CC BY
21УДК 37
Шакарбекова Д.С.
Донишгохи байналмилалии забонхои хоричии Точикистон ба номи Сотим Улугзода (Душанбе, Точикистон)
МЕТОДИКАИ ИСТИФОДАБАРИИ БОЗИХОИ ДИДАКТИКЙ ДАР ДАРСИ МАТЕМАТИКА
Аннотация: Ин мацола хусусият^ои бозии дидактикиро, ки дар дарси математика барраси мешавад, барраси мекунад. Накши муаллим дар дарси математика барои мустапкам намудани дониши хонандагони синфпои ибтидог тавассути бозипои дидактикг, ки ба онпо барои бе хастагг аз худ кардани маводи таълимг мусоидат мекунад, пал карда шудааст.
Максади асосии ин макола истифодаи бозипои дидактикг мебошад, то дарси омузгор дар синфпои ибтидог шавковар гардад ва барои хонандагон маводи таълимг зуд аз худ карда шавад. Ин мацола инчунин усули таълимро бо истифодаи бозщои математики нишон медщад. Бозщои дидактики дар раванди таълими математика барои тарбияи хонандагони синфпои ибтидои а^амияти калон доранд.
Ключевые слова: бозии дидактики, синфпои ибтидои, дидактикаи умумй, дидактикаи дифференсиали, дидактикаи махсус, таълими математика.
Дар шароити имрузаи мактабхои ибтидои, ва тахсилоти миёнаи умумй бе илми математика ва истифодаи технологияи муосири хозиразамон гайриимкон аст.
Математика дар байни фанхои дигари системаноки табии ва риёзи фанни асоси ба хисоб меравад.Мохияти асосиии илми математика дар он аст, ки мавзуи омузиши он шаклхои фазой ва муносибатхои микдори дунёи хакикиро тахлилу барраси менамояд.
Математикаи мактаби ибтидои як чузъи таркибии математикаи умумй буда, аз мачмуи мафхумхо, коидахо, конунхо, формулахо ва гайрахо иборат аст.
1825
Ахаммияти таълимии фанни математика дар синфхои ибтидой аз накши бозихои дидактики барои хамарузаи инсон дар омухтани дигар илмхои таълимй ифода меёбад.
Омузиши математика дониши хонандагони синфхои ибтидой ва тафаккури мантикии онхоро инкишоф медихад, ки он ба нутки васеъ ва мазмуннок алокаманд мебошад.
Омузиши математика аз хонандагони хурдсол малакаю махорати фикрронй ва фаъолияти бо шууронаи зиёдеро талаб менамояд. Таълими математикаи синфхои ибтидой дар донишчуён максаднокй, устуворй, эчодкорй, мустакилй, мехнатдустй, инсондустй, интизом ва тафаккурро ташаккул медихад. Дар хамбастагй бо дигар илмхои табий, фанни математика имконият медихад, ки дар хонандагони хурдсол фахмиши амик, нутки ахборотй инкишоф ва махорати фикрронй бо аломатхо дода шавад.
Хдмаи ин масъалахо факат ба воситаи дарсхои мукаррарй халли худро намеёбад, чунки дарсхои як хела ташкилкардашуда донишчуёнро хаста мекунад ва онхоро аз фанхои таълимй дур месозад. Бахри пешгирии ин гуна таъсиротхо омузгор мебояд кушишу захмати зиёд намояд.
Омузгор бояд дар дарсхои математика барои рафти донишхосилкунй ва инкишофи чахонбинии донишчуён рохбарй намояд. Аз ин сабаб омузгор метавонад, дар баъзе дарсхо ё дарсхои иловагй аз мисолу масъалахо истифода намояд, ки дар онхо оид ба ягон мавзуъи ин ё он фанни таълимй маълумот дода шуда бошад ва дар асоси халли мисолу масъалахо алокаи байни фаннй баркарор карда шавад. Ин ба донишчуён имконият медихад, ки доир ба ягон мавзуъи фанни таълимй маълумоте пайдо кунанд ва халли мисолу масъалахои математикиро дакик омузанд.
Омузгор метавонад дар дарсхои математика бахри мустахкамкунии донишидонишчуён аз накши бозихои математикй истифода намояд, то ин ки донишчуёни синфхои ибтидой бе хасташавй маводхои таълимиро аз худ кунанд.
1826
Бозихои математика дар синф кариб хама мавзуъхои математикаро фаро мегиранд, пешниходи лаззати донишчуён новобаста аз дарс. Барои донишчуёни синфхои иптидой ин бозихо мачмуи мафхумхои оддиро ба мисли илова ва тархро ба мафхумхои мустахкамтар ба монанди алгебра ва тригонометрия ичро мекунанд.
Муаллимон метавонанд ин бозихоро барои дарсхои дилгиркунанда истифода баранд, то ки донишчуён метавонанд хамчун кахрамонхои зебо ва рангоранг барои халли мушкилот бозй кунанд (хамчун бозихои халли масъалахои математика), дар холе ки донишчуёни синфхои иптидой метавонанд бо муаммохо бештар машгул шаванд.
Бозихои математика дар синфхои иптидой барномаи таълимиро ба таври роман, ба таври дигар пешниход мекунанд. Дар охири он, он танхо як бозии маъмулии шавковар ба назар мерасад, аммо дар хар як сатхи бозй, донишчуён консепсияи нав ва стратегияи навро меомузанд, ки дар хавасмандкунй ва чалби онхо ба ин мавзуъ кумак мекунад.
Аз руи бозихои математика бозй кунед эчодкунандаи викторина онлайн дар охири дарс метавонад ба донишчуён дар амал кардани чизхои нав дар давоми дарс кумак расонад. Ин барои бехтар фахмидани мафхумхо кумак мекунад ва процесси дарозмуддати таълим самарабахштар аст.
№1 - МаШЬапё
Бехтарин барои: донишчуёни курсхои 1-ум.Яке аз бехтарин бозихои математика мебошад.
1827
Бозихои математика дар синфхона
MathLand як бозии риёзй барои донишчуён бо омезиши вокеии саёхат, хамчун бозихои математики барои омузиш. Он дорои як хикояи чолиби як рохзан ва рисолати баркарорсозии мувозинати табиии мухити зист бо истифода аз математика, албатта барои ба итмом расонидани сатх, донишчуён бояд аз илова, тарх, зарб, таксим ва хисоб истифода баранд, то ба кахрамони асоси Рэй дар паймоиш дар кисматхои гуногуни бахр барои ёфтани ганчи нихон кумак расонанд.
MathLand дорои 25 сатххои пур аз сюрпризхо ва мушкилотест, ки ба донишчуён дар сохтани консепсияхои асоси бо 100% тамаркуз ва иштирок кумак мекунад. Хдма хусусиятхои асосии бози ройгонанд ва он бо хама дастгоххои Android ва IOS мувофик аст.
# 2 - Бозии Math Prodigy - Бозихои математика дар синфхона
Бехтарин барои: синфхои иптидоии курси 2-юм - Бозихои дастаи оид ба математика
1828
Бозихои математика дар синфхона
Ин бозй дорои фаъолиятхои гуногун мебошад, ки дар таълими 900 махорати таъсирбахши риёзй кумак мекунанд.
Бозй ба донишчуён имкон медихад, ки хамчун хаюло бозй кунанд, ки барои мухофизат кардани яке аз дустонаш бояд бо душманон мубориза баранд. Барои ба итмом расонидани сатх, донишчуён бояд дар доираи махдудиятхои вакт кор кунанд, то чавоби дурустро муайян кунанд, вагарна онхо наметавонанд пеш раванд.
Ин як бозии оддй аст, ки махорати оддии хисоб кардан ва халли масъалахои арифметикиро дар мухити фишори вакт медихад.
Бозихои дидактикй-бозихое, ки махсус барои амали гардондани максадхои таълими бачагони синни томактаби ва хурди мактаби мукаррар шудаанд. Онхо кобилияти эхсос намудани шакл, андоза, ранг, чойгиршавии ашё дар фазо, мушохидакори, диккат, хотира, тафаккур, малакаи хисобкуни, нутк, тасаввурот оид ба мухити беруна ва дигар хусусиятхои равонии бачагонро инкишоф медиханд. Бозихои дидактики дар тарбияи маънавию ахлокии кудакон низ ахаммияти бузург доранд. Бозихои дидактики ба воситаи когазчахои ранга, картон, кутичахои расму харфдор, лото, манорачахои чуби ва гайра сурат мегиранд. Онхо дар кудакон эхсоси коллективизм, мустакили, хадафманди, рафтор мувофики меъёрхои чамъияти ва гайраро бедор менамоянд [2].
Маънои Дидактика - ин санъати омузгориест. Дидактика як кисми мухими илми педагогика буда, конуниятхои хониши мактабиён ва фаъолияти дарсдихии муаллимонро меомузад. Калимаи «дидактика» хамчун вожа аз калимаи юнонии didakticos гирифта шуда, маънояш таълимдиханда, меомузонам, ёд медихам мебошад. Дидактика хамчун сохаи илм назарияи таълим ва маълумотро меомузад [6].
Х,ануз файласуфон ва донишмандони кадим Сукрот, Демокрит, Афлотун, Арасту оид ба таълим нуктаи назари худро тавсиф намуда, буданд. Дидактикаро хамчун сохаи илм олим - педагоги немис В. Ретке (1571-1675)
1829
муайян кард. Олими чех Я.А. Каменский дидактикаро аз чихати илмй асоснок карда доир ба он асари барчастаи худ «Дидактикаи бузург»-ро соли 1632 навишт. Дар инкишофи минбаъдаи дидактика олими фаронсавй Ж. Ж. Руссо, И.Г. Песталотсий, К.Д.Ушинский, В.И.Водовозов, М. А. Данилов, Ю. К. Бабанский ва дигарон сахм гузоштаанд. Олимони классики точик А. Форобй, А. Берунй, А.И. Сино, Ал - Хоразмй акидахои муфиди худро оид ба дидактика баён кардаанд.
Педагогхои муосири точик: Орифй, М. Лутфуллоев, Б. Рахимов, Х. Рахимов, И. Обидов, Ф. Шарипов, У.Зубайдов низ оид ба ин сохаи илм сахми босазо гузоштаанд. [8]
Х,ангоми ичрои бозихои дидактикии математкй ба хонандагони хурдсол худфаъолиятиро пешкаш намудан лозим аст ва дар як вакт аз онхо чавобгарй талаб карда шавад.
Максади асосй он аст, ки хонандагони хурдсол рафти бозиро назорат кунанд, то ки хар як хонанда чавобгариро дар назди худ хис намояд. Омузгор бояд ба хусусияти шахсии хар як хонанда барои дуруст намудани ин ё он вазифа диккати чиддй дихад бисёртар диккати асосиро ба хонандагони шармгин додан лозим аст. Аксарияти онхо ба саволхои дода шуда чавоб гардонида метавонанд. Вале кушиш ва гайрат намекунанд, ки чавоб диханд. Омузгор бояд барои бархамдихии ин рафтори хонандагони хурдсол кумак расонад, чавоби уро маъкул шуморад, барои чавоби дуруст онхоро таъриф кунанд ва барои чавобдихй дар назди хамсинфонаш бисёртар ба тахтаи синф даъват намояд.
Методикаи истифода, ташкил ва гузаронидани бозихои математикй, методикаи ташкил намудани дарсхои математика, забони модарй, таълими мехнат, санъати тасвирй ва табиат шиносй барои хонандагони синфхои ибтидой чихатхои навини корро ташкил медихад.
Масъалаи усулаои таълим имруз ааамияти бештаре пайдо намуда истодааст. Оиди ин дар педагогика ва психология тадкикотаои зиёде бахшида шудааст. Ва ин конуният аст,аз ин ру,ки таълим намуди пешбарандаи
1830
фаъолияти мактабиён , ки дар рафти он масъалааои асосии назди мактаб гузошта шуда аалли худро меёбанд. Насли наврасро ба ааёт, ба иштироки фаъол дар лараёни илтимо! ва илм!-техник! тайёр намудан аст, ба шумор меравад. Асоси рушду нумуи пешравии соааи маориф сифатнок ба роа мондани таълиму тарбияи насли наврас мебошад.
Маълум аст, ки маасулияти таълим дар сатаи фаъолиятнокии хонандагон дар ин лараён зич вобаста аст. Дар аоли аозир тадкикотчиён кушиш мекунад,ки усулаои бештар сермаасули таълимро барои дар хонандагон тезонидан ва инкишоф додани рагбати даркнамоиро ба мазмуни таълим ёбанд. Дар робита ба ин бисёр масъалаао ба истифодаи маводи лолиб дар дарсао алокаманд аст, ва миёни онао ааамияти махсус ба накши бозиаои дидактик!' дар раванди таълими математикаи синфаои ибтидо! дода мешавад.
Ин масъала дар асари В.А.Сухомлинский «Оиди тарбия» васеъ дида мешавад. Дар ин китоб у моро бо афкори худ барои тарбияи атфол дар ойла ва мактаб шинос мекунад, аз лумла муаллиф оиди истифодаи боз! чунин менависад: «Боз!-ин равзанаи бузург ва рушан аст, тавассути он ба лааони руаонии кудак малраи зиндасоз!, тасаввуротао, мафаумао оиди лааони атроф мерезад. Боз!-ин оташест, ки шуълаи кунлков! ва аам доноиро меафрузад». Кори В.А. Сухомлинскийро давом дода , дар асари худ «Психологияи боз!» Элконин Д.Б. чунин менависад: «Боз! ба протсесаои психик! таъсир мекунад. Агар дар кудак сабабаои мазмунан нави фаъолият ва масъалааои алокаманд ба он пайдо шаванд, ааамияти боз! ба он маадуд намешавад».
Дар боз! шакли нави психологии сабабао мавлуд мебошанд. Чун давоми кори Элконин Д.Б., Амонашвил! Ш.А. дар китоби худ «Ба мактаб аз шашсолаг!» талрибаи таълими кудакони шашсоларо дар мактабао тасниф мекунад, инчунин масъалаи истифодаи бозиро дар дарсао дида мебарояд: «Бозии дидактик!, агар танао боз! набошад, накши хоси худро дар таквияти лараёни таълим, тезонидани инкишоф, ки максади кори мост, илро карда метавонад». Муайян намудани усулаои пурмаасули истифодаи накши
1831
бозиаои дидактик!' дар дарсаои математикаи синфаои ибтидо! бо аамин вазифааои зерин гузошта шудаанд:
- мафаумаои асосии мавкеи бозии дидактикиро фаамонида додан,
- хусусиятаои истифодаи бозиаои дидактикиро кушода додан, -тадкики муносибати атфол ва муаллимон ба бозиаои дидактик! дар дарсаои математикаи синфхои ибтидо!,
- омухтани хусусиятаои истифодаи накши бозиаои дидактик! дар вакти баёни мавзуи нав доир ба дарсаои математикаи синфаои
ибтидо!,
-пайдо намудани воситааои хубтари истифодаи накши бозиаои дидактик! дар вакти ламъбасти маводаои математикаи синфаои ибтидо!.
Масъалааои фаъолияти боз! дар адабиёти педагог!, психолог! ва метод! накши бозиаои дидактик! дар ааёти кудакони синни томактаб! ва синни хурди мактаб! ааамияти махсусан муаим дорад.
Д.Б.Элконин ба боз! чунин баао медиаад: «Бозии одам!-ин чунин фаъолиятест, ки дар он муносибатаои илтимоии байни одамон дар гайри шароити фаъолияти фоидабар! бозсоз! мешаванд. Инчунин боз!-яке аз воситааои муаимтарини тарбияи зеан! ва маънавии атфол ба шумор меравад. Ин воситаест, ки ааячонаои номатлуб ё ин ки барои шахсияти мактабхон мамнуъро бартараф месозад. Бозиао ба ду гуруа таксим мешаванд: бозиаои э.ъод! ва бозиаои коидав!.
Таркиби бозиаои элод!-театр!, накшав!, сохтмон! ва гайра, Таркиби бозиаои коидав!-дидактик!, таарик!, мусикав!,завк!: Накши бозии дидактик!-ин намуди фаъолиятест, ки бо он машгул шуда, кудакон меомузанд, ки ин бозии мустакил аст он метавонад инфирод! ё ин ки коллектив! бошад. Ин боз! воситаи арзишманди таълими фаъолиятнокии кудакон мебошад, самарабахш мегардонад, лараёнаои психикиро дар хонандагони синфаои ибтидо! ба раванди дарккун! завки зиндаро пайдо мекунонад.
1832
Бозиаое, ки ба таълим рагбати тоза ба миён меорад, шиддатро бар мегирад, ки вакти мутобикшавии кудак ба релаи мактаб! пайдо мешавад. Дар вакти боз! муаллим бояд созад-муаити боварии хонандагонро ба кувваи худ, ба расидани максадао. &ама гунаи боз! бояд тайёр бошад. Даралаи тайёрии мактабиён ба боз!, ба бозиаои элод!, додани мустакилият ба онао, ба аамаи ин муаллим бояд диккатпазир бошад.
Диккат бояд дод: ба аайати даста барои боз!, интихоботи онао, сифати иштирокчиёни сатаи гуногун ва гайра. Дар аар гуруа бояд пешвар яъне сарвар бошад. Дар лараёни боз! муаллим бояд пешкадамонро тарбия кунад, аз аисоби сарварон, дар бозиаои одд! накши пешбарандагиро хонандагони гуногун бо навбат бояд бигиранд. Кудаконро омухтан лозим нест ба он, ки дар аар дарс хонандагон бозиаои нав, каарамонони афсонавиро мунтазир бошанд, гузариш зарур аст, аз дарсаои бо боз! саршор, ба дарсаое, ки боз! туафа аст барои корашон дар дарс ё истифода мешаванд.
Гуфтан лоиз аст, ки шаклаои бозии таълим пурмаасул аст, боз аз ин бозиаои дидактик! гуногунанд. Бо чунин аол гузариш аз як фаъолияти пешбар ба дигараш безиён мегузарад. Шаклаои бозии таълимиро васеъ лор! намудан лозим аст, ки дар кудакон шавку аавас пайдо шавад. Бозии магозадор!: таълими хат ва хаткашии контураои тасвир, лухтакбоз!, туббоз! (дар дарси математика, инкишофи нутк) ва гайра. Агар кудак сустрафтор, тарсончак аам бошад, ба ин бозиао шавк пайдо мекунад.
Донистан лозим аст, ки мазмуни ин ё он боз! кадом тавозуни дидактикиро ба худ мебарад ва асоси дидактикиро ба тадрил бояд мукаммал намуд. Дар вазъияти бозии дидактикии лолиб, кудакон хубтар донишаоро аз бар мекунанд, назар ба лараёни машгулиятаои таълим!. Минбаъд хонандагон, ки калонтар шуданд, мефааманд, ки таълим боз! нест, меанат аст, меанати лидд! ва масъул, гарчи хурсандиовар низ бошад. Хонандагони синфаои ибтидо! аён!-накшав! фикр мекунанд, бинобар ин вакти боз! воситааои аёниро истифода бурдан зарур аст.
1833
Боз! барои хонандагон бояд дилгармкунанда, завковар бошад, лекин зуран боз! карданро водор набояд намуд. Ин дар сатаи инкишофи маърифат! натилаи дилхоа намедиаад. Дар боз! ба кудакон мустакилияти бештар бояд дод, аммо масъулияти калон низ вогузор! набояд кард. Муаим он аст, ки кудакон худашон ба риояти коидаао бинандаг! кунанд, ки аар як ширкаткунанда назди ламоъат бояд масъулиятро аис намояд. Бозиаои дидактик! кутоавактанд (10-20 дакика), муаим он аст, ки дар ин вакт фаъолии зеании бозингарон паст нашавад, кушиш ба вазифаи гузашташуда наафтад, асосан дар бозиаои дасталамъ! гузоштан норавост, ки ба аалли масъала як кудак банд бошад, дигарон гайриамал бошанд. Одатан бо чунин боз! кудакон зуд хаста мешаванд. Агар аамаи бозингарон ба аалли масъала банд шаванд, дигар манзара мушоаида намешавад. Дар боз! хусусияти фикрии кудак аён мешавад, инчунин сатаи инкишофи вай, ин муомилаи инфиродиро бо кудак талаб мекунад. Муаллим бо ин хусусиятаои аар кудак дар интихоби вазифа, ба гузориши масъала аамназар бошад. Ба яке аз онао вазифаи осонтар, ба дигараш мушкилтар бояд дода шавад, ба якеаш саволи аосили лавоб, аз дигараш мустакилона аал карданро бояд талаб кард.
Диккати махсусро аз кудакони белуръат талаб мекунанд, баъзан чунин кудак лавоби дурустро медонад, лекин аз сустиродаг! лавоб намедиаад. Муаллим аз ин аолат гузаштаро ба вай кумак мекунад, хуш гуфтор! мекунад, уро, таъриф карда, хондан, навиштан ва дар пеши аали синф баромад карданро ба у меомузонад. Аввалан кудакон танао ба боз! марок зоаир мекунанд, баъзан ба маводи таълим!, ки бе он иштирок дар боз! номумкин аст. Мушоаидааои кудакони хурди мактаби мегуянд,ки ба тафовук аамон муаллимоне мерасанд, ки ба боз! кисми сеюми дарсро лудо мекунанд. Камбааодиа! ё ин ки баланд бааодиа! ба боз! дар лараёни таълим!-тарбияв! таъсири манф! мерасонад. [2]
Агар боз! нокифоя сурат гирад, фаъолияти хонандагон низ дар дарс паст мешавад, майл ба таълим низ. Истифодаи барзиёди он хонандагонро ба таълим дар шароитаои гайрибоз!, ба мушкилоао оварда мерасонад. Педагог ва психологао А.Н. Леонтев, П.Ф. Каптерёв, П.Ф.Лескофт, А.И.Сигорский, Д.Б.
1834
Элконин, К.Д. Ушинский, Шедровицкий Г.П, С.А. Шацкий, В.А. Сухамлинский, Амонашвили Ш.А ва гайраао паалуаои гуногуни фаъолияти бозиро нишон додаанд, ки кудак дар рафти боз! муаити атроф, олами воке! ва тарзи зиндагии калонсолонро инъикос менамояд.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Бабанский.Ю.К. Интихоби методхои таълим дар мактаби миёна. Москва. «Педагогика», 1961
2. Бегимов Х,.Х., Мухаммадиева Ф.Х. «Бозихои дидактики дар синфхои ибтидои». Маърифати омузгор. №3-4, сах. 53-54. 2009
3. Бегимов Х,.Х., Мухаммадиева Ф.Х. «Бозихои дидактики аз фанни математики дар синфхои ибтидои». Мач.мак.оид ба рушди фанхои дакик ва фарханги техники ва 80- ДДОТ» сах. 125-127. Душанбе. 2010
4. Дмирева.В.М. Бозихои дидактики оид ба математика. Масква., //«Начальная школа», № 4 с.1980
5. Буйдоков Х. Асосхои дидактика. - Душанбе, 1995
6. Лутфуллоев М. Дидактикаи муосир. - Душанбе, 2001
7. Оконь В. Введение в обшую дидактику. - Москва, 1990
8. Рахимов Х., Нуров А. Педагогика. - Душанбе, 2000
9. Сангинов Н.Х. Дидактика. - Душанбе, 1992
10. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. - Москва, 1984
1835
