ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 МУХДНДИСЛИК КОРПУСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕЗОНЛАРИ
Гузал Хакимовна Нурматова
Навоий давлат кончилик институти доценти [email protected]
АННОТАЦИЯ
Маколада муаллиф мухандислик терминларни корпусдаги лингвистик тахлили учун мухандислик корпусини шакллантириш мезонлари тyFрисида Fарб ва шарк тилшуносларнинг назарий фикрлари асосида мухандислик корпусини шакллантириш борасида амалий ечимларини таклиф килади.
Калит сузлар: корпус, мухандислик, репрезентативлик, корпус баланси.
CRITERIA FOR FORMATION OF ENGINEERING CORPUS
Guzal Khakimovna Nurmatova
Associate Professor of Navoi State Mining Institute [email protected]
ABSTRACT
In this article, the author proposes practical solutions to design an engineering corpus based on theoretical views of western and eastern linguists' criteria for designing an engineering corpus for linguistic analysis of engineering terms in the corpus.
Key words: corpus, engineering, representativeness, corpus balance, research article.
КИРИШ
Х,ар кандай корпусини шакллантиришда (corpus design) маълум бир мезонларга амал килинади. Т. Мак Энери ва Р. Ксиаоларнинг фикрларига кура куйидагилар мезонлар корпусни шакллантиришда асосий хисобланади деб таъкидлайдилар:
1. Корпус репрезентативлиги (Corpus representativeness).
2. Корпус баланси (Corpus balance).
3. Корпусга намуналарни танлаш (Corpus sampling).
4. Корпусни салмоклилиги (Corpus validity).
Ушбу мезонлар корпусни тузишда жуда ахамиятли булиб, кейинги тахлил боскичлариннг сифатли олиб борилишини ва самарали натижаларни таъминлашга хизмат килади.
Corpus representativeness мезони туFрисида Т. Мак Энерининг Corpus-based language Studies номли китобда Лич куйидагича фикр билдирган: "A Corpus is thought to be representative of the language varietyit is supposed to represent if the findings based on its contents can be generalized to the said language variety".
Бу ерда Лич корпус репрезентативлиги унинг тилнинг ишлатилиш хилма -хиллигини (language variety) курсатувчи контентга асосланган натижалар тилнинг ишлатилиш уша хилма-хиллигига кура умумлаштира олинишидир деб таъкидлайди. Албатта бу ерда Дж.Лич корпус ичидаги маълумотнинг сифатини, яъни ундаги аникланган тадкикот натижалари корпусда тупланган маълумотлар базаси тилнинг ишлатилиш хилма-хиллигига кура камраб олинишини назарда тутаяпти. Дейлик, мухандислик корпусини шакллантириш учун мухандислик терминлари катнашган илмий маколаларнинг танлаб олиниши, маълум мухандислик сохалари терминлари уша маколаларда фаол ишлатилиши хамда маълум жанрга (бизнинг ишимизда илмий жанр) тегишли булиши керак. Корпус репрезентативлигининг сифатига эришиш учун Д. Байбер куйидагича фикр билдиради: "Representativeness refers to the extent to which a sample includes the full name range of variability in population" [Biber, 1993].
Репрезентативликнинг сифати корпус намуналарни танлашнинг (sampling) танланган тил хилма-хиллигининг (бу ерда жанрининг) канчалик кенг микиёсда камраб олининганлиги ва уша жанрнинг курсата олинганлигидир. Бу эса уз навбатида корпусни танланган намуналар (Corpus sampling) деган мезонни киритади. Ушбу танланган намуналар эса тадкикотнинг долзарблигидан келиб чикиб (Research question), унинг якуний натижалари куйилган максаднинг мувофиклигини курсатиши керак. Демак, ушбу мезон корпусни баланслантириш (Corpus balance) мезонини киритилишига хам туртки булиб, у корпус жанрнинг балансини, яъни унинг хажмини белгилайдиган омилдир. Умуман олганда корпусни репрезентативлигини унинг танланган намуналари ва баланси белгилаб беради.
Охирги мезон корпусни салмоклилиги (Corpus validity) А. Лоренс ва М. Боувин томонидан таклиф килиниб, у корпусни канчалик кайишувчанлигини ва мослашувчанлигини курсатадиган хамда танланган намуналарнинг салмоFи ва тилнинг ташки кийматини курсатадиган мезондир.
Демак, хар кандай корпусни шакллантириш учун ушбу мезонларга амал килинган холда амалга оширилиши зарур, чунки улар тадкикот натижаларнинг
сифатини, яъни репрезентативлигини ва салмоFини курсатади. Корпусни шакллантиришда ушбу мезонлар уларнинг турига кура хам улчанади ва мослашади. Бизнинг корпусимиз бир турдаги соха (мухандислик) ва жанрга (илмий) тегишли булганлиги боис, у ихтисослаштирилган корпус (Specialized Corpus) турига тегишли булиб, махсус домейнли 'domain-specific' ёки махсус жанрли 'genre-specific' номли корпус хисобланади. Х,ар кандай корпус, шу жумладан ихтисослаштирилган корпус хам, корпуснинг репрезентативлик мезонини акс эттириш керак. Ихтисослаштирилган корпусда Мак Энери ва Уилсон фикрларига кура репрезентативлик лексик даражанинг зичлиги (closure) билан улчанади [McEnery and Wilson 2001:166]. Корпусдаги сузлар зичлигини улчаш учун корпус балансидаги токенлар7 (tokens) сони бир хил сигментларга булиниши керак, шунда лексик бирликлар сони гипербола укида бир хил таксимланади, яъни гиперболада лексик бирликларни асимптотик тацсимоти кузатилади.
Ихтисослаштирилган корпуснинг баланслантириш корпусни шаклланитиришдаги энг зарур мезонларан бири булсада, уни улчайдиган маълум бир илмий улчов мавжуд эмас. Баланслаштириш корпусга киритиладиган маълумотлар базасиннг таксимланиши билан улчанади, яъни матн категориялари ва уларнинг пропорциялаш билан боFликдир. Шуни таъкидлаш жоизки, матнларни корпусга йотиш учун учта омилга, яъни домейн (domain), давр (time) ва маълумот ресурси (medium) боFлиик. Домейн омили танланган соха контекстига, давр эса матн нашр этилган йилга, маълумот ресурси эса матн манбаси булиб, улар корпус балансини беради. Мак Энери корпусдаги матнларни шакллантиришда, уларнинг ишлаб чикариш (production) ва кабул килиш (reception) омиллари мухим ахамиятга эга дея таъкидлайди. Матн ишлаб чикариш деганда маълум бир турдаги маълумотларни корпусга танланган матнларни киритишдир. Матнни етказиш эса, танланган матнларни кенг куламдаги кабул килувчиларга ёки истеъмолчиларга етказиш учун уша танланган матнлардир, яъни бу ерда ихтисослаштирилган корпус учун баланслаштириш мезони мухим ахамият касб этади. Ихтисослаштирилган коруснинг нафакат балансни, балки репрезентативлигини хам корпусни фреймлаш жараёни билан боFликдир (Мак Энери, А. Уилсон, 2001).
Агарда корпусни шакллантиришда ана шу 3 та асосий мезонларга амал килинса, корпуснинг ахамиятлилиги ва салмоFи хам ортади ва эришилган натижалар кенг куламдаги истеъмолчиларга фойдалилиги аникланади.
1 Token - корпус лингвистикада лексик бирлик дегани ва у лексик бирликларнинг сонини билдиради. Academic Research, Uzbekistan 565 www.ares.uz
Х,инд тилшуноси Р. Кришнамурси ва турк тилшуноси И.Косем корпусни шакллантириш борасида айнан корпус жанр ва домейнининг таснифлаш муаммоларини урганиб чикиб, турли корпусларда маълум бир домейн ёки жанр турлича номланшини таъкидлаб утган. Масалан, мухандислик йуналиши бир корпусда технология ва мухандислик (Technology and Engineering) домейнига тегишли булса, бошка корпусда у физика фанлари ва мухандислик (Physical Sciences and Engineering) ёки мухандислик хар бир йуналиши алохида, математика ва компьютер фанлари (Mathematical and Computer Sciences), мухандислик (Engineering), технология (Technology) каби номланиши мумкин. Бу эса уз навбатида корпуснинг жанрига, яъни матн турига таъсир килади. Айрим корпуслар битта жанрга (масалан илмий хисоботлар), айримлари эса турли жанрларга асосланган булиши мумкин (масалан диссертация ва дарсликлар). Корпусни шакллантиришдаги бундай ёндашув эса махсус корпуснинг репрезнтативлигини курсата олмайди.
Демак, тадкикотимиздаги махсус корпуснинг репрезентативлигини таъминлаш максадида, уни бир жанрли материалдан шакллантиришимиз лозим.
МАТЕРИАЛ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Мухандислик терминларининг корпусини шакллантиришда бир жанрли хамда бир вактда куп домейнли махсус корпус йотиш мухимлигини урганиб чикдик. Электрон базасидаги Plos One журнали кузланган параметрларга туFри келиши яъни мухандислик сохасининг кенг камровли домейнга ва кенг камроали урганувчиларги мулжалланги боис хамда уларнинг бир жанрга тегишлиги айнан махсус корпуснинг тамойилларига туFри келди.
Корпус материалининг шаруи (изоуи). Корпусдаги хам терминларни зичлигини хам корпус балансини таъминлаш максадида инглиз тилида аникроFи жахон стандартларига кура илмий маколаларнинг ёзилишини урганиб чикиб, терминлар маколаларнинг айнан кайси кисмида фаол ишлатилишини аниклаб олдик. Ж. Сволс ва К. Фик узларининг "Academic Writing for Graduate Students" номли китобида битирувчи урганувчилар учун илмий иш ёзиш куникмаларини (бу ерда илмий иш деганда илмий макола, илмий хисобот ва хоказалар хам тушинилади) ургатар экан, илмий макола ёзишда кабул килинган IMRD (Introduction, Materials and Methods, Discussions, Results) яъни кириш, материал ва методлар, мухокамалар ва натижалар номли булинмаларга амал килиниш ва илмий макола кимга (Audience-кандай урганувчиларга) йуналтирилганини, кандай услуб ва жанрда (Style and Genre) ёзилганлиги, максад (Purpose), термин ва тушунчаларнинг аудиторияга етказилишида (Flow) фикр ва
MatnyMoraap öaeHHHHHr KeTMa-Keranrra aMan KH^HHHmH, xaMga MaTHHHHr (Presentation) y3HHHHr Ta^AUM этн^нmннн xucoöra onam KepaKnnrHHH TatKHgraraH. Y^apHHHr ^HKp^apHHH KyfingarH cxeMaga aKC эттнрнm MyMKHH:
Кимга мулжалланган
Терминларнинг ифодланиши
IMRD Кириш, Материал ва Методлар, Натижа,
Мак-Энерининг фикрича, суз зичлиги ва муллиги (closure and saturation) корпуснинг балансини таъминлайди. Ж. Сволс ва К. Фикларнинг схемасига кура Мак-Энери айтган уша зичлик айнан илмий маколанинг услуб ва жанр хамда фикрлар баёнотида куришимиз мумкинлигини аникладик. Бирок сузларнинг лингвистик ва стилистик хусусиятлари айнан IMRD нинг кайси кисмида купрок ифодаланиши учун унинг хар бир кисмини куриб чикамиз, чунки корпусни шакллантиришда бизлар илмий маколанинг кайси булимини ёки булимларини олишимиз кераклигини аниклаб олишимиз керак. Ж. Сволс ва К. Фиклар хар кандай илмий маколанинг кириш (Introduction) кисмида фикр ва маълумотларнинг кетма кетлигини ифодалайди хамда куйидаги боскич (Move) ларга амал килинишини аниклаган:
1. Тадцицот майдонини хосил цилиш (Establishing a research territory).
2. Урганилаётган масала ёки муаммони долзарблигини курсатиш максадида уни асослаш зарурияти ва сабабларни курсатиш (Establishing a niche).
3. Курсатилган асос ва сабаблар учун таклиф ва ечимларни курсатиш
(Occupying the niche).
Ж. Сволс ва К. Фиклар хар кандай илмий маколанинг мууокама ва хулоса (Discussion/Conclusion) кисмида фикр ва маълумотларнинг кетма кетлигини куйидаги боскич (Move) ларга амал килинишини аниклаган:
1. Олдинги маълумотни жамлаш (Background Information.), яъни тадкикот максади, теория ва методологияси туFрисида (агар зарурият туFилса, аммо тадкикотнинг айрим сохаларида курсатилиш зарур) .
2. Асосий натижаларни жамлаш (Summarizing and reporting key results)ва баён килиш (курсатилиш шарт);
3. Асосий натижаларга изох (Commenting on key result) бериш (курсатилиш шарт);
4. Тадкикотнинг чекловлари (Stating the limitations on the study);
5. Кейинги тадкикотни амалга ошириш учун тавсиялар (Making recommendation for future research and implementations) бериш (агар уринли булса).
НАТИЖА
Ушбу боскичлардан куриниб турибдики, илмий маколанинг мухокама ва хулоса кисмидаги 1,2,5 пунктлари маколанинг кириш кисмига ухшаш 3 ва 4 пунктларида эса топилгпн натижаларга изох ва тадкикотнинг чекловларини курсатаяпти.
Илмий маколаларнинг материал ва методлари (Materials and Methods) кисмида асосан тадкикот материали ва усуллари туFрисида суз юритилганлиги боис, уларда кириш ёки натижа ва мухокамалар кисмларидагидек сузларнинг лингвистик ва стилистик хусусиятлари кузатилмайди. Илмий маколанинг аннотация кисми хам алохида уринга эга, чунки унда маколанинг барча асосий кисмлари, яъни умумий маълумот, максад, метод, натижа ва хулосалардан иборат. Аммо унинг хажми кискалиги боис ундаги сузларнинг лингвистик ва стилистик хусусиятлари кам кузатилади.
Plos One журналидаги ёзиш талабларини урганиб чиксак, у ерда IMRD стандартлариги катъий амал килинганлигини, кар бир кисмда Ж. Сволс ва К. Фикларнинг келтириб утган кетма кет боскичлардан иборатлигини Plos One журналининг сайтида берилган талабларида куришимиз мумкин:
Инглиз тилидаги макола купчилик томонидан укилишига жалб киладиган унинг номи (Title) ва аннотацияси (Abstract) булиб, улар хам маълум принципларга кура шаклланади. Масалан, маколанинг номи маколанинг бошида турсада, тадкикот сунгида шаклланади. У урганилаётган тадкиклт объектининг номи, камраб оладиган хажмни ва танланган сохани ёрита оладиган булиши керак. Мухандислик сохаси ва унга турдош сохалардаги маколаларнинг аксарияти (90%) отли бирикма ва предлоглардан ёки -ing кушимчаси кушилган феъллардан иборатдир (Ж. Сволс ва К. Фик, 2012, б. 379).
Маколанинг аннотация кисми тyFрисида гапирганимизда, у илмий маколани бутун такдирини, яъни кабул килиишини ёки кабул килинмаслигини бахолаб берадиган кисм булиб, тадкикотнинг ракобатбардошлигини белгилайди. Аннотацияларни ёзиш икки хил, тадкикотнинг натижаларига каратилган ва тадкикотни жамлайдиган, усулларда ёзилиши мумкин, деб таъкидлайди Ж. Сволс ва К. Фик.
Кириш хамда натижа ва мухокамалар булимларидаги талабларига эътибор берсак, айнан шу кисмларда лексик бирликлар фаол ишлатилишини куришимиз мумкин. Маколанинг айнан кириш кисмида сузларнинг зичлигини ва шу боис уларнинг лингвистик ва стилистик хусусиятларни кура олишимиздан, аммо маколадаги натижа ва мухокама кисмида худди шу нарсани кузатишимиз билан бирга яна шу сузларнинг такрорланиб келиши эхтимоллиги булганлиги боис, материал ва методлар кисмида эса тилнинг услуб ва жанри мухим ахамият касб этмаганлиги туфайли маколанинг натижа ва мухокамалар булимидагига кура эса кириш кисмига куйилган талабларнинг купок эканлигини хисобга олиб, у ерда суларнинг лингвистик хусусиятлари купрок акс этади деган фикрга келдик. Бирок, Сволс ва Фиклар маколанинг номи ва аннотациясида хам отли бирикмаларнинг учраши 90% ташкил килиши деган фикрлари, терминларнинг учраш холатини эхтимолинини келтириб чикаради.
ХУЛОСА
Демак, корпусни шакллантириш борасида уни ташкил килувчи маълумотлар баъзаси, яъни материалнинг танланиши буйича мавжуд булган муаммолар куриб чикилиди. Корпус материали унинг репрезентативлигини белгилайдиган асосий курсаткич булиб, бу борада турли карашларни урганиб чикдик ва корпусни бир жанрли (илмий) махсус корпус сифатида шакллантиришга карор килдик. Корпус материалини эса мухандислик сохасининг кенг камровига эга булган (44 та йуналиш) PLOS ONE электрон журналини танладик. Корпусдаги домейнларни аниклаб олиш учун
Узбекистоннинг мухандислик йуналишлари мавжуд булган ОТМлар ва Plos ONE журналидаги 12 та мухандислик йуналиш танлаб олинди. Корпусдаги танланган намуналар сони хар бир домейнда хар хил булсада, уларнинг сонини узгартирмасликка карор килдик, биринчидан ушбу домейнларнинг хар бирини алохида корпус килиб анализ килиб чикишимиз мумкин, иккинчидан, ушбу домейнларнинг спецификасидан келиб чиксак, масалан дейлик уша механика мухандислиги, мухандисликнинг энг кадимги ва колган мухандислик йуналишларнинг асоси хисобланганлиги боис, табиийки ушбу домейннинг хажми хам кенг булиши, учинчидан корпусимиз бир жанрли ва махсус корпус турига кирганлиги боис махсус корпуснинг хажми канчалик катта булса шунчалик унинг репрезентативлигини таъминлайди (Т. Мак-Энери, 2006) деган фикрга амал килдик. Маколаларнинг бошка кисмларига нисбатан кириш кисмида мухандислик лексик бирликларнинг маколанинг кириш кисмига куйилган талаблардан ва уни ёзиш учун амал килиш керак булган принципларга кура, лексик бирликларнинг фаол ишлатилиши натижасида терминларининг лингвистик хусусиятлари купрок намоён булиши эхтимоли купрок эканлигини хисобга олиб, корпус асосидаги мухандислик терминларининг лингвистик тахлилни мухандисликка оид маколаларнинг кирш кисмидан олиш максадга мувофик деган фикрга келдик.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. McEnery T., Xiao R., Tono Y. Corpus-based language Studies. -NY: Routledge Applied Linguistics. 2006. Pp. 386. P. 13
2. Biber D., 1993. "representativeness in corpus design". Literary and Linguistic Computing 8/4: 243-257.
3. K. Aijmer and B. Altenberg (eds) English Corpus Linguistics, pp. 8-29. London: Longman.
4. A. Laurence, M. Bowen. The Asian ESP Journal Special Edition, Volume 9, Issue 2, 2013, p. 2-25.
5. Krishnamurthy R.,Kosem I. (2007). Issues in creating a corpus for EAP Pedagogy and Research. Journal of English for academic purposes, 6 , 356-373. www.elsevier.com/locate/jeap
6. Hui-Hsien Feng. Designing, implementing, and evaluating an automated writing evaluation tool for improving EFL graduate students' abstract writing: A case in Taiwan: Dissertation for degree of Doctor of Philosophy (PhD) in Applied Linguistics and Technology. - Iowa State University, 2015. Pp. 194.
REFERENCES
1. McEnery T., Xiao R., Tono Y. Corpus-based language Studies. -NY: Routledge Applied Linguistics. 2006. Pp. 386. P. 13
2. Biber D., 1993. "representativeness in corpus design". Literary and Linguistic Computing 8/4: 243-257.
3. K. Aijmer and B. Altenberg (eds) English Corpus Linguistics, pp. 8-29. London: Longman.
4. A. Laurence, M. Bowen. The Asian ESP Journal Special Edition, Volume 9, Issue 2, 2013, p. 2-25.
5. Krishnamurthy R.,Kosem I. (2007). Issues in creating a corpus for EAP Pedagogy and Research. Journal of English for academic purposes, 6 , 356-373. www.elsevier.com/locate/jeap
6. Hui-Hsien Feng. Designing, implementing, and evaluating an automated writing evaluation tool for improving EFL graduate students' abstract writing: A case in Taiwan: Dissertation for degree of Doctor of Philosophy (PhD) in Applied Linguistics and Technology. - Iowa State University, 2015. Pp. 194.