УДК: 657.6 (575.3)
МО^ИЯТ ВА АСОС^ОИ МЕТОДОЛОГИИ АУДИТИ ЭКОЛОГЙ ДАР ШАРОИТИ ТАШАККУЛИ "ЩТИСОДИ САБЗ"
Рачабзода Х,.Ч,.
Аннотатсия. Дар мацола мощяти аудити экологи дар шароити ташаккули "щтисоди сабз" уамчун равиши ошкор кардани маълумот дар бораи фаъолияти экологии субъекти хоцагидор мавриди барраси царор гирифтааст. Инчунин, зарурати истифодаи аудити экологи асоснок карда шуда, маф^уми асосии он пешнщод карда шудааст. Муаллиф маруалауои асосии ташаккул ва рушди аудити экологиро дар Цум^урии Тоцикистон ва ца^он тавсиф намуда, сабаб^оеро, ки боиси пайдоиши он гардидаанд, муайян намудааст. %амзамон, хусусият^ои методологии гузаронидани аудити экологи ва талаботи тартиб додани щсоботи аудити экологи барраси гардидааст.
Калидвожахр: "ицтисоди сабз", аудити экологи, субъекти хоцагидори, фаъолияти экологи, мущти зист, фаъолияти аудитори, щсоботи аудити экологи. Барои ицтибос: Рацабзода, X.. Ц. Мощят ва асос^ои методологии аудити экологи дар шароити ташаккули "ицтисоди сабз " / Ц. Рацабзода // Паёми молия ва ицтисод. -2024 №4 (43) - С. 421-427.
СУЩНОСТЬ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО АУДИТА В УСЛОВИЯХ ФОРМИРОВАНИИ «ЗЕЛЕНОЙ ЭКОНОМИКИ»
Раджабзода Х.Дж.
Аннотация. В статье рассматривается сущность экологического аудита в условиях развития «зеленой экономики» как подхода к раскрытию информации об экологической деятельности экономического субъекта. Также обоснована необходимость использования экологического аудита и представлена его основная концепция. Автор описал основные этапы становления и развития экологического аудита в Республике Таджикистан и мире, а также определил причины, приведшие к его появлению. При этом были обсуждены методические особенности проведения экологического аудита и требования к составлению заключения экологического аудита.
Ключевые слова: «зеленая экономика», экологический аудит, хозяйствующий субъект, природоохранная деятельность, окружающая среда, аудиторская деятельность, отчёт экологического аудита.
ESSENCE AND METHODOLOGICAL BASIS OF ENVIRONMENTAL AUDIT IN THE CONDITIONS OF FORMATION OF THE "GREEN ECONOMY"
Rajabzoda H.J.
Annotation. The article examines the essence of environmental audit in the context of development of the "green economy" as an approach to disclosing information on the environmental activities of an economic entity. The need to use environmental audit is also substantiated and its basic concept is presented. The author described the main stages of formation and development of environmental audit in the Republic of Tajikistan and the world, and also identified the reasons that led to its emergence. At the same time, methodological features of conducting environmental audit and requirements for drawing up an environmental audit report were discussed.
Key words: "green economy", environmental audit, economic entity, environmental activities, environment, audit activities, environmental audit report.
Гузориши масъала. Новобаста ба он, ки заминахои меъёрй-худудии аудити экологй дар кишвар бунёд ёфта, тамоюли устуворй доранд, лекин то кунун мохият ва асосхои методологии он дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" дар сатхи зарурй мавриди тахдид дарор нагирифтааст. Бо назардошти холати чойдошта, тахдиди амиди мохият ва асосхои методологии аудити экологй дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" мубрам дониста мешавад.
Тахлили тадкикотхои охир ва нашрияхо. Омузиши масъалахои вобаста ба заминахои методологии аудити экологй дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" дар таълифоти идтисодчиёни ватанй нисбатан кам ба назар мерасад. Масъалаи мазкур танхо дар корхои илмии идтисодчии ватанй Досиев М.Н. ва масоили марбут ба сохибкории экологй дар тахдидотхои анчомдодаи Шаропов Ф.Р., Досиев М.Н. ва дигар идтисодчиён ба чашм мерасад. Х,олати чойдошта мубрамии тахдиди масъалаи мазкурро нишон медихад.
Максади макола аз ошкоркунии мохият ва заминахои методологии аудити экологй дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" иборат мебошад.
Пешниходи маводи асоси. Дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" аудити экологй фаъолияти афзалиятноки идтисоди миллй дониста мешавад. Бо назардошти ахамияти зиёд доштани аудити экологй дар шароити ташаккули "идтисоди сабз" асосхои
методологии он бояд бунёд ва такмил дода шаванд.
Дар шароити муосир фаъолияти субъектхои хочагидор ба мухити зист, ки бо рушди бемайлони бахши саноат алодаманд аст, бештар таъсир мерасонанд. Дар муддати солхои тулонй чунин мешумориданд, ки бинобар сабаби аз хад зиёд истифода бурдани сарватхои табий мухити зист осебпазир махсуб меёбад, аммо истифодаи одилонаи онхо, мухофизат ва бехтар намудани вазъи экологй ба яке аз мушкилоти мухимтарини инсоният табдил ёфта истодааст [2, с. 52].
Ба адидаи мо фаъолияти истехсолии субъектхои хочагидор бешубха ба мухити зист таъсири манфй мерасонад. Х,амзамон бояд зикр намуд, ки он тавре ки хар як субъекти идтисодй барои бехтар кардани сифати махсулот ё хидмати пешниходшуда кушиш менамояд, ба хамин монанд, бояд барои солим будани вазъи экологии кишвар сармоягузорихои муайян анчом диханд то раванди ташаккули "идтисоди сабз" халалдор нагардад.
Ч,омеи башарй торафт бештар дарк мекунад, ки муваффадияти фаъолияти субъекти хочагидорй бештар ба татбиди тадбирхое, ки ба хифзи мухити зист ва рушди устувори "идтисоди сабз" нигаронида шудаанд, вобаста аст. Бинобар ин хар як субъекти хочагидор бояд кор кунад ва маълумот дар бораи барномахо, хадафхои экологй, ки дар сатхи ташкилот амалй карда мешаванд, инчунин харочоте, ки дар ин
робита барои кам кардани таъсири манфии мухити зист истифода мешаванд, пешниход намоянд.
Аммо, сарфи назар аз он, ки субъектхои хочагидор мачмуи иттилооти экологиро ба вучуд меоранд, онхо дар раванди ташкил ва пешбурди бахисобгирии экологй аксар вакт ба мушкилот дучор мешаванд ва ин раванд бо он алокаманд аст, ки мукаррароти методологй ва назариявии ин намуди бахисобгирии мухосибй хануз ба кадри кофй ба вучуд наомадааст. Вобаста ба ин дар хисоботи мухосибй (молиявй) пешниход намудани маълумот оид ба ичрои фаъолияти экологй маълумоти дуруст инъикос нагардидааст [3, с.38].
Ба акидаи мо аудити экологй яке аз роххои тахия ва татбики принсипхо ва равишхои ягона оид ба ошкор намудани маълумот дар бораи таъсир ба мухити зист ва окибатхои манфии он мебошад. Сарфи назар аз зарурат ва ахамияти рушди аудити экологй дар Чумхурии Точикистон, то хол равиши ягонаи дарки мохияти аудити экологй ба таври кофй тахия нашудааст, накш ва мавкеи он дар низоми идоракунии давлатй муайян карда нашудааст. Аз ин лихоз, бо максади фахмидани масъалахои аудити экологй таърифи «аудити экологиро» дида баромадан лозим аст.
Таърифи аудити экологй ва аудитори экологй дар модддаи 1-уми ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи аудити экологй» баён гардидааст, ки чунин мебошанд:
- аудити экологй - намуди фаъолияте, ки тахлили мувофикати фаъолият ва хисоботи субъекти фаъолияти хочагидорй ба конунгузорй, хуччатхои меъёрию методй, дастурй ва танзимкунандаи сохаи хифзи мухити зист ва захирахои табииро дар бар мегирад;
- аудитори экологй - шахси вокей, ки аз аттестатсияи макоми ваколатдори давлатй дар сохаи хифзи мухити зисти Чумхурии
Точикистон гузаштааст ва шаходатномаи тахассусй гирифтааст [5].
Вобаста ба ин, аудити экологиро бояд фаъолияте дарк намуд, ки ба амалй намудани фаъолияти илмй, методй ва дигар фаъолият нигаронида шуда, гузаронидани аудити экологиро дар субъектхои хочагидор таъмин менамояд ва бо ин васила накши субъектхои хочагидорро дар раванди ташаккули "иктисоди сабз" баланд мегардонад.
Дар айни замон, якчанд роххои муайян кардани таърифи «аудити экологй» дар асоси тафовут дар объектхои аудити экологй мавчуд аст.
Х,амин тарик, равиши аввал чунин мешуморад, ки объекти аудити экологй бахисобгирй ва хисоботдихй мебошад, бинобар ин аудити экологй воситаи мониторинги дурустии бахисобгирй ва тасдики эътимоднокии хисоботдихй аз чихати инъикоси фаъолияти экологии ташкилот ба шумор меравад [4, с.101]. Дар мачмуъ, аудит бояд таъсирнок бошад. Вобаста ба ин, кайд менамоянд, ки аудити таъсирбахш бояд ба усулхои гуногуни чамъоварии маълумот асос ёбад, то омузиши холатхо, гузаронидани тахкикот, мониторинг ва чамъоварии маълумоти маъмурию хуччатхоро дар шакли хаттй дар бар гирад [10, с.50].
Агар объекти аудит арзёбии таъсири мухити зистро баррасй кунем, пас аудити экологиро бояд хамчун назорати экологй фахмем, ки барои асоснок кардани мувофикати таъсири субъекти хочагидор ба мухити зист ба меъёр ва талабот нигаронида шудааст. Сеюмй мувофик аст, ки объекти аудити экологй дар мачмуъ сохаи экологй мебошад, бинобар ин аудити экологй ба маънои васеъ ва махдуд баррасй мешавад:
а) ба маънои васеъ, аудити экологй таъмини амнияти кишвар дар сохаи экология мебошад;
б) ба маънои махдуд, аудити экологй мутобикати фаъолиятхо, руйдодхо ва
низомхои идоракунии маъмурй дар асоси меъёрхои экологй ба шумор меравад [1].
Илова бар ин, бояд дайд намуд, ки дар байни синонимхои наздиктарини аудити экологй, инчунин иборахои «таддидоти экологй», «назорати экологй», «арзёбии экологй», «санчиши дурустии сиёсати экологй» истифода бурда мешаванд, ки хадафи асосии хар яки онхо расидан ба мархилаи рушди "идтисоди сабз", бехтар намудани вазъи мухити зист ва сатху сифати зиндагии ахолии кишвар ба шумор меравад.
Бо назардошти устуворй ва рушди фаъолияти аудити экологй дар мамлакат риояи талабот ва доидахои экологй, инчунин меъёрхои сифат ва талаботи мувофид ба махсулоти истехсолшуда ва хидматхои экологй хатмй буда, дар чараёни муносибатхои идтисодию истехсолй надши мухимеро ифода менамояд.
Илова бар ин, аудити экологй ба устувории маблаггузорй, холат ва идтидори бозори экологй, имтиёзхои молиявй ва андоз, мавчудияти талабот ва пешниход, ба молхои аз чихати экологй тоза, даромаднокии махсулот ва хадамоти экологй ба рушди бемайлони фаъолияти сохибкорй дар бахши мухити зист таъсири мусбй расонида метавонад.
Чунин хисобидан ба маврид аст, ки аудит дар бахши мухити зист ба рушди идтисодй, ичтимой ва экологии махалхо ва минтадахо мусоидат намуда, дар ташаккул додани раванди "идтисоди сабз", ташкил намудани чойхои нави корй ва бехтар намудани вазъи экологии минтадахои кишвар сахми арзанда гузошта метавонад [11, с.33].
Дар баробари ин, барои бехтар гардондани вазъи экологй дар минтадахо ва махалхои Чумхурии Точикистон, хамчунин, бо мадсади такмили заминахои худудй, меъёрй ва экологй дар раванди гузариши мамлакат ба модели пешбинишудаи рушди
устувори экологию идтисодй туфайли санадхои тахиягардида ва дабулшудаи меъёрию худудй дар сохаи экология ва хифзи табиат муваффадиятхои назаррас ба даст омаданд.
Бояд зикр намуд, ки ташаккули аудити экологии замонавй дар кишвар яке аз омилхои мухимтарини барномахои рушди устувори "идтисоди сабз" дар мамлакат буда метавонад.
Ба рох мондани истехсоли махсулоти аз чихати экологй тоза, кор ва хизматрасонихои таъиноти хифзи табиатдошта самти асосии фаъолияти аудити экологй дар тамоми минтадахо ва махалхои кишвар ба шумор меравад.
Омузиши тачрибаи мамлакатхои хорича оид ба рушди аудити экологй шаходат аз он медихад, ки аудити экологй дорои идтидори баланд буда, имкони истифодаи механизмхои худташаккулёбии сохаро дар бахши экология таъмин менамояд [6, с.35].
Х,амзамон мавриди зикр аст, ки барои расидан ба хадафхои асосй ба аудити экологй ичрои вазифахои зерин зарур аст:
- тахияи дурнамо ва сиёсати экологии ширкат;
- ба вучуд омадани худуд ба имтиёзхои андозй барои истифодаи техникаи сарфакунандаи захирахо;
- кам кардани хатари зарари манфии назаррас ба мухити зист;
- гузаронидани санчишхо аз чониби мадомоти назоратй;
- имконияти ворид шудан ба бозорхои хоричй, ки ба хифзи мухити зист талаботи зиёд ба миён меорад;
- фаъолона чалб намудани сармоягузорон, аз чумла сармоягузорони хоричй [7, с.45].
Инчунин, бояд зикр намуд, ки аудити экологй ба худ хадафхои асосие дорад, ки мо онхоро дар расми 1 пешниход намудаем:
Расми 1. Х,адафхои асосии аудити экологи Сарчашма: Тахияи муаллиф.
Бо назардошти ин муайян мегардад, ки хизматрасонии аудиторИ дар самти мухити зист ба се мархилаи зерин тадсим мешавад (чавали 1.) [8, с.196].
Илова бар ин, аудити экологИ бо мадсадхои идоракунии корхона метавонад як датор вазифахоро ичро намояд, ба монанди:
- арзёбии мухити зист;
- арзёбии мутобидати фаъолияти корхона ба талаботи донунгузории экологИ;
- арзёбии хатари экологИ;
Ч,адвали 1. - Мархилахои санчиши аудити экологи
Мархилахо Максад ва мазмуни хар як мархила
1 ТайёрИ Муайян кардани вазифахои афзалиятноки аудит, тамос бо мутахассисони ичозатномадор. Аудитор бо фаъолияти ширкат ва хусусиятхои минтадае, ки дар он фаъолият мекунад, шинос мешавад.
2 Мархилаи асосИ Таддидоти хуччатхои корхона: хисоботхо, шаходатномахо ва f. Сиёсати экологИ ва самаранокии тадбирхо оид ба хифзи мухити зист санчида мешавад. Азназаргузаронии техникии тачхизоти мавчуда гузаронда мешавад.
3 Мархилаи нихоИ Баходихии умумИ ба натичахои аудит гузаронида мешавад. Х,исобот тахия карда шуда, дар он тавсияхо оид ба рафъи донуншиканихои мавчуда инъикос карда мешавад.
Сарчашма: Тахияи муаллиф.
- арзёбии вазъи экологии корхона хангоми азнавсозИ;
- арзёбии харочоти умумИ ва харочоти экологИ;
- арзёбии фаъолияти корхона оид ба сарфаи энергия ва захирахо;
- арзёбии аудити шартхои сугуртаи экологИ;
- аудити экологии низоми идоракунии мухити зист [9, 128].
Дар баробари ин мо инчунин, метавонем мархилаи чорумро пешниход намоем, ки ин омузиши хулосаи аудитории пешниходшуда аз тарафи рохбарияти корхона ба шумор меравад. Х,ангоми чой доштани конунвайронкунй шахсони масъул муайян карда шуда, хамаи камомадхои ошкоршуда аз чониби онхо бартараф карда мешаванд. Дар холатхои дигар, аудити экологй вазифахои баходихии мухити зисти корхонаро бо максади хусусигардонй, чалби сармоягузорй, гирифтани ичозатнома барои анчом додани баъзе намудхои фаъолият ичро менамояд.
Х,амин тавр, бояд зикр намуд, ки агар дар мамлакат фаъолияти аудити экологй хуб ба рох монда шуда, хизматрасонихои аудиторй ба талаботи меъёрхои мухити зист рохандозй карда шаванд, дар хамаи минтакахои кишвар фаъолияти субъектони хочагидор дар асоси меъёрхои экологй ба рох монда шуда, махсулоти аз чихати экологй тоза ва дар бозори чахонй ракобатпазир истехсол менамоянд, инчунин сатху сифати зиндагии ахолии мамлакат бехтар гардида, раванди ташаккули "иктисоди сабз" бехтар мегардад.
Адабиёт
1.Гафурова Диана Артёмовна, Сущность и методологические основы экологического аудита.Самарский государственный экономический университет, [Текст] / Д. А. Гафурова, // Финансы и учетная политика, Выпуск №7, 2019
2.Досиев М. Н., Мукаммалгардонии ташкил ва рушди фаъолияти сохибкорй дар бахши экология [Текст] /М.Н. Досиев, // Паёми ДДТТ 3 (32), Душанбе -2020. с. 53-58.
3.Досиев М.Н. Накши сохибкории экологй дар халли мушкилоти об дар шароити ташаккули "иктисоди сабз" / М. Н. Досиев // Идоракунии давлатй. - 2023. - №. 3 (62). - С. 34-40
4.Ерофеева В. В., Краева В. Н. Краткая история становления экологического аудита в России // Право: современные тенденции: материалы II Междунар. науч. конф. (г. Уфа, апрель 2014 г.). - Уфа: Лето. - 2014. - С. 102-104.
5Донуни Чумхурии Точикистон «дар бораи аудити экологй» (2011с.)
6.Малиновская Н.В. Развитие экологического аудита в России // Международный бухгалтерский учет. - 2013. - № 43. - С. 29-36. 10 Финансы и учетная политика Выпуск №7, 2019
7. Соболева О.А. Потребность в экологическом аудите и проблемы его становления в России // Вестник Псковского государственного университета. Серия: Экономика. Право. Управление. - 2016.- № 3. - С. 43-47.
8.Чиж Е.П. Экологический аудит // Инновационные технологии: теория, инструменты, практика. - 2016. - Т. 1. - C. 194-199.
9.Чуйкова Л.Ю. Экологический аудит (курс лекций) //Астраханский вестник экологического образования № 1 (17) 2011. с. 120-144.
10.Шарифов З.Р. Аудити давлатй ва роххои такмили он дар Чумхурии Точикистон / З.Р.Шарифов, Р.Н. Саидов // Паёми молия ва иктисод. 2021.- № 4 (28).С.46-52.
11.Шаропов Ф.Р. Накш ва мохияти сохибкории экологй дар шароити ташаккули "иктисоди сабз": назария ва амалия / Ф.Р.Шаропов, М.Н. Досиев // Идоракунии давлатй. 2023. № 4-1 (63). С. 27-33.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рачабзода Х,асан Ч,алил - унвончуи кафедраи идоракунии молияи давлатии Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Чумхурии Точикистон. Сурога: 734025, Точикистон, ш. Душанбе, к. С. Носир, 33. Тел.: (+992) 988-00-76-77. E.mail; [email protected]
Информация об авторе:
Раджабзода Хасан Джалил - соискатель кафедры управления государственными финансами Академии государственного управления при Президенте Республики Таджикистан. Адрес: 734025, Таджикистан, ш. Душанбе, у. С. Насира, 33. Тел.: (+992) 98800-76-77. E.mail; [email protected]
Information about the author:
Rajabzoda Hasan Jalil - applicant of the department of public finance management of the Academy of public administration under the President of the Republic of Tajikistan. Address: 734025, Tajikistan, Dushanbe highway, S. Nasir street, 33. Tel.: (+992) 988-00-76-77. E.mail; [email protected]