар асоси Исследование ООН: *Электронное правительство 2022, цифровое правительство в десятилетии действий по достижению устойчивого развития, ООН Нью-Йорк, 2022, стр. 226-231. URL: https://publicadministration.un.org/en/publicadministration.un.org/egovkb/en-us/ (санаи
истифодабарй: 20.05.2024).
Аз шохиси рушди хизматрасонихои фосилавии дар чадвали 3 овардашуда мушохида мегардад, ки Чумхури Точикистон дар солхои охир байни як катор кишвархои ИДМ ва шарикони рушд нишондихандаи нисбатан пастро дорад. Зеро, кишвар бо шохиси 0,3968 байни давлатхои мавриди тахлил карор гирифта, мавкеи аз охирон болоро ишгол намуда, аз руи шохиси болозикр танхо бо 0,1 банди фоизй аз Чумхурии Туркманистон дар пеш мебошад. Тавре мушохида мешавад Чумхурии ^азокистон дар ин раддабандй дар байни давлатхои ИДМ мавкеи аввалро ишгол менамояд ва шохиси рушди хизматрасонихои онлайнй дар ин кишвар нисбат ба Чумхурии Точикистон зиёда аз як маротиба баланд мебошад. Х,амзамон, дар ин шохиси мухимми ба рушди хизматрасонихои раками мусоидаткунанда Чумхурии ^азокистон аз Чумхурии мардумии Чин ва Федератсияи Россия низ дар пеш аст. Чумхурии Узбекистон ва Чумхурии ^иргизистон низ аз Чумхурии Точикистон дар шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй мутаносибан 0,33 ва 0,2 банди фоизй дар пеш мебошанд.
Аз тахлили анчомдодашуда метавон хулоса намуд, ки шохиси рушди
хизматрасонихои фосилавй дар кишвари мо бояд дар оянда чихати расидан ба хадафхои рушди иктисоди ракамй такия ба тачрибаи андухтаи Чумхурии ^азокистон, Чумхурии мардумии Чин ва инчунин Чумхурии Узбекистану Федератсияи Россия, ки шохиси назарраси рушдёфтаро дар солхои охир ноил шудаанд, амалй карда шавад. Албатта ин тавсияи умумй мебошад, аз ин лихоз, зарур мешуморем, ки афзалияти ин мамлакатхоро дар нишондихандахои алохидаи шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй поёнтар шарх дода бошем.
Агар, дар асоси додахои чадвали 3 таркиби нишондихандахои марбути шохиси хизматрасонихои фосилавиро баррасй намоем дар Чумхурии Точикистон солхои охир сохтори институтсионалии мамлакат ба 0,6538, пешниходи контент ба 0,6, пешниходи хизматхо ба 0,40, иштироки ракамй ба 0,250, истифодаи технология ба 0,5882 баробар шудаанд, ки нисбат ба давлатхои аз нигохи шохиси хизматрасонихои фосилавй рушдёфта назаррас дар поён карор доранд. Бинобар ин дар асоси маълумоти чадвали 3 ва тавсияи дар сархати болой чихати рушди шохиси хизматрасонихои фосилавй дар Чумхурии Точикистон пешниходшуда ба акидаи мо
дар рушди сохтори институтсионалии хизматрасонихои фосилавй дар мамлакат тачрибаи Чумхурии мардумии Чин ва Федератсияи Россия барои истифода зарур мебошад. Зеро шохиси баланди сохтори институтсионалиро солхои охир ин кишвархои шарики стратегии Точикистон сохиб шудаанд. Инчунин дар пешниходи контенту хизматхо ба акидаи мо зарур аст, ки тачрибаи андухтаи Чумхурии ^азокистон мавриди истифода карор гардад. Зеро дар нишондихандахои пешниходи контенту хизматхо дар таркиби шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй Чумхурии ^азокистон нисбати дигар кишвархои ИДМ ва шарикони рушди Чумхурии Точикистон нишондодхои баландро ноил шудааст.
Чихати рушди нишондиханаи иштироки ракамй дар таркиби шохиси хизматрасонихои фосилавй дар Чумхурии Точикистон, ки холо (ба холати январи соли
2023) дар раддабандии байналмиллалй хеле пасттарин (0,25) арзёбй шудааст, истифодаи тачрибаи Чумхурии мардумии Чинро бо назардошти дар ин кишвар баландтарин будани нишондихандаи мазкур (0,86) дар байни давлатхои мавриди тахлил мухим мехисобем. Дар рушди чузъи технологии шохиси хизматрасонихои фосилавй истифодаи тачрибаи Чумхурии ^азокистон, Чумхурии мардумии Чин, Федератсияи Россия ва Чумхурии Узбекистон бо сабаби баланд будани нишондихандаи истифодаи технология дар таркиби шохиси рушди хизматрасонихои фосилавй дар Чумхурии Точикистон ба матлаб мувофик мебошад.
Албатта, ба хизматрасонихои фосилавй ё худ онлайнй истифодаи шабакаи Интернет ва технологияи мобилй низ таъсир мерасонанд, ки нишондихандахои зарурй соха дар чадвали 4 бо максади тахлил низомбандй шудаанд.
Ч,адвали 4. - Рушди нишондихандахои алокаи мобили ва Интернет - инфрасохтор
дар мамлакатхои Осиёи Маркази ба холати январи соли 2023 (бо фоиз)
Нишондихандахо н о т с 5* о з Узбекистон н о т с и м и. н о т с и а и 35 о т с и н « м
а К р и К о Н к р у Н
Дохил шудани интернети мобилИ (нишондихандаи миёнаи чахонй 57%), аз чумла бо технологияи 49 46 42 41 40
- 2О 5 13 13 20 30
- 3О 33 47 48 44 35
- 4О 62 40 39 36 35
- 5О 0 0,5 0 0,1 0
Холи умумИ ва муваффакият аз руи 4 гурухи критерияхои MCL, ки GSMA (ташкилоти тахлилгарои сохои алока) арзёби кардааст, аз чумла 73,5 50,9 59,9 45,5 -
- Инфрасохтор 62,7 57,0 63,1 52,4 -
-Дастрасии нарх 78,5 47,5 51,1 38,4 -
- Омода будани харидорони хизматхои мобилй 84,0 64,9 76,5 58,1 -
- Контент ва хизматрасонихо 70,6 38,0 52,0 36,6 -
Арзиши 2 ГБ маълумот бо фоиз нисбати Даромади умумии миллии хармоха ба сари ахолй 0,9 1,1 2,7 7,5 5,1
Шумораи истифодабарандагони Итернет (млн. нафар) 13,9 17,1 3,7 3,0 1,6
Х,иссаи истифодабарандагони Интернет нисбат ба ахолй 76,6 50,1 55,0 34,4 25,3
Сарчашма: аз тарафи муаллифон дар асоси маълумоти зерин тахия шудааст: Преодоление цифрового разрыва в Центральной Азии и на Южном Кавказе // О. Кенечи, Б. Саяли и др.// ОБМА. - 2023. - 38 с.
Аз додахои дар чадвали 4 низомбандй гардида аён мешавад, ки дар байни давлатхои Осиё Марказй Чумхурии Точикистон ба холати январи соли 2023 дар нишондихандаи ворид ва истифодаи интернети мобилй яке аз мавкеи поёнтаринро ишгол менамояд, ки ба 41 фоиз баробар аст. Ин маънои онро дорад, ки дар кишвар 41 фоизи мизочони алокаи мобилй аз интернети мобилй истифода бурдаанд. Дар дигар мамлакатхои Осиёи марказй махсусан чумхурихои ^азокистон, Узбекистон ва ^иргизистон ин нишондиханда нисбати Чумхурии Точикистон баландтар буда, мутаносибан ба 49, 46 ва 42 фоиз баробар аст. Дар Чумхурии Туркманистон бошад ин нишондиханда ба 40 фоиз расидааст, ки нисбати Чумхурии Точикистон 1 фоиз камтар аст. Дар мачмуъ, хисоби миёнаи ин нишондиханда дар додахои давлатхои чахонй ба 57 фоиз баробар аст, ки ягон давлати Осиёи Миёна ба ин кимати миёна дар самти истифодаи интернети мобилй нарасидаанд.
Тавре аз додахои чадвали 4 аён мешавад истифодаи технологияи интертети мобилии 4G дар Чумхурии ^азокистон ва 3G дар чумхурихои Узбекистону ^иргизистон ва Точикистон зиёдтар арзёбй мешавад. Бо сабабе, ки зарурати истифодаи технологияи 4G ва 5G дар шароити муосири хизматрасонихои ракамй пеш омада аст ва тадричан барномахои мобилй, платформахо ба речаи технологии мазкур мутобик карда мешавад гузариши пурраи хизматрасонихои интернетй дар кишвар ба ин реча такозо мегардад. Илова ба ин зарур аст, ки истифода шудани интернети модилй дар байни мизочони хизматрасонихои мобилй дар Точикистон вусъат дода шавад.
Боиси зикр аст, ки аз чониби "Ташкилоти тахлилгарои сохаи алока" (GSMA) тавассути критерияхои
инъикоскунандаи чор гурухи
нишондихандахои рушди соха, аз чумла, тавассути инфрасохтор, дастрасии нарх, омода будани харидорони хизматхои мобилй ва контенту хизматрасонихо арзёбй карда мешавад. Агар ба натичаи арзёбии ташкилоти болозикр дар солхои охир аз
маълумоти дар чадвали 4 низомбандй гардида назар намоем мушохида мешавад, ки Чумхурии Точикистон дар рушди сохаи алока аз 100 холи имконпазир 45,5 - ро сохиб шуда аст. Ин маънои онро дорад, ки аз холи миёнаи умумии барои арзёбй пешниходшуда низ натичаи рушди сохаи алока поёнтар мебошад. Рушди соха дар амалияи дигар давлатхои Осиё Марказй аз 50 хол зиёд арзёбй шудааст ва аз хама холи баланд ба Чумхурии ^азокистон рост меояд, ки ба 73,5 баробар аст.
Нишондихандаи алохидаи
инфрасохтор, дастрасии нарх, омода будани харидорони хизматхои мобилй ва контенту хизматрасонихо дар давлатхои Осиёи Марказй дарак доданд, ки дар Чумхурии ^азокистон натичаи хисоби рушди ин нишондихандахо нисбат ба чумхурихои Узбекистон, ^иргизистон ва Точикистон назаррас зиёд мебошад.
Аз маълумоти чадвали 4 дида мешавад, ки арзиши 2 Гб маълумот бо фоиз нисбати даромади миллй дар як моха ба хар сари ахолй дар давраи охири тахлилй дар Чумхурии Точикистон ба 7,5 фоиз ва Чумхурии ^азокистон ба 0,9 фоиз баробар шудааст, ки ба назари мо хеле назаррас фарккунанда мебошанд. Ин аз он шаходат медихад, ки махз баланд будани нархи хизматрасонихои мобилй ва хосатан интернети мобилй дар Чумхурии Точикистон садди рохи рушди сохаи алокаи мобилй ва хизматрасонихои фосилавй шуда истодааст. Х,иссаи истифодабарандагони Интернет нисбат ба шумораи ахолй низ дар Чумхурии Точикистон ба 34,4 фоиз ва Чумхурии ^азокистон ба 76,6 фоиз баробар шудааст, ки хеле тафовут доранд. Аз ин лихоз, зарур мешуморем, ки дар ин самт дар мамлакати мо тачрибаи Чумхурии ^азокистон дар оянда мавриди омузишу истифода карор гирад.
Рушди хизматрасонихои фосилавй ва махсусан хизматрасонихои сугуртавии ракамй аз шохиси амнияти иттилоотй дар мамлакат низ вобаста мебошанд. Бинобар ин мавкеи Чумхурии Точикистон дар раддабандии байналмилалии оид ба амнияти иттилоотй (Global Cybersecurity
index) дар чадвали 5 мутобики маълумоти охирони нашрнамудаи ташкилоти болозикр низомбандй шудааст.
Ч,адвали 5. - Мавкеи Чумхурии Точикистон дар раддабандии байналмилалии рушди _шохиси амнияти иттилоотй (дар соли 2021)_
Маком Кишвархо Шохис
1. Сингапур 0,975
10. Россия 0,788
32. Чин 0,624
82. ^азокистон 0,352
90. Точикистон 0,292
92. Узбекистон 0,277
96. ^иргизистон 0,270
131. Туркманистон 0,133
Сарчашма: аз тарафи муаллиф дар асоси маълумотхои омории Global Cybersecurity index [манбаи электронй]. URL: https://www.nonews.co/directory/lists/countries/cybersecurity-index тахия гардидааст. (санаи истифодабарй: 25.10.2023)
Аз чониби ташкилоти байналмилалй оид ба арзёбии рушди шохиси амнияти иттилоотй - Committed to connecting the world бори охир соли 2021 шохиси мазкур арзёбй шудааст. Тавре мушохида мешавад, шохиси амнияти иттилоотй дар давраи тахлилй дар Чумхурии Точикистон ба 0,292 баробр шуда, мавкеи 90-ум ро дар байни зиёда аз 190 давлати чахон ишгол менамояд. Боиси зикр аст, ки дар ин раддабандй Чумхурии Точикистон аз як катор кишвархои Осиёи Марказй дар пеш мебошад, вале киёсан ба дигар мамлакатхо нишондихандаи мазкур назаррас паст аст. Аз ин лихоз, дар оянда зарурати рушди шохиси амнияти иттилоотй дар мамлакат бо максади ташаккули иктисодиёти ракамй ва хизматрасонихои ракамй пеш омада аст.
Вакте, ки сухан перомуни сохаи хизматрасонихои ракамй махсусан хизматрасонихои сугуртавии ракамй меравад, зарур аст, ки дар заминаи конунгузорй кувваи хукукии хучатхои электрой аз чумла шартнома ва полиси сугуртавй тасдик карда шуда бошад. Зеро дар шароити муосир дар сатхи конунгузорй махсусан ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бора фаъолияти сугуртавй" ва ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бора сугуртаи мутакобила" тартиби истифодаи хучатхои электронй дакик муайян нашуда аст. Аз ин
лихоз, хизматрасонихои сугуртавии ракамй метавонад чой дошта бошад, вале бо сабаби ягона мукаррар нашудани меъёрхои конунгузорй дар истифодаи хучатхои электронй дар хизматрасонихои сугуртавй рушди он метавонад халалдор гардад. Аз ин лихоз, дар оянда зарур аст, ки мутобики талаботи Стратегияи рушди миллии Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030, Консепсияи иктисоди ракамй дар Чумхурии Точикистон то давраи соли 2040, Консепсияи фарогирии молиявй дар Чумхурии Точикистон то давраи соли 2040 ва Стратегияи ракамии муттамаркази хамкорихои иктисодии минтакаи Осиёи Марказй то соли 2030 ба меъёрхои конунгузории кишвар дар самти сугурта ва фаъолияти сугуртавй чихати бунёди махзани ягонаи сугуртавй барои чорй кардани сугуртакунии фосилавй, ки маълумотро оид ба полиси сугуртаи хатмй ва ихтиёрй хифз менамояд ва ба ягона институти иттилоотии сугуртаи ракамй табдил ёфта, коркард ва чорй карда мешавад.
Зарур мешуморем, ки тавассути шохиси инноватсионй дар раддабандии чахонй тахлил анчом дода бошем. Дар чадвали 6 мавкеи Точикистон дар раддабандии байналмилалй байни 132 давлати чахон оид ба рушди иктисоди
ракамй, ки вазъи хизматрасонихои ракамй аз он вобаста мебошанд барои соли 2023 оварда шуда аст.
Чадвали 6. - Мавкеи Чумхурии Точикистон дар раддабандии байналмилалии _шохиси рушди инноватсионй (дар соли 2023)_
Маком дар сатхи чахон Кишвархо Шохис
1. Шветсария 67,6
12. Чумхурии Мардумии Чин 55,3
51. Федератсияи Россия 33,3
81. Чумхурии ^азокистон 26,7
82. Чумхурии Узбекистон 26,2
106. Чумхурии ^иргизистон 20,2
111. Чумхурии Точикистон 18,3
Сарчашма: аз тарафи муаллифон дар асоси маълумотхои омории Global Innovation Index 2023 Innovation in the face of uncertainty 16th Edition. - 250 р. [манбаи электронй]. URL: https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo-pub-2000-2023-en-global-innovation-index-2023-16th-edition.pdf (санаи истифодабарй: 15.10.2024)
Тавре аз додахои чадвали 6 мушохида мешавад дар раддабандии байналмилалии шохиси рушди
инноватсионй байни 132 давлати чахон Чумхурии Точикистон мавкеи 111-ро бо шохиси 18,3 ишгол менамояд. Албатта ин нишондиханда нисбат ба 21 давлати чахон, ки дар соли 2023 ба тахкики байналмилалй фаро гирифта шуданд зиёд мебошад, вале нисбат ба 110 давлати дигари тахкикшуда назаррас поёнтар мебошад. Дар ин раддабандй мавкеи Точикистон аз дигар мамлакатхои Осиёи Марказй махсусан чумхурихои Узбекистон, ^азокистон ва ^иргизистон низ дар сатхи нисбатан паст карор дорад.
Шохиси рушди инноватсионй дар Шведсария ба 67,6 хол баробар буда мавкеи аввалро дар сатхи чахон ишгол менамояд ва шохиси мазкур назар ба дар Чумхурии Точикистон 2,7 маротиба зиёд мебошад. Боиси зикр аст, ки Чумхурии Мардумии Чин дар ин раддабандй бо 55,3 хол дар сатхи чахон мавкеи 12-ум ва минтакаи Осиё макоми аввалро ишгол менамояд.
Федератсияи Россия дар сатхи чахон бо 33,3 хол макоми 51 ва дар байни давлатхои ИДМ макоми аввалро ишгол менамояд. Аз ин лихоз, дар оянда зарур аст, ки барои баланд бардоштани шохиси рушди инноватсионй дар Чумхурии Точикистон тачрибаи Чумхурии Мардумии Чин ва Федератсияи Россия истифода гардад.
Боиси зикр аст, ки тахлилхои дар доираи маколаи мазкур амалигардида дарак доданд, ки дар рушди иктисоди ракамй ва хизматрасонихои электронй камбудихои чашмрас чой доранд. Ба акидаи мо рушди индикаторхои мухталифи иктисоди ракамй дар оянда на танхо рентаи ракамиро дар кишвар таъмин менамоянд, балки хизматрасонихои электрониро мусоид ва самаранок мегардонанд.
Дар асоси маълумоти пурсишнома, ки байни мутахассисони ташкилотхои сугуртавй доир ба хизматрасонихои сугуртавии ананавй ва ракамй пешниход гардид дар чадвали 7 додахо оварда шудааст.
Чадвали 7. - Сатхи ракамикунонии фаъолияти ташкилотхои суFуртави дар _Чумхурии Точикистон дар холати чамъбасти соли 2023 (бо фоиз)_
Х,амаги дар асоси истифодаи технологияхои муосири
Сатхи ракамикунони
Х,иссаи ташкилотхои суFуртавИ, бо %
раками ба баходихИ 16 ташкилоти суFуртавИ фаро гирифта шуданд, ки дар соли 2023 расман фаъолият доштанд камтар аз 5 % 22,0
аз 5 то 10 % 35,5
аз 10 то 20 % 15,0
аз 20 то 30 % 11,5
Зиёда аз 30 % 6,0
Бахо додан мушкил аст 10
Х,амагй 100
Сарчашма: муаллифон дар асоси маълумотхои пурсишномаи муаллифй, ки байни 100
нафар кормандони ташкилотхои сугуртавй гузаронида шудааст тахия гаштааст.
Аз маълумоти дар чадвали 7 низомбандишуда аён мегардад, ки дар солхои охир то 22 фоизи ташкилотхои сугуртавй дар фаъолияти худ камтар аз 5 фоиз технологияи ракамии сохавиро барои пешниходи онлайн хизматрасонихо истифода менамоянд. Инчунин 35,5 фоизи ташкилотхои соха то 10 фоиз фаъолияти худро ракамй кардаанд ва тахо 15 фоизи ин ташкилотхо 20 фоиз технологияхои ракамии замонавиро чорй кардаанд. Тавре аз чадвали тахлилй мушохида мешавад 11,5 фоизи ташкилотхо дорои то 30 фоиз иктидори ракамй мебошанд ва танхо 6 фоизи ташкилотхои хизматрасон метавонанд имконияти зиёда аз 30 фоизи хизматхоро
ракамй амалй намоянд. Х,амзамон пурсишномаи гузаронидашуда муайян намуд, ки арзёбии иктидори ракамиии наздик 10 фоизи ташкилотхо гайриимкон аст.
Аз тахлилхои амалишуда ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар кишвар баланд бардоштани иктидор ва хосатан сатхи ракамикунонии химатрасонихои сугуртавй пеш омада аст. Аз ин лихоз зарур мешуморем, ки SWOT тахлили мухити бозори хизматрасонихои сугуртавии ракамй дар Чумхурии Точикистон амалй карда шавад. Натичаи тахлили мазкур дар расми 8 инъикос шудааст.
S (Пахлухои кави) W (Пахлухои заиф)
1. Мавкеи хоса пайдо кардани ташкилотхои сугуртавй дар бозори молиявии кишвар 2. Ахамиятнок ва фоидаовар будани хизматрасонихои сугуртавй 3. Тамоюли афзоишёбанда доштани нишондихандахои молиявй ва махсусан захирахои сугуртавии ташкилотхои сугуртавй 4. Тадричан такмил ёфтани заминахои институтсионалии ташкилотхои сугуртавй 5. Рушд ёфтани хамгирой ва навсозии фаъолият дар фаъолияти ташкилотхои сугуртавй ва гайра. 1. Нокифоя будани чорисосии технологияхои ракамй дар фаъолияти ташкилотхои сугуртавй 2. Сатхи пасти фарханги молиявй ва ракамии иштирокчиёни бозори хизматрасонихои сугуртавй ва шахрвандон 3. Норасоии мутахассисони баландихтисоси сохаи сугуртаи ракамй 4. Сатхи пасти эътимоднокй истифодабарандагони хизматрасонихои сугуртавй ба бахши сугурта 5. Нокифоягии сармоягузорихои дохилию хоричй ба бахши сугурта, ки ба ташаккули окилонаи захирахои пулии ширкатхои сугурта монеъа гаштааст 6. Даромаднокии пасти ахолй ва фаъолияти сохибкорй 7. Рушди нокифояи онлайн хизматрасонихо ва гарон будани Интернет- хизматрасонихо 8. Сатхи пасти таъмини амнияти киберй дар мамлакат ва хосатан бахши молиявй ва гайра.
O (Имкониятхо) T (Тахдидхо)
Расми 1. - SWOT тахлили мухити бозори хизматрасонихои суFуртавии раками дар
Чумхурии Точикистон
1. Суръат бахшидан ба чорисозии технологияхои ракамй дар бахши сугурта
2. Баланд бардоштани маърифати сугуртавй ва эътимоднокии ахолию бахши сохибкорй ба сохаи сугурта
3. Вусъат додани сармоягузорихо дар ташкилотхои бахши сугурта
4. Истифодаи имкониятхои сугуртаи ихтиёрй дар рушди хизматрасонихои сугуртавии ракамй
5. Вусъат додани мавкеи давлат дар ракамикунонии сохаи сугурта
6. Баланд бардоштани пардохтпазирй ва сатхи даромади иштирокчиёни муносибатхои сугуртавй
7. Баланд бардоштани сатхи хизматрасонихои сугуртавй ва самаранокии фаъолияти сугуртавй ва гайра.
1. Бурунрафти сармоя зимни афзоиш наёфтани азнавсугуртакунии миллй дар сатхи зарурй.
2. Ноил нашудан ба хадафхои иктисоди ракамй дар бахши сугурта барои дарёфти рентаи ракамй.
3. Афзоиш ёфтани харочотхои трансаксионй дар хизматрасонихои ташкилотхои сугуртавй
4. Дар сурати хал нагардидани масъалахои амнияти киберй ба миён омадани каллобихо дар раванди хизматрасонихои ракамй
5. Тамоюлхои носоз ва дигаргунихои доимй дар бозори сугуртаи чахонй ва миллй
6. Номутобикатии заминаи меъёрию хукукй дар шароити хизматрасонихои сугуртавии ракамй
7. Мустахакам шудани мавки ташкилотхои сугуртавии хоричй дар бозори сугуртаи миллй нисбат ба ташкилотхои сугуртавии ватанй ва гайра.
Аз маълумоти расми 1 мушохида мегардад, ки дар шароити муосир бозори хизматрасонихои сугуртавии ракамй дар Чумхурии Точикистон хусусиятхои ба худ хос дошта, пахлухои гунонгунро доро мебошад. Пахлухои кавии бозори мазкур дар он аст, ки дар таркиби бозори молиявй мавкеи хоса пайдо намуда, фаъолияти даромаднок муайян шудааст. Инчунин дар солхои охир захирахои сугуртавй афзоиш меёбанд ва меъёрхои конунгузории соха такмил ёфта, навсозихои зиёд ба назар мерасанд.
Пахлухои заифи соха ин, пеш аз хама, нокифоя будани чорисосии технологияхои ракамй дар фаъолияти ташкилотхои сугуртавй, норасогии мутахассисони соха, сатхи пасти фарханги молиявй ва ракамй, нокифоя будани сармоягузорй дар бахши сугурта, даромадхои пасти субъектони иктисодй ва ахолй, рушди нокифояи инфрасохтори хизматрасонихои ракамй ва гайра махсуб меёбанд. Албатта барои рафъи ин пахлухои
сусти бозори хизматрасонихои сугуртай дар шароити ракамикунонй имконияти амалй намудани чорахои хоса мавчуд мебошанд. Боиси зикр аст, ки дар сурати истифода накардани имкониятхои мавчуда дар оянда бозори хизматрасонихои сугуртавии кишварро масъалахои зерин тахдид менамоянд:
> бурунрафти сармоя зери таъсири дар сатхи зарурй афзоиш наёфтани азнавсугуртакунй дар фаъолияти ташкилотхои сугуртавй (азнавсугуртакунй)-и ватанй;
> амалй нашудани хадафхои иктисоди ракамй дар бахши сугурта барои дарёфти рентаи ракамй;
> афзоиш ёфтани харочотхои трансаксионй дар хизматрасонихои ташкилотхои сугуртавй ва тахдиди ба миён омадани каллобихо дар раванди хизматрасонихои ракамй;
> ба миён омадани номутобикатии заминаи меъёрию хукукй ба шароити
хизматрасонихои сугуртавии
ракамй;
> кохиш ёфтани мавки ташкилотхои сугуртавии ватанй дар бозори сугуртавии кишвар нисбат ба ташкилотхои сугуртавии хоричй ва гайра.
Аз лихози гуфтахои болой метавон баён намуд, ки дар оянда зарурати рушд додани хизматрасонихои сугуртавии ракамй
Хулоса, аз муаммохои дохилй ва берунии рушди сугуртаи ракамии дар бозори сугуртавии мамлакат мавчуда аён мегарад, ки бояд дар оянда хеле корхои зиёд дар ин самт амалй карда шаванд. Чораю тадбирхои амалишаванда дар шароити муосир ба назари мо бояд низомй амлй гарданд. Барои дар механизми ягона ва низомнок амалй шудани чорахо чихати рафъи муаммохои болозикр тахкикоти густурда такозо мегардад.
Яке аз масъалахои асосие, ки дар шароити чорй кардани сугуртаи ракамй
дар Чумхурии Точикистон пеш омада истодааст. Аз ин лихоз зарур мешуморем, ки ба муаммохои чойдошта дар хизматрасонихои ракамии соха тахлили муносиб анчом дода шавад. Дар расми 2 муаммохои чоёдошта дар рушди хизматрасонихои сугуртавй дар Чумхурии Точикистон маълумот низомбандй шуда аст.
ташкилотхои сугуртавй ру ба ру мегарданд ин дар ибтидои тачдид ва ё ташаккули фаъолият афзоиш ёфтани харочоти онхо мебошад, ки бо идора кардани сомонаи расмй ва барномахои ракамии соха, хифзи иттилоот, гирдгардиши электронии хучатхо ва гайра вобаста мебошад. Инчунин чорй намудани онлайн - сугуртакунй омода кардани мутахссисони баландихтисос ва такмили ихтисоси кормандои дар сохаи сугурта фаъолиятдоштаро такозо менамояд, ки на танхои технологияхои муосири IT-ро истифода мебаранд, балки донишхои
_Муаммохои мухити берунй_
Дар давраи нави ташаккулёбй карор доштани иктисодиёти ракамй ва хизматрасонихои
электронй_
Мавчуд набудани меъёрхои комилан мутобик барои пешбурди хизматрасонихои интернет-
сугуртакунй ва хучатнигории он_
Мавчуд набудани тачрибаи харидории хизматрасонихои сугуртавй бо воситаи шабакахои
интернетй ва фарханки пасти иттилоотии насли калонсол_
Пешниходи Интернет бо сифати паст дар минтакахои мамлакат, махсусан дехотхо ва баланд
будани нархи хизматрасонии он_
Мавчуд набудани датта марказхо барои ташаккули манбаи ягонаи иттилоотй оид ба
интернет-сугуртакунй_
Муаммохои таъмини амнияти иттилоотй ва нокифоягии рушди инноватсионй_
Такмилталаб будани инфрасохтори хизматрасонии сугуртавии ракамй_
_Муаммохои мухити дохилй_
Харочотталаб ва мехнатгунчо будани хизматрасонихои интернет-сугуртакунй дар давраи
ташаккули низоми нави хизматрасонй_
Мавчуд набудани стратегия ва барномахои рушди интернет-сугуртакунй дар фаъолияти
ташкилотхои сугуртавй_
Мавчуд набудан ва ё дар сатхи паст карор доштани инфрасохтори интернет-сугуртакунй дар
ташкилотхои сугуртавй_
Харочотталаб будани такмили ихтисоси кормандон ва норасогии муттахассисони
баландихтисос_
Мушкилихо дар бунёди платформахо ва махсулоти барномавии сифатноки сугуртаи ракамй Расми 2. - Муаммохои рушди суFуртаи ракамй дар бозори суFуртаи Ч,умхурии
Точикистон
молиявй ва малакаи коммуникатсионй доранд.
Дар шароити муосир такозо мегардад, ки фаъолияти ташкилотхои сугуртавй низ ба монанди ташкилотхои карзй ба мизоч нигаронидашуда бошад. Зеро дар шароити ракамикунонй ташкилотхои сугуртавиро зарур аст, ки барои дар сатхи хадди аксар таъмин намудани талаботи мизочон, баланд бардоштани шаффофияту даромаднокии фаъолият, хизматрасонихои сугуртавиро пешниход намоянд. Аз ин лихоз ба субъектони идоракунандаи ташкилотхои сугуртавй зарурати коркарди стратегияи чандири дорои иттилоот оид ба талабот ва рагбати мизочон коркард намоянд ва мавкеи ташкилотро бо ин маълумот мутобк амалй гардонанд.
Илова ба гуфтахои болозикр ташкилотхои сугуртавиро зарур аст, ки бо мувофикаи ташкилоти танзимкунандаи соха семинару мизхои даври омузиширо барои шахсони вокеию хукукй чихати такмили маърифати молиявии онхо пешниход намоянд. Зеро бо сабаби паст будани маърифати технологй то хол аз бисёр хизматрасонихои молиявии электронй ва
хосатан хизматрасонихои сугуртавии электорнй шахсони вокей ва бахши сохибкорй васеъ истифода бурда наметавонанд. Х,оло он ки дар шароити муосир дар Чумхурии ^азокистон хатто корхонахои сохаи кишоварзиро зарур аст, ки сугуртаи хатмии сохаро ба таври электронй амалй намоянд [7].
Хамин тавр, технологияи ракамй дар худ мачмуи технологияхои иттилоотию коммуникатсионй ва воситахои техникиро ифода менамояд, ки хамкории субъектони хочагидориро дар раванди
такрористехсолот таъмин менамояд. Сугуртаи ракамй бошад дар худ конеъ кардани талаботи ананавию махсуси иштирокчиёни муносибатхои сугуртавро тавассути технологияхои ракамй ифода менамояд.
Боиси таъкид аст, ки тавсияхои дар макола пешниходшуда метавонанд ба имкониятхои ракамикунонии иктисоди миллй ва хосатан рушди сугуртаи ракамй мусоидат намоянд. Вале рушди мачмуии хизматрасонихои сугуртавии ракамй тахкикоти густурдаро дар ин самт такозо менамояд.
АДАБИЁТ
1. ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи фаъолияти сугуртавй" аз 15 июли соли 2016, № 276. 44 с.
2. Ашуров, Г.Д. Развитие системы оказания страховых услуг в Республике Таджикистанк / Г.Д.Ашуров. - Душанбе, 2007. - 160с.
3. Григорьева В.Н. Страховое право: учебник для вузов. Под ред. Шахова В.В. Ефимова С.Л./В.Н.Григорьева. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2002. - 384 с.
4. Джабаров, Г.Н. Экономические кризисы и его влияния на состояние рынка страховых услуг Республики Таджикистан/ Г.Н.Джабаров//Вестник ТНУ. - 2018. - № 1. -С.86-91.
5. Исследование ООН: *Электронное правительство 2022, цифровое правительство в десятилетии действий по достижению устойчивого развития, ООН Нью-Йорк, 2022, стр. 226-231. URL: https://publicadministration.un.org/en/publicadministration.un.org/egovkb/en-us/ (санаи истифодабарй: 20.05.2024).
6. Преодоление цифрового разрыва в Центральной Азии и на Южном Кавказе // О. Кенечи, Б. Саяли и др.// GSMA. - 2023. - 38 с.
7. Программа е-АПК. [Электронный ресурс]. - URL: - http://mgov.kz/ru/o-deyatel-nosti/e-apk-a-kti-tsifrlandyru/ (дата обращения: 20.12.2023).
8. Рахимзода Ш. Бозори хизматрасонихои сугуртавй: Мушкилотхои ташаккул ва рушди он дар Чумхурии Точикистон / Ш. Рахимзода, М.С. Хусайнов // Монография. Душанбе - 2022. 192 с.
9. Рахимов, М.А. Становление рынка страхования в национальной экономике/М.А. Рахимов. - Худжанд: Худжан. гос. ун-т им. БГ Гафурова, 2012. - 189 с.
10. Global Innovation Index 2023 Innovation in the face of uncertainty 16th Edition. -250 р. [манбаи электронй]. URL: https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo-pub-2000-2023-en-global-innovation-index-2023-16th-edition.pdf (санаи истифодабарй: 15.10.2024)
Маълумот дар бораи муаллифон:
Исматов Хушруз Х,асанович - н.и.и., мудири кафедраи молия, бонк ва фаъолияти гумруки МД ДБХ ДБССТ. Сурога: 735700, Чумхурии Точикистон, ш.Хучанд, мкр. 27, хонаи 1. Тел.: +992928832423. E-mail: Khushruz [email protected]
Орифчонова Дилфуза Иномчоновна - муаллимаи калони кафедраи молия ва карзи Донишкадаи иктисод ва савдои Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. Сурога: 735700, Чумхурии Точикистон, ш. Хучанд, И. Сомонй 169. Тел. +992-92-886-76-80. E-mail: [email protected]
Информация об авторах:
Исматов Хушруз Хасанович - канд. экон. наук, заведующий кафедры финансы, банка и томоженное дело ГУ ХМИ МУТПТ. Адрес:_735700, Республика Таджикистан, г.Худжанд, мкр. 27, дом 1. Тел.: +992928832423. E-mail: khushruz [email protected]
Арифджанова Дилфуза Иномжоновна - старший преподаватель кафедры «Финансы и кредит» Института экономики и торговли Таджикского государственного университета коммерции. Адрес: г. Худжанд проспект И. Сомони 169. Тел. +992-92-886-76-80. E-mail: safiy [email protected]
Information about the authors:
Ismatov Khushruz Hasanovich - candidate of the sciences of economics, associate professor of the department of finance, banking and customs business of the Khujjad International Institute IUTET. Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand city, md. 27, house 1. Tel: +992928832423. E-mail: khushruz [email protected]
Arifdzhanova Dilfuza Inomjonovna is a senior lecturer at the Department of Finance and Credit, Institute of Economics and Trade, Tajik State University of Commerce. Address: Khujand, I. Somoni Avenue 169. Tel. +992-92-886-76-80. E-mail:[email protected]_
