CC BY
4ФИЛОЛОГИЯ
УДК 82-1/-9
https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 15
МЕЛИС АБАКИРОВДУН «КЭКЭЙКЕСТИ» РОМАНЫНЫН КЭРКЭМ
ЭСТЕТИКАЛЫК АЧЫЛГАСЫ
Жаанбаева Калипа Бердиевна, улук окутуучу, Ош мамлекеттик педагогикалыкуниверситети
каИра27а,Но1таИ. сот Ош, Кыргызстан
Аннотация. Бул макалада жазуучу Мелис Абакировдун чыгармачылыгында жацычылдык тууралуу свз болот. Ошондой эле, жазуучунун «Кекейкести» романы талдоого алынып, андагы образдар системасы, каармандын мунвзу, чыгармада квтврулгвн проблемалар анализденет. Бул романда адам баласынын реалдуу жашоо турмушу андагы инсандардын тынч агымы жана социалдык-тарыхый тенденциялары камтылып, кврквмдвлуп ачылган. «Квквйкести» романы тууралуу адабиятчылар тарабынан айтылган сын-пикирлер, романдын жанрдык табиятында кецири баяндалат. Бир караган окурман учун кантип эле ушундай маанилуу, взунчв чоц романдык мазмун жана сюжет жаралсын деген ой, ишенбввчулук жаралышы мумкун. Бирок, маселе окуяда эмес алсыз шартта калган адамдын ички дуйнвсундв, бири-бирине жасаган мамилесинде болуп жатат. Булардын вз ара карым-катышы кундвлук жашоо тиричилигинен башка эц негизгиси жалпы максатка, жалпы кызыкчылыкка байланышкан. Мында чындыгында жазуучу Мелис Абакиров взунв гана таандык взгвчвлуктвргв ширелген жацычыл мунвздвгу чыгарма жаратты деп ишенимдуу айтууга болот.
Ачкыч свздвр: проза, повесть, изденуулвр, табылгалар, адабият, тема, идея, философиялык ой, пафос, жазуучу, психологизм, жанр, ода.
ХУДОЖЕСТВЕННО-ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ОТКРЫТИЕ РОМАНА МЕЛИСА АБАКИРОВА «КЭКЭЙКЕСТИ»
Жаанбаева Калипа Бердиевна, старший преподователь Ошский государственный педагогический университет
каИра27а,Но1таИ. сот Ош, Кыргызстан
Аннотация. В данной статье говорится о новаторстве в творчестве писателя Мелиса Абакирова. Также анализируется роман писателя «Кокойкести», система образов в нем, характер персонажа, проблемы, поднятые в произведении. В этом романе художественно раскрывается реальная жизнь людей, в том числе мирное течение личностей и социально-исторических тенденций. Критические замечания писателей о романе «Кокойкести» подробно описаны в жанровой природе романа. Мысль о том, как создать такое же важное, отдельное большое содержание романа и сюжет для пристального читателя, может вызвать недоверие. Но проблема не в истории, а в внутреннем мире человека, оказавшегося в уязвимых обстоятельствах, в том, как они обращаются друг с другом. Их взаимоотношения связаны с общей целью, общими
интересами, которые являются наиболее важными, кроме повседневной жизни. При этом можно с уверенностью утверждать, что на самом деле писатель Мелис Абакиров создал произведение новаторского характера, вобравшее в себя черты, присущие только ему самому.
Ключевые слова: проза, повесть, соискание, находки, литература, тема, идея, философская мысль, пафос, писатель, психологизм, жанр, ода.
ARTISTIC AND AESTHETIC DISCOVERY OF MELIS ABAKIROV'S
NOVEL «KOKOYKESTI»
Zhaanbaeva Kalipa Berdievna Senior lecturer Osh State Pedagogical University kalipa27@hotmail.com Osh, Kyrgyzstan
Abstract. This article we will talk about innovation in the work of the writer Melis Abakirov. The author also analyzes the novel "Kokoikesti", analyzes the system of images in it, the character of the character, the problems raised in the work. In this novel, the real life of a person is revealed artistically, embracing in it a calm flow of personalities and socio-historical trends. The criticism expressed by writers about the novel "Kokoikesta" describes in detail the genre nature of the novel. The idea of how to create the same important, separate large content of the novel and the plot for a close reader can cause distrust. But the problem is not in history, but in the inner world of a person who finds himself in vulnerable circumstances, in how they treat each other. Their relationship is connected with a common goal, common interests, which are the most important, apart from everyday life. At the same time, it can be confidently stated that in fact, the writer Melis Abakirov created a work of an innovative nature that absorbed features inherent only to himself.
Keywords: prose, lyrics, researches, findings, literature, theme, idea, philosophical thought, pathos, writer, psychologism, genre, oda.
Киришуу- Кыргыз эл жазуучусу Мелис Абакировдун ар бир жацы чыгармасы окурмандарды кайдыгер калтырбайт. Чебер стилист, керкем сез eнeрYHYн таанымал чебери китеп окурмандарынын саны азайып бараткан шартта жацы чыгармаларын жарыялап, окурман журтунун кызыкчылыгын арттырып келет. Жазуучу Мелис Абакировдун «Кекейкести» аттуу китеби 2000-жылы жарыкка чыкты. Бул китепте «Кекейкести» романы, «Жинди Сабыр», «Кумар» повесттери, «Канталамай» трагифарс-повести жана айыл ацгемелери топтолгон.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. Китептеги ар бир чыгармасынын eзYнчe тарбиясы, eзYнчe бийик маданияты бар. Адамдардын жашоого, турмушка, келечекке болгон ишенимдери кыйын кырдаалдарда кандай eзгeрYYлeргe дуушар болушун изилдееге алган жазуучу ар бир каармандын психологиялык портреттерин терец ачып берYY менен, окурмандардын алдына алардын кYрeшYHYн маани-мазмунун кецири
тYШYндYPYп суреттейт, турмуштук позициясын тактап керсетет, жогорулатат. Сездун нугу адамдын адам болуу, ар кандай катаал учурларда бири-бирине жардам беруу, тушунуу сыяктуу гуманисттик идеяларга бекем ширелгендигинде болууда. «Кекейкести» - адамзатты гумандуулукка, абийрдуулуке, акылмандыкка, ыймандуулука чакырган роман. Чыгармадагы башкы идея - Адамды, адам турмушун суйуу, тынчтыкты, тазалыкты, кучтуу эркти дацазалоо. Романдын бугунку кундегу актуалдуулугу да дал мына ушунда. «Эзгече, «Кекейкести» романы езунун керкемдук-эстетикалык ажары, философиялык жалпылоолору аркылуу толкуп-ташып турат. Эзу курлуу чыгармалардан аттын кашкасындай белунуп турган бул романда жазуучу Адам тагдырын адамдык трагедия децгээлине чейин кетеруп таштаган эле.
Жыйынтыктар жана талкуулар. Ал эми Мелис Абакировдун «Кекейкести» романы жыйнактын езегун тузуп турат. Бул роман 2002-жылдагы Кыргыз Республикасынын Токтогул Сатылганов атындагы мамлекеттик сыйлыгына керсетулген.
XVII - XVIII кылымдар чегиндеги окуяларды камтыган чыгарманы тарыхый роман деп шартуу турде гана атоого болот. Автор езу да жен гана «роман» деген жанрдык аныктама бергени бекеринен эмес. Анткени, кептеген каармандардын алдьщкы катарында Атаке-бий, Абайылда баатыр, Аюке сыяктуу белгилуу тарыхый инсандар менен катар эле белгисиз, бирок реалдуу жашап еткен кептеген каармандардын прототиптерин тузген «мезгил-доор» агымынын нугун аныктаган карапайым элдин карааны элестуу, керкем тартылган. Жазуучу мурунтан белгилуу эле кеп айтылган окуяларды, легенда-уламыштарды, санжыраларды кайталап отурбастан, мындан эки-уч кылым илгери болгон окуяларды ез алдынча кайра иштеп чыккан. Керкем сез фантазиясынын, законченемдеринин негизинде ез кез карашын, концепциясын, идеясын тузуп, кайталангыс чыгарма жарата алган
[3].
Аты аталган чыгармасы тууралуу Мелис Абакиров мындай дейт: «... Жыйырма жыл бою жазылган эмгек. Туйшугу тумен чыгарма. Аны езум чечмелебейин. Басма сез беттеринде жарыяланган калемдештеримдин жана окурмандардын пикирлерин кайталагым келбейт. Ал элибиздин еткен доордогу кекейкести учурларын керкем чагылдырууга кылган ак дил мээнетим деп эсептейм» [2].
Чындыгында, бул роман жарыкка чыкканда окурмандын кецулун езуне буруп, ар кандай пикирлердин пайда болушуна шарт тузулду. Бири: «Эткен доорго гимн» десе, бири: «Кекейкестти» - керецгелуу роман», «Улут рухунун улуулугуна ода» деген аталыштагы макалаларды жарыялашты.
Адегенде эле кезге урунган нерсе жазуучунун эц негизги «инструмента» - тили болот эмеспи. Мелис Абакиров чебер жазуучу - стилист катары эбак эле ез баасын алса да, аталган романдагы стилдик эволюция езYнче сез кылууга арзыйт. Адабият таануудагы айныгыс бир аксиома - чындык - ар бир тема сюжет, баян ички мазмунга жараша, ага ылайык келген, мазмунду толук бере алган тилдик, стилдик ыргакты талап кылат. Ошол езунче гана шайкеш келген интонация табылбаган чакта чыгарманын башка барандуу ийгиликтери (курч окуя, кызыктуу тема, терец идея ж.б.) женунде сез кылбай койсок деле болот.
ЖенекейлештYPYп айтканда - кунделук кадыресе - болмушту деле демейде сезмер, табиятынан суреткер адам жетер жерине жеткирип, кез алдыга элестуу тартып баяндаса, ошол эле окуя-баянды сезге чоркок, ацды-децду байкабаган адам «келди-кетти, айтты-деди» деген сыяктуу кургак маалымат менен чектелет эмеспи.
Бул жагынан алганда жазуучу романда езунун мурдагы, азыркы турмушту баяндаган чыгармаларында ачылбай келген жузун, жацы мумкунчулуктерун ачкан. Тил - интонация эбегейсиз симфония добушу куюлушуп, улам езгерулуп турган сымал суреттелуп жаткан окуяларга, баяндалып жаткан теманын езгечелуктеруне жараша бирде калбаат, сарац боекторго, бирде патетикалык бийик пафоско, салтанаттуу маанайга, бирде дал эле кыргыз элинин кылымдардан бери кекурегунде орногон «Кекей кести» куусунде болуп драмалуу-трагедиялуу «ноталарга» етуп турат [3].
«Кекей кести» - сездун толук маанисинде тарыхый роман. Азыркы учурда санжыра, эскеруу децгээлинен ары узай албаган эмгектер тарыхый деп жарлык тагалып жаткан шартта бул абдан адилеттуу аныктама болмок. А негизи кеп анын жанрдык аталышында деле эмес, андай болгон кунде да, бул жагдай чечуучу мааниге ээ болбос» [5].
«Кекейкестидеги» дагы бир алгылыктуу сапат бул - керкем романдын реалдуулукка максималдуу жакындыкта берилиши. Жашырбай эле айтып коелу - бизде тарыхый романда жана тарыхый темада жазылган романдар, чыгармалар салты аликунге чейин жакшы енуккен эмес. Ошондон уламбы, бул багытта жазылган чыгармалардын кебунде фольклордук критерийлердин негизинде чылгый кызыктуу окуялар, курч жагдай учурлар, конфликт-коллизиялар гана иргелип, тандалып алынып, баяндалууга арзып, калган реалдуу турмуштагы тынч агымдагы, бирок езунун ички мазмунуна чоц социалдык-тарыхый тенденцияларды камтыган демейки турмуш такыр эле болбогонсуп, кез жаздымда калып калат. Ал эми турмуш театр, же роман эмес жана жалац гана «кызыктуу окуялардан» куралбайт эмеспи. Анда ошол «тихий» кундерде, агымдарда, демейки кунделук турмушта жаралган чоц окуялардын кыртышы, урену, себеби камтылары эч ким учун табышмак
эмес. Чоц конфликтердин жaрaлыш себептери, шaрттaры тигил же 6ул кaaрмaндын кыял-жорук, жaсaгaн иштерин негиздеген мYнeзY сыяктуу эле бири-бирине тыгыз бaйлaнышкaн нерселер экендиги тaлaшсыз» [3].
Pомaндa жогорyдa aтaлгaн реaлдyy тaрыxый инсaндaрдын обрaздaры дa кeркeм aчылгaн. БелгилYY бир трaферaт, идеялизaциялоо чегинде кaлбaй, aвтор aлaрды бaшкa кaрaпaйым кeптeгeн кaaрмaндaрынын кaтaрындa эле жaкшы жaнa терс сaпaттaры бaр aдaмдaр, ийгилик жaнa жaцылышyy сыяктуу тaбигый кeрYHYштeрдeн куру кaлбaгaн aдaмдaр кaтaры CYрeттeй aлгaн.
Н.В.Гоголь: «Жaзyyчyнyн бир гaнa мyгaлими болот; an arnrn окуучусу», деген эмеспи. Ошол себептен М.Aбaкировдyн чыгaрмanaры дa окyрмaндaры тaрaбынaн жогору бaanaнды.
«Keкeйкести» ромaнынын, китебинин кanк aрanaгaн aлгaчкы кaдaмдaрынaн yлaм дaгы бир нерсе aчык бaaмгa yрyнгaндaй болду. Keрсe, окyрмaндaр олуттуу, мыкты aдaбияткa сyyсaп тyрyшкaн экен, мyктaж тyрa. Демек, кыргыз aдaбияты eнбeйт-eспeйт дегенге негизибиз, жYЙeбYЗ жок. Элибиз жaзyyчyлaрдын жaлындyy, жaндyy сeздeрYнeн кYдeр YЗYшe элек», -деп тyyрa белгилеген жaзyyчy Жyмaбек Медерanиев [5].
Корутунду. Чындыгындa, Мелис Aбaкировдyн чыгaрмanaры aдaмдaрдын рyxий дYЙнeсYн тaзanоого бaгыттanгaн чыгaрмanaр. Чыгaрмaлaрынын негизинде окyрмaндaрдын рyxaний бaйлыктaрын топтоого мYмкYнчYЛYктeрY зор. Мелис Aбaкиров eзY дa : «...Энeр менен билимди, Тецир eзY дaaрыгaн тaлaнт менен рyxтy - эл кызмaтынa жумшоодон eткeн милдет дa, сыймык дa бaрбы? ! Же рyxaний кaнaaтaнyyдaн aшкaн бaйлык дa, сыйлык дa бaрбы?!» - деп aйтaт.
Aлбетте, рyxaний кaнaaттaнyyгa не жетсин. Ошол себептен, aдaм бaлaсы рyxaний жaн дYЙнeсYн тaзaртсa, бaйытсa, aл ошончолук тaзa, aбийирдYY, ыймaндyy, мaдaнияттyy жaнa эц негизгиси Aдaм деген улуу aтты aлып жYрe aлaт.
Адaбияттaр
1. Aбaкиров М. Keкeй кести. - Б.,2000
2. Aбaкиров М. Pyxaний кaнaaттaнyyдaн eткeн бaйлык жок. //Эркинтоо, 2002, 22-феврaль.
3. Aпышов М. Эткeн доорго гимн. //Зaмaн Kыргызстaн, 2000, 3-ноябрь.
4. Aсaнaлиев K. Бийлик жaнa aдилеттик. //Еыргыз Туусу, 2006, 19-21-сентябрь.
5. Медерaлиев. Ж «Keкeй кести» - кeрeцгeлYY ромaн . //Эркин тоо, 2000-ж, 17-ноябрь.
