CC BY
12
5.2.3. (08.00. 05) РЕГИОНАЛЬНАЯ И ОТРАСЛЕВАЯ ЭКОНОМИКА 5.2.3. ИЦТИСОДИЁТИ МИНТАЦАВЙ ВА СО^АВЙ 5.2.3. REGIONAL AND BRANCH ECONOMY
УДК: 338
DOI 10.24412/2411-1945-2023-4-55-64
ЦАНБАХРИМЕТОДОЛОГИИ АЛОЦАИ Алиджанова Сурайё Абдушукуровна, МУТАЦОБИЛАИИЦТИСОДИЁТИСАБЗ н.и.и. дотсенти кафедраи назарияи ВА АМНИЯТИ ИЦТИСОДЙ ДАР ДОИРАИ ицтисодии ДДХрСТ ТАЪМИНИРУШДИ УСТУВОР (Хуцанд, Тоцикистон)
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ Алиджанова Сурайё Абдушукуровна, ВЗАИМОСВЯЗИ ЗЕЛЕНОЙ канд.экон.наук, доцент кафедры ЭКОНОМИКИ И ЭКОНОМИЧЕСКОЙ экономической теории ТГУПБП БЕЗОПАСНОСТИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ (Худжанд Таджикистан) УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ
METHODOLOGICAL ASPECTS Alijanova Surayo Abdushukurovna,
CORRELATION OF GREEN ECONOMY candidate of Economy, associate professor
AND ECONOMIC SECURITY IN ofeconomic theory department under
ENSURING SUSTAINABLE TSULBP (Khujand, Tajikistan)
DEVELOPMENT e-mail: [email protected]
Цанбауои методологии вобастагии ицтисодиёти сабз ва амнияти ицтисодй дар доираи таъмини рушди устувор баррасй шудааст. Ошкор карда шудааст, ки тезутундшавии муаммоуои глобалии замони муосир бо таъсири мутацобилаи цамъият ва табиат алоцаманд буда, бехатарии мавцудияти инсонро таути хавфи бемайлон афзуншаванда царор дода истодааст. Ба мацсади таъмини мавцудияти мацбули тамаддуни инсонй оид ба дарёфти шакли нави уамкории мутацобилаи инсон ва табиат ва тауияи стратегияи дахлдор дар царинаи "рушди устувор " барои таъмини амнияти ицтисодй кушишуои уамацониба ба харц дода мешавад. Табиати рушди устувор, махсусан инкишофи ицтисодиёти сабз дар таркиби он бо категорияи амнияти ицтисодй алоцаи бевосита дорад, ки дар раванди тарацциёти ицтимой-ицтисодй дар уамбастагй ва уамзистии онуо ифода меёбад. Чунин алоцамандй, пеш аз уама, дар уифзи тамаддун, муносибати оцилонаи инсоният ба истифодаи захирауои маудуди табий ва гайра зоуир мегардад.
Калидвожа^о: ицтисодиёти сабз, амнияти ицтисодй, рушди ицтисодй, захирауои табий, рушди устувор, тарацциёти ицтимой -ицтисодй, устувории ицтимой-ицтисодй, консепсияи рушди устувор
Рассмотрены методологические аспекты взаимосвязи между зеленой экономикой и экономической безопасностью в обеспечении устойчивого развития. Выявлено, что обострение глобальных проблем современности связано с взаимовлиянием общества и природы, при котором угроза безопасности человеческому существованию неуклонно растет. С целью обеспечения приемлемого существования человеческой цивилизации прилагаются всесторонние усилия по поиску новых форм взаимодействия человека и природы и по выработке соответствующей стратегии устойчивого развития для обеспечения экономической безопасности. Природа устойчивого развития, и особенно развитие зеленой экономики, непосредственно связана с экономической безопасностью, которая в процессе социально-экономического развития выражается в их тесном взаимодействии и сосуществовании. Такая зависимость проявляется прежде всего в потребности в сохранении цивилизации, в рациональном подходе человечества к
использованию ограниченных природных ресурсов и т.д.
Ключевые слова: зелёная экономика, экономическая безопасность, экономический рост, природные ресурсы, устойчивое социально-экономическое развитие, социально-экономическая устойчивость, концепция устойчивого развития
The article examines the methodological aspects of the relationship between the green economy and economic security in ensuring sustainable development. It has been revealed that the aggravation of global problems of our time is associated with the mutual influence of society and nature, in which the threat to the security of human existence is steadily growing. In order to ensure the acceptable existence of human civilization, comprehensive efforts are being made to find a new form of interaction between man and nature and to develop an appropriate sustainable development strategy to ensure economic security. The nature of sustainable development, and especially the development of the green economy as part of it, is directly related to economic security, which in the process of socio-economic development is expressed in their close interaction and existence. This dependence is manifested primarily in the need to preserve civilization, in mankind's rational approach to the use of limited natural resources, etc.
Key-words: green economy, economic security, economic growth, natural resources, sustainable socio-economic development, socio-economic sustainability, the concept of sustainable development
Тезутундшавии масьалахои глобалии тамаддуни муосир дар охири асри ХХ ва ибтидои асри XXI ногузир бо таьсири мута^обилаи чамьият ва табиат ало^аманд буда, бехатарии хастии инсонро тахти хавфи бемайлон афзуншаванда ^арор дода истодааст. Бинобар ин дар тамоми хамоишхои чахонй масьалаи хастии инсон ва инкишофи минбаьдаи он ба мадди аввал мебарояд.
Бо ма^сади таьмини ба^ои тамаддуни инсонй ва халли мачмуи мушкилоти глобалй дар охири асри XX дар сатхи фаромиллй оид ба дарёфти шакли нави хамкории мута^обилаи чамьияти инсонй ва табиат кушишхо ба харч дода шуданд ва стратегияи мувофщ барои чунин таьсири мута^обила тахия гардид, ки "рушди устувор" ном дорад.
Тавсифи мафхум ва моделхои рушди устувор бо дарназардошти инкишофи чамьияти инсонй, ивазшавии парадигмаи он хусусияти нав ба даст оварда, дар хар як мархилаи таравдиёти ичтимой-и^тисодй тагйир меёбад. Аз он ва^те ки истилохи рушди устувор бори аввал дар соли 1987 дар Брундтланд муайян шуда буд, оид ба татби^и консепсияи рушди устувор дар кишвархои гуногун моделу стратегиями зиёде пешниход гардиданд. Аз чумла дар яке аз шарххо мафхуми модели рушди устувор хамчун тарзи ташкил ва фаъолияти чамьияти инсонй, давлат, хочагии хал^, субьекти хочагидорй, хочагии хонавода маънидод мешавад, ки ба принсипхои и^тисодй, экологй устувории ичтимой, таравдиёти мутавозин асос ёфта, пешгирй ва рафьи о^ибатхои хатархои дохилй ва беруниро таьмин менамоянд.
Мафхуми рушди устувор, махсусан бо категорияи инкишофи и^тисодиёти сабз ва амнияти и^тисодй ало^аи бевосита дорад, зеро онхо таравдиёти ичтимой-и^тисодиро мута^обилан пурра ва машрут месозанд.
Азбаски ^исми зиёди захирахои табиии сайёраи мо ба охир мерасад, зиёдшавии ахолй хислати тахдидкунанда мегирад, вазьи экологй харчй номусоидтар мегардад, инсоният набояд бо рохи ^аблй пеш равад. Аз ин лихоз зарур аст, ки рохи рушди босуботро пеш гирад. Ин рохест, ки дар он таьмини талаботи хаётии насли хозира тавре бояд сурат гирад, ки барои наслхои оянда чунин имкониятро бо^й гузорад.
Бинобар ин дар замони муосир дарёфти шароитхои оптималии таравдиёти и^тисодй дар асоси моделхои нав зарур аст, ки ба ин модели и^тисодиёти сабз мисол шуда метавонад.
Дар адабиёти иктисодй маънидодкунии мохияти иктисодиёти сабз аз якчанд нуктаи назар муайян карда мешавад.
Коршиносони СММ оид ба мухити зист зери мафхуми иктисодиёти сабз чунин фаъолияти хочагидориро дар назар доранд, ки сатхи некуахолии миллатро баланд бардошта, баробарии ичтимоиро таъмин мегардонад ва айни замон ба кам кардани хавфи экологй ва аз байн бурдани касри экологй имконият медихад. Иктисодиёти сабз яке аз олатхои самараноки аз байн бурдани ^ашшо^й ва таъминоти рушди устувор мебошад. Аз хисоби иктисодиёти сабз баланд бардоштани хамгироии ичтимой, шугли ахолй, амалй намудани низоми экологй, ки ба рушду тараккиёти некуахолии иктисодй оварда мерасонад, ноил гаштан мумкин аст. [8]
Фахмиши мафхуми амнияти иктисодй дар пайвастагй бо мафхумхои «рушд» ва «устуворй» хубтару возехтар мешавад. Бе рушд, ки яке аз шартхои амнияти иктисодй мебошад, мамлакат бар зидди хатари дохилй ё беруна мубориза бурда наметавонад. Устувории иктисодиёт мустахкамй ва боэътимодии бахшхои иктисодиёт, тобоварии онро дар хамагуна холатхои фишори дохилй ва беруна мефахмонад.
Таьмини бехатарии иктисодй, - менависад академики Академияи илмхои Русия Л.И.Абалкин, - ин кафолати истиклолияти кишвар, шарти устуворй ва самаранокии фаъолияти зисти чомеа ва инсон мебошад. Чунин аст коидаи умумие, ки истисно надорад. Бинобар ин таьмини бехатарии иктисодй ба гурухи мухимтарин афзалияти миллй мансуб аст.[4,4]
Амнияти иктисодй ин мачмуи шарту шароитхое мебошад, ки мустакилият, устуворй, кобилияти пешравй ва худтакмилёбии иктисоди миллиро таъмин месозад. [9,72]
Рушди босубот чунон аст, ки на танхо рушди иктисодй, балки таксимоти боадолати самараи он, баркарорсозии мухити атрофро бештар аз харобсозии он, афзоишдихии имкониятхои одамон, на ин ки харобкунии онхоро таъмин созад, рушде, ки ба нигохдории табиат, таьмини шугл нигаронида шудааст. Бо маьнои махдудаш рушди босубот рушди экологиро ифода мекунад. Бо маьнои васеяш - хамагуна устувориро, на танхо экологй, балки устувории иктисодй, демографй, ичтимой, техногенй ва дигар намудхои устувориро ифода мекунад.
Храмин тарик, рушди босубот ин чихати устуворй, тобоварй, бехавфии чабхахои гуногуни хаёти чамъиятиро иньикос намуда, такозо мекунад, ки заминахои устуворй аз чихати хам микдору ва хам сифат арзёбй гарданд.
Аз гуфтахои боло бармеояд, ки иктисодиёти сабз бо бехатарии иктисодй хамгироии зич дошта, дар хамзистй ва хамбастагй карор дорад. Яьне тадбики хадафхои иктисодиёти сабз ва таьмини унсурхои бехатарии иктисодй бахри баланд намудани сатхи зиндагии ахолй бо самараи синергетикй ба миён меояд.
Бехатарии иктисодй дар фахмиши умумй чунин вазьияти низомро ифода мекунад, ки он, яьне низом барои нигохдории дурударози фаьолияти хаётии худ бо технология ва захирахои дахлдор таьмин мебошад. Зимнан, азбаски дар ин чо сухан оид ба давраи дарозмуддат меравад, захирахои махдуди дилхох дар раванди фаьолияти низоми иктисодй ба охир мерасанд. Мутобикан, барои имконияти амалй гардонидани чунин вазьият захирахои истифодашаванда бояд баркароршаванда бошанд ва технологияхо ва сиклхои (даврахои) хочагидории низоми иктисодй бояд баркароршавии онхоро таьмин намоянд ва ё кисми захирахо, ба монанди энергияи офтоб, номахдуд бошанд.
Дар шароити муосири тараккиёти ичтимой-иктисодй кафили ташаккулёбии амнияти иктисодй дар самти фаьолияти хочагидории дарозмуддати самаранок ва некуахволии молиявии мамлакат, минтакахои он, сохахои алохида ва корхонахои чудогона таьмини устувории низомманди ичтимой-иктисодй (дохилй) ва табий-экологй (беруна)-и он ба хисоб меравад, ки хамаи онхо ногузир бо раванди инкишофи иктисодиёти сабз алокаманд мебошанд.
Мухиммияти халли мушкилоти мазкурро на танхо зарурати бадои низоми хочагидорй дар шароити бухрони табий-экологй, хавфхои идлимй, балки ноил гардидан ба хамбастагии оптималии суръати матлуби рушди ицтисодй бо усулхо ва фишангхои идоракунии идтисодиёт, махсусан амнияти ицтисодй, аз чумла чанбахои уамкории табиию тамаддунй мударрар мекунад.
Барои дарки зарурати ба доираи тахдидоти илми ицтисодии муосир дар даринаи таъмини амнияти идтисодй хамрох намудани алодахои табиию тамаддунй, бояд хусусияти низоммандии хамаи равандхо, хам равандхои дар низомхои хочагидорй ба амалоянда, ки мохиятан низомхои кушода буда, аз мухити зист дисми мухимми захирахои табииро мегиранд ва хам равандхои табий, ки ба гузариши онхо вадтхои охир ахолии босуръат афзуншавандаи Замин дар рафти амалй гардонидани фаъолияти маишию хочагии худ таъсир мерасонад, ба назар гирифта шаванд. Яъне таъмини бехатарии идтисодй дар шароити муосир бе назардошти принсипхои инкишофи идтисодиёти сабз наметавонад рушди босубот ва баланд намудани некуахволии ахолиро ба таври кофй таъмин намояд.
Бинобар ин барои таъмини амният ва устувории мавчудияти низоми идтисодии кушода, бояд устувории мухити фаъолияти он таъмин карда шавад. Дар ин маврид бояд устувории худи низоми идтисодй ва устувории мухити фаъолияти он ки низом дар он дар хамкории фаъол карор дорад, чудо карда шавад. Бо ибораи дигар мухити табиию идлимии мавчудияти чамъияти инсонй нисбат ба худи тамаддуни инсонй ба хайси фавдулнизом баромад мекунад.
Хднгоми баррасй намудани ходисахо ва чараёнхои тавсифгардида аз нудтаи назари амнияти идтисодй дар чараёни фаъолияти якчояи унсурхои дохилии низом (тамаддуни инсонй) бо унсурхои берунаи он (мухити табий-идлимй) масирхои тараддиёт ташаккул меёбанд, ки идтидори устувории низомхои бахамалодаманд (табиат-тамаддун)-ро дар фосилахои гуногуни вадт муайян мекунанд. Масирхои номбурда ба хусусиятхои таъсири мутадобилаи тамаддуни инсонй бо мухити зист дар мархилахои гуногуни тараддиёт машрут мегарданд.
Ба хайси мисоли консепсияхои рушди устувори низоми ичтимой-идтисодй дар даринаи таъмини амнияти идтисодй, консепсияи Баутин В.М. - ро баррасй мекунем (расми 1).
Дар даринаи тахдиди мазкур, мохияти чунин таъриф мисли устуворй бештар ба хайси унсури таркибии амнияти идтисодй хамчун категорияи чараёни такрористехсол, пеш аз хама, дар иртибот бо категорияи "захирахои идтисодй" ахаммияти калон дорад, зеро устувории суръати рушди идтисодй динамикаи такрористехсоли васеъро нисбатан анид тавсиф намуда, аз бисёр чихат аз таъмини захиравии ин намуди такрористехсол вобастагй дорад. Храмин тавр, устувории низомманди масири тараддиёти низоми ичтимой-идтисодй ба сифати шарти асосии мавчудият ва татбиди амнияти идтисодии он мавчуд будани сатхи зарурии таъмини захиравиро пешбинй мекунад.
Расми 1
Консепсияи рушди устувори низом^ои ицтимои-ицтисоди дар царинаи таъминоти
амнияти ицтисоди. [2,64]
ЭКОЛОГИЯ
Мухити зисти тоза; Гуногуншакл ии биологй; Х,ифзи захир ахои табий; Крбилият ба ху, 1баркароршавй
КОНСЕПСИЯИ РУШДИ УСТУВОР
СОХДИ ИЧТИМОЙ
Баробарй дар дохили наслхо. Кумаки максаднок / шугл
ЩТИСОДИЕТ
Чунин мукаррара инъикоси худро дар шархи таърифи "рушди устувор" ёфтааст, ки мутобики он "рушди устувор" ин консепсияи аз чониби СММ ташрехшудаи идоракунии инкишофи ичтимой-иктисодии инсоният барои нигохдории биосфера ва бакои инсон мебошад, ки ба хукумати хамаи мамлакатхои дунё хангоми тахияи накшахо ва карорхо дар сохаи идоракунии давлатй чун рахнамои фаъолият пешниход карда мешаванд". [3,107] Яъне, сухан оид ба ташаккулёбии мачмуи масирхои тараккиёти ичтимой-табий меравад, ки ба сифати он тамаддуни муосири инсонй баромад мекунад, ки онхо параметрхое доранд ё надоранд, ки амнияти иктисодй, аз чумла чунин унсурхои он, аз кабили устувории низоммандии рушди тамаддуни иктисодиро таъмин мекунанд ё таъмин карда метавонанд.
Хднгоми баррасии масирхои тараккиёти тамаддунй, аз нуктаи назари таъмини амнияти иктисодй аз руи принсипи таъсири технологии идорашавандаи окилонаи табиатмехвар ба масирхои мазкур, онхоро ба ду намуд чудо кардан мумкин аст:1. озод. 2. тасхехпазир
Зимнан агар то ба наздикй кисми назарраси масирхои озод амниятро, аз чумла, устувории низомхои мутакобилан таъсиркунанандаро дар фосилаи садхо ё хазорхо сол таъмин карда метавониста бошанд, алхол чунин масирхо, бо эхтимоли кавй, боиси аз даст додани устуворй мегарданд. Чунин вазъият, пеш аз хама, бо он алокаманд аст, ки дар замони муосир тамаддуни инсонй дар давраи тараккиёте карор дорад, ки моварои "нуктаи бебозгашт" чойгир аст. Ба ибораи дигар, сатхи истеъмоли захирахо аз хадди аксари имкониятхои онхоро баркарор карда тавонистани табиат болотар аст.
Давраи муосир бо мавчудияти низомхои иктисодии гуногун тавсиф мегардад, ки барои таснифи онхо муносибатхои гуногунро истифода мебаранд. Дар назарияи иктисодй
муносибатхои форматсионй ва тамаддунй васеъ истифода мешаванд.
Муносибати форматсионй донуниятхои зинахои инкишофи чамъиятро ба панч тарзи истехсолоти моддй чудо мекунад (чамъияти ибтидой, гуломдорй, феодалй, капиталистй ва коммунистй). Ин муносибат ба таълимоти марксистй хос аст. К. Маркс асосан се форматсияи калонро чудо мекард:
• форматсияи аввалин (архаистй), ки ба он чамъияти ибтидой ва тарзи истехсолоти осиёгй мансубанд;
• форматсияи дуюм ба моликияти хусусй асос ёфтааст (гуломдорй, феодалй, капитализм);
• форматсияи сеюм, коммунистй, ки бартараф намудани моликияти хусусиро пешбинй мекунад.
Алхол чудо намудани панч тарзи истехсолот мавриди тардид дарор гирифтааст, зеро он на ба хама мамлакатхо хос аст. Ба адидаи аксарияти идтисоддонон, чунин муносибат танхо ба мамлакатхои Аврупои Fарбй хос аст. Бинобар ин дар адабиёти идтисодй дигар муносибатхо тахлил карда мешаванд. Яке аз ин муносибатхо назарияи тараддиёти сиклии чамъият, ё ин ки муносибати тамаддунй мебошад. Мувофиди ин назария хафт тамаддунро аз хамдигар чудо мекунанд: неолитй, давомнокиаш 30-35 аср; гуломдории шардй (асри биринчй), давомнокиаш 20-23 аср; антидй (асри охан), давомнокиаш 12-13 аср; феодалии ибтидой, давомнокиаш 7 аср; тоиндустриалй, давомнокиаш 4,5-2,5 аср; индустриалй, давомнокиаш 2-3 аср; пасоиндустриалй, давомнокиаш 1-3 аср. Ивазшавии тамаддунхоро ба таври графикй тасвир кардан мумкин аст (расми 2.).
Расми 2.
Масири дигаргуншавии тамаддунро дар дунё (муаллиф тартиб дода). [1,79]
Т Пасоиндустриалй
Чй тавре ки аз расми 2 мушохида карда мешавад, дигаргуншавии тамаддуни инсонй аз тамаддуни неолитй огоз ёфта, то тамаддунхои дигар камшавии фосилаи байни онхо ба назар мерасад. Махсусан дар ин чода оид ба тамаддунхои тоиндустриалй, индустриалй ва пасоиндустриалй дайд намудан зарур аст, ки фосилаи ивазшавии онхо дар хар мархилахои оянда кутох гардида истодааст. Чунин вазъият аз он шаходат медихад, ки махсусан аз тамаддуни индустриалй сар карда, таъсири мутадобилаи инсон ва табиат бо мадсади ба даст овардани неъматхои идтисодй шиддатёфта, сарборй ба табиат зиёд мешавад.
Бинобар ин дурнамои тараддиёти бехатари тамаддун хам дар умум ва хам дар даринаи кишвархо ва минтадахо, пеш аз хама, аз гузариш ба технологияхои нави сабз вобастагй дорад, ки дисми чудонашавандаи масирхои тасхехпазири тараддиёти ичтимой-табий-идтисодй ва мачмуи таъмини амнияти экологии миллй хамчун дисми мачмуи амнияти идтисодй мебошад.
Лозим ба дайд аст, ки истилохи рушди устувор таърихи нисбатан дароз дорад. Ибораи рушди устувор аксаран дар зехни инсон бо муътадилй, мувозинат алодаманд карда мешавад, ки ба
вокеъият рост намеояд. Яъне аксари мухаккикон чунин мепиндоранд, ки тараккиёт (рушд) наметавонад ба сабаби тагйирпазирии равандхои чамъият ва табиат устувор бошад.
Бо вучуди ин, гояхои расмии Конференсияи СММ оид ба мухити зист ва рушд, ки дар шахри Рио-де-Жанейро гузаронида шуда, дар "Эъломияи Рио-де-Жанейро оид ба мухити зист ва рушд" соли 1992 мустахкам карда шуда буданд, дар эъломияи Йоханнесбург оид ба рушди устувор, ки дар саммити аввалини умумичахонй оид ба рушди устувор дар Йоханнесбурги Африкои Ч,анубй 4 сентябри соли 2002 кабул гардида буд, тасдик карда шудаанд.
Бояд кайд намуд, ки мукаррароти консепсияи рушди устувор, аз чумла дар он шакле, ки дар эъломияхои СММ инъикос ёфтаанд, дар таърихи инсоният усулан нав нестанд. Онхо ба чамъияти анъанавии падарсолории даврахои гузашта хос буда, дар тартиботи сохтори чахонии муосир низ ба назар мерасанд. Гузашта аз ин, императивхои рушди устувори анъанавй дар намуди пароканда дар як катор кишвархои мутараккй нигох дошта шудаанд, ки инкилоби саноатй, окибатхои шахришавй ва дигар тагйироти тамаддуниро аз сар гузаронидаанд. Зимнан бояд дар назар дошт, ки чунин унсурхои таркибй дар гояи рушди устувор аз чумлаи унсурхои марказй ба хисоб мераванд.
Зери мафхуми модели рушди устувори бехатар чунин модели тараккиёти ичтимой-иктисодиро мефахманд, ки дар он эхтиёчоти насли оянда курбони манфиатхои иктисодии насли хозира намегардад, яъне дар ин чо мухиммияти ба инобат гирифтани манфиатхои насли оянда зарур арзёбй карда мешавад, зеро истифодаи гайриокилонаи захирахои махдуди табий мавчудияти наслхои ояндаро зери хатар мегузорад.
Як катор муаллифон, ба монанди В.Н. Лексин, А.Н. Шветсов устувории рушдро хамчун "нигохдории давомнокии шароитхо барои такрористехсоли иктидори минтакахо (бо назардошти унсурхои ичтимой, табий-захиравй, экологй, хочагидорй ва гайра) дар речаи мувозинат, яъне нигохдории таносуби хамаи унсурхои таркибии иктидори минтакавй ва самтгирии ичтимой (арзёбии таъсири вектор ва нишондодхои микдории вазъияти минтакавй, пеш аз хама, аз руи таъсири онхо ба сатхи зиндагонии ахолй)" муайян менамоянд. [7,368] Ба таври схемавй консепсияи рушди устувор дар расми 3 инъикос ёфтааст.
Дар асоси гуфтахои боло рушди устуворро хамчун "рушди бетахрибкорй" муайян намудан мумкин аст. Хдмзамон дар мафхуми рушди устувор ду чанбаи чудонашавандаи пойгохиро аз хам чудо кардан лозим аст: чанбаи антропосентрй, ки ба инсоният бо назардошти чидду чахди он ба рушд мухим аст ва биосферосентрй, ки аз нигохи хифзи мухити рушди инсоният зарур аст.
Расми 3.
Фахмиши рушди устувор тибци принсипхои экологизатсияи рушд [6,163]
Храмин тарид дигаргунихои илмй-техникй, истехсолй-техникй ва экологии чамъияти инсонй, ки ба онхо хам одибатх,ои мусбат ва манфй, хавф ва хатархо хосанд, зарурати тахияи консепсияи нави инкишофи инсониятро ба миён оварданд. Дар натича консепсияи рушди устувор, ки ба таъмини адолати ичтимой, рушди идтисодии баланд асос ёфта, ба нигохдории мухити зист барои наслхои муосир ва оянда мусоидат менамояд, арзи хастй кард.
Ба туфайли тахаввул модели рушди устувор дар мархилаи муосир модел бо афзалияти тавозуни байни чузъхои экологй, идтисодй ва ичтимоии тараддиёт ба хисоб меравад.
Дар асоси таърифхои дар боло оварда, мулохизахои худро оид ба ин падида баён мекунем. Ба фикри мо рушди устувор добилияти хатто тахти таъсири номусоиди эндогенй ва экзогенй дар худудхои муайяни ба дадри кофй васеъ фаъолият кардану инкишоф ёфтани низоми сатхи дилхох (минтада, шахр ва гайра) мебошад, ки тавозуни экологии низоми экологиро нигох дошта, манфиатхои хаётан мухим ва инкишофи самти ичтимоии шахсиятро таъмин мекунад, хамчунин шароитро барои хифз ва тахаввули минбаъдаи биосфера чун асоси хаёт дар Замин, нигох доштани хаёт, саломатй ва мавчудияти тулонии инсоният таъмин менамояд.
Нишондихандахои мачмуии рушди устуворро дар намудани схема ифода намудан мумкин аст. (расми 4)
Расми 4.
Цузърои мацмуи рушди устувор рамчун унсури амнияти ицтисодй (муаллиф тартиб дода)
Ташаккули пояи захиравй ва мухити мусоид барои тахаввули
биосфера ба сифати асоси биологии хифзи
идтидори хаётнигохдории сайёра
Ба холати мувозинат овардани низомхои сайёра бо дарназардошти таьмиши устувории онхо
Ташаккули низоми тарбияи одамони ичтимоимехрар бо моделхои аз лихози экологй хайрхохонаи рафтори маишй ва идтисодй.
Таъмини имконияти тараддиёти ичтимой ва биологии инсоният дар тули номахдуди вадт
Тараккиёти устувори бо захира^о таъмин ва бехатари низом^о
Ташаккули пояи захиравй ва мухити мусоид барои тахаввули идорашавандаи биологй хамчун асоси биологии мавчудияти тулонии инсоният
Ташаккули низоми ба эътидол овардани эконизомхо баъди таъсири дохилй ва берунаи ноустуворсозанда
Ташаккули низоми донеъгардонии эхтиёчот, ки бо таъмини инкишофи шахсиятй ва ичтимоии инсоният алодаманд аст.
Аз схемаи дар расми 4 овардашуда маълум мегардад, ки зарурати гузариши инсоният ба модели рушди устувор вобаста аз мухити хатарнок ва номуътадили мавчудияти инсон ба миён омадааст. Бинобар ин модели рушди устувор хамзистии таъмини амнияти иктисодй ва инкишофи иктисодиёти сабзро дар назар дорад. Зеро модели рушди устувор, бо ибораи дигар, тараккиёти безарар, намуди махсуси инкишофи тамаддун дар шароити мавчудияти махдудияти захирахо, махдудияти биосфера ва шароити мухити зист ба шумор меравад. Хамзамон дар модели рушди устувор хамзистии манфиатхои хастии биосфера ва тамаддун аз хисоби кохишёбии хачм ва шиддатнокии сарбории антропогенй ба мухити зист, дигаргуншавии пойгохи захиравии зернизоми истехсолии иктисодиёт, гузариш ба истифодаи захирахои баркароршаванда, аз чумла сарчашмахои кохишнаёбандаи энергия ба инобат гирифта мешаванд.
Ч,оиз ба кайд аст, ки чамъияти инсонй ба зарурати татбики модели рушди устувор дучор шудааст. Тахлили ба субут расонида собит менамояд, ки инкишофи иктисодиёти сабз зарурати тахияи низоми принсипхои рушди устувори минтакахоро такозо менамояд, ки ба фикри мо бояд аз чунин унсурхо иборат бошад:
• принсипи инсондустй ё гуманизатсия, яъне ба инобат гирифтани эхтиёчоти инсон, ба эътидол овардани табиат ва фаъолияти одамон;
• принсипи инкишофи институтхои чамъияти шахрвандй ва иштироки онхо барои гузариши минтакахо ба рушди устувор бо назардошти унсурхои иктисодиёти сабз;
• принсипи хифзи оила ва кудак;
• принсипи хифзи ахолии тахчой;
• дар тафаккури ахолй пойдор намудани фарханги хукукй ва эхтироми конунхо;
• принсипи дигаргунсозии хусусияти рушди иктисодй бо назардошти чорй намудани технологияхои навтарин дар фаъолияти хочагидорй;
• принсипи кафолати сифати мухити зист;
• такомул додани конунгузории хифзи табиат;
• принсипи инкишофи низоми истифодаи пулакии захирахои табий;
• принсипи истифодаи окилонаи захирахои табий;
• принсипи ба инобат гирифтани манфиатхои наслхои оянда [5,12]
Бояд кайд намуд, ки тамоми инсоният дар фазои ягонаи экологй умр ба сар мебарад. Иктисодиёт ва экология беш аз пеш байни хамдигар дар сатхи минтакавй, миллй ва чахонй омезиш меёбанд ва мачмуи мураккаби сабаб ва окибатро ташкил карда, ба пайдоиши алокахои нав байни иктисодиёти чахонй ва экологияи чахонй оварда мерасонанд. Агар дар гузашта таъсири рушди иктисодй ба мухити зист натичахои изтиробовар ба миён оварда бошанд, холо окибатхои вайроншавии мухити экологй барои таракиёти устувор монеъа эчод карда истодаанд. Аз ин чо маълум мегардад, ки бе халли муаммохои экологии муосир таъмини тараккиёти устувор дар шароити чахонишавии муносибатхои иктисодй имконнопазир мебошад.
Храмин тавр, алокаи мутакобилаи амнияти иктисодй ва инкишофи иктисодиёти сабз дар доираи модели рушди устувор хамзистии инсон ва табиат, муносибати окилонаи инсониятро бахри истифодаи захирахои махдуди табий дар назар дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Алиджанов Д.А., Алиджанова С.А. Назарияи ицтисодии умуми. Хуцанд, ДДХ ба номи
академик Б. Fафуров. - Хуцанд: Нури маърифат, 2021. - 624 с.
2. Баутин В.М. Устойчивое развитие сельских территорий: сущность, термины и
понятия //Информационный бюллетень /МСХРФ. - 2006. - № 3-4. - С. 64-67.
3. Бобылев С.Н. Устойчивое развитие: парадигма для будущего/ С.Н. Бобылев//Мировая экономика и международные отношения. - 2017. -№ 3 (61). - С. 107-113.
4. Вопросы экономики. 1994. - № 12. - 150 с.
5. Дастури мухтасари омузиши самтуои афзалиятноки рушди ицтисоди сабз дар Тоцикистон. - Душанбе, 2016. - 24 с.
6. Золотухина А.В. Проблемы инновационного и устойчивого развития регионов / А.В. Золотухина. - Москва: КРАСАНД, 2010. - 240 с.
7. Лексин В.Н. Государство и регионы: Теория и практика государственного регулирования территориального развития/В.Н. Лексин. - Москва: ЛКИ/URSS, 2007. - 432 с.
8. Маводуои конференсияи СММ оид ба рушди устувор "Рио+20"//22.06.2012 //http://greenlight-int. org/events/2012/.
9. Цакимов А. Ицтисоди миллй: асосуои бехатарй ва рацобатпазирй. Воситаи таълим барои донишцуёни мактабуои олй. - Душанбе: Ирфон, 2006. - 480 с.
REFERENCES:
1. Alijanov D.A., Alijanova S.A. The Theory of General Economy. KhSU named after academician B.Gafurov, -Khujand: Nuri marifat 2021. - 624pp.
2. Bautin V.M. Sustainable Development of the Rural Area: content, terms and concept // Informational Bulletin MRF- 2006. - № 3-4 - PP. 64-67.
3. Bobylev S.N. Sustainable Development: paradigm for the future / S.N. Bobylev//World Economy and Foreign Affairs. - 2017. -№ 3 (61). - PP. 107-113.
4. Economy Issues. 1994, № 12. - 150 pp.
5. A Brief Guide to Studying the Priority Areas of Green Economy Development in Tajikistan. Dushanbe 2016. - 24 pp.
6. Zolotukhina A.V. The Problems of Innovative and Sustainable Development of Regions / A.V. Zolotukhina. - М:, KRASAND 2010. - 240 pp.
7. Lexin V.N. State and Regions: Theory and Practice of the State Regulation of Area Development. -М. : Publishing House URSS, 2007. - 432pp.
8. Materials of Conference of UN on sustainable development "Rio+20"//22.06.2012 //http://greenlight-int.org/events/2012/.
9. Hakimov A. National Economy: security base and competitiveness. Educational tool for students of higher schools. - Dushanbe: "Irfon", 2006. - 480pp.
