CC BY
0МЕХАНИЗМ^ОИ ИЧТИМОЙ-ПСИХОЛОГИИ БЕХАТАРЙ ДАР ^ОМЕАИ
МУОСИР
САНИФАИ МУТАЙЛО РА^АБОВА МИ^ГОНА
Омузгорони кафедраи психологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири
Хусрав: Психологияи бехатарй щмчун падидаи ицтимой-системавй як со%аи мураккаб ва гуногунцанбаи дониш мебошад, ки %ам вокуниш%ои психологии инфиродии ба та%дид%о ва %ам рафтор ва %амкории коллективиро дар шароити хавф фаро мегирад. Муносибати системавй ба омузиши психологияи бехатарй имкон медщад, ки чй гуна омил%ои гуногуни ицтимой, фар%ангй ва равонй ба ташаккули амалия ва стратегиями бехатарй таъсир расонанд. Дар ца%он босуръат тагйирёбанда, ки та%дид%ои нав %ар руз ба миён меоянд, омузиши психологияи бехатарй цисми му%ими ташаккули система%ои самараноки му%офизатй дар %ама сат%%о аз сат%и шахсй то ца%онй мегардад.
Калимщои асоси. Психология, педагогика, инсон, маърифат, бехатарй, муошират, таълим, цобилият, солими, муошират, цомеа.
Тахлили адабиёти ватанй ва хоричй нишон медихад, ки проблемаи психологияи бехатарй хамчун самти мустакили тахлили илмй ва вазифаи афзалиятноки илмй-амалй то замони хозира ба таври комил баррасй карда нашудааст. Амният як падидаи мураккаби ичтимой мебошад, ки дар таркиби сохторй ва зухуроти худ бисёрчанба аст, ки манфиатхои субъективиро дар муносибатхои гуногуни ичтимой инъикос мекунад. Инсон- хамчун шахси алохида ва хамчун узви ин ё он гурухи ичтимой ва умуман чомеа хдмчун субъекти психологияи бехатарй дар форматхои сохторй-функсионалй амнияти фард, гурух, вазифахои амнияти дастачамъонаро амалй мекунад. "Театри бехатарй" ин театри импровизатсияи накшхост. Дар он танхо се омил мавчуд аст: инсон, чомеа ва давлат. (1. сах 19-24)
Имруз имконияти асосй барои баррасии мушкилоти мубрами психологияи амният тавассути чустучуи системаи ичтимой ва чустучуи хамгирой бо дастовардхои мавчудаи илми равоншиносй, ки аз чониби мутахассисони амнияти иттилоотй, низомй, байналмилалй, байниэтникй, корпоративй пешниход карда мешаванд, вучуд дорад. Омузиши амният хамчун система бо тасаввуроте, ки амнияти шахс бо амнияти чамъият алокамандии ногусастанй дорад. Назари системавии амният имкониятхои донистани конуниятхои рушд ва фаъолияти инсонро хамчун "элементи" зиндагии тамоми система мекушояд. Бо ёрии усули системавй механизмхои фаъолияти ходисахои равонй ва инчунин механизмхое, ки динамика ва самти рушди равонй муайян мекунанд, тавсиф карда мешаванд. Дар байни ин механизмхо ду низом-низоми худтанзимкунй, худташкили фаъолият ва низоми сохтори тачрибаи субъектй чойгохи мухимро ишгол мекунанд. Онхо мавкеи фаъол, максаднок ва созандаи шахсро дар фаъолияти харрузаи хаёт, инчунин дурнамо ва асосхои амнияти психологии шахсро муайян мекунанд. Ин дар амалхои мушаххаси шахс нисбат ба гурух ва чомеа дар сохахои гуногун ва самтхо зохир мешавад. Сохаи тадкикоти назариявй ва коркардхои амалии психологияи бехатарй дар пайванд бо ихтисосхои гуногуни илмии психологй ва гайрипсихологй ташаккул ёфтааст: психологияи умумй ва ичтимой, психология ва психофизиологияи мехнат, психологияи педагогй, психологияи рушд, психотерапия, психологияи экстремалй, инчунин назарияи умумии бехатарй, сотсиология, психиатрия, тиб ва гайра. Танхо муносибати байнисохавй метавонад ба ин масъала фахмиш бахшад.
Дар шароити чахони тагйирёбанда аз инсон кобилияти махсуси дар фазои вокеияти ичтимой самаранок ва доимй муайян кардани самтро талаб мекунад. Х,ар як фаъолияти хаётии субъект дар заминаи ин ё он вазъият сурат мегирад. Инсон пайваста мачбур аст, ки дар робита бо шароитхои нав, хамеша тагйирёбанда дар доираи вазъияти бехатарии худ карор кабул кунад. Яке аз вазифахои дурнамои психологияи амнияти шахс - чамъбаст ва бо максади
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
муайян кардани захираи интегративии имкониятхои психологии инсон, ки амнияти уро таъмин мекунанд. Вазифахои чустучу ва тахияи асбобхои ташхисй, ки ин захирахоро муайян менамояд; муайян кардани хусусиятхои синну сол, чинс, касбй, ки ба чанбахои психологии амнияти инсон таъсир мерасонанд, низ мухим мебошанд. Х,амин тарик, принсипхои асосии методологии психологияи амният инхоянд: (3. сах 65-74)
- дакикии роххо ва механизмхои маърифати ичтимой барои омузиши вокеияти объективй ва тахдидхои амнияти шахс ва чомеа;
- тахлилй, ки дар тафсири илмии худи мафхуми "амният" хамчун кисми таркибии психологй зохир мегардад;
- хамачониба, ки зарурати фарогирии пурраи масъалахои ба амният нигаронидашударо дар назар дорад, фахмиши амният хамчун падидаи ичтимой-системавй, ки бисёрчониба ва иерархии онро ба назар мегирад. Амният асосхои ичтимой-психологй дорад, зеро он дар системаи муносибатхои ичтимоии шахс, дар сохаи хамкории байнишахсй ва муошират бо одамони дигар амал мекунад.
Дастгирии ичтимой як чанбаи мухимест, ки ба хисси бехатарй ва устувории шахсони алохида ва чомеа дар шароити тахдид ва стресс таъсир мерасонад. Ин ба кумаки эхсосй, иттилоотй ва моддй, ки одамон аз наздикон, дустон, хамкорон ва шабакахои ичтимой мегиранд, дохил мешавад. Биёед ба тафсири дастгирии ичтимой ба психологияи бехатарй назар андозем.
1. Дастгирии эх,сосй
Дастгирии эмотсионалй фахмидан, гамхорй ва хамдардии одамони наздикро дар бар мегирад. Дар шароити стресс ва номуайянй, дастгирй метавонад сатх,и ташвиш ва тарсро ба таври назаррас кам кунад. Одамоне, ки худро дастгирйшуда эхсос мекунанд, ба вазъиятхои стрессорона тобовартаранд ва кобилияти халли мушкилотро доранд.
2. Дастгирии иттилоотй
Дастгирии иттилоотй аз пешниходи иттилоот, маслихат ва захирахои муфид иборат аст, ки ба одамон барои мубориза бо тахдидхо кумак мерасонанд. Дар шароити бухронй дастрасй ба иттилооти дуруст метавонад ба тасаввуроти амниятй ва кабули карорхо таъсири чиддй расонад.
3. Дастгирии моддй
Дастгирии моддй аз кумаки молиявй, манзил, хурок ва дигар захирахои барои зинда мондан заруриро дар бар мегирад. Дар шароити бухронй дастгирии моддй метавонад барои таъмини амният ва субот мухим бошад.
4. Алоках,ои ичтимой ва х,исси мансубият
Пайвастшавии ичтимой ва хисси мансубият ба гурух ё чомеа дар ташаккули психологияи бехатарй накши калидй мебозад. Одамоне, ки худро дар гурухи дастгирикунанда хис мекунанд, камтар тарсу харос доранд. Ин эхсоси мансубият метавонад ба худ ва чахони атроф эътимод дошта бошад.
5. Устуворй ва мутобицшавй
Дастгирии ичтимой ба рушди устуворй мусоидат карда, ба одамон имкон медихад, ки ба тагирот ва мушкилот самараноктар мутобик шаванд. Шахсони дастгиришуда бештар роххои созандаи мубориза бо мушкилотро меёбанд ва пас аз бухрон зудтар баркарор мешаванд, нисбат ба онхое, ки чудоиро эхсос мекунанд. (5. сах 110-115)
Рохи нави методологй фахмиши нави вазифаро талаб мекунад, ки онро чунин ифода кардан мумкин аст: сохтани назарияи мукаммали психологияи бехатарй дар асоси тахлили хамачонибаи холати бехатарй дар намояндагии ичтимоии он, самаранокии функсионалй, нигаронидагии хавасмандкунй ва талаботй, рефлексияи меъёрй ва арзишй. Маълум аст, ки тавассути тасаввуроти ичтимой инсон чахони атрофро мефахмад, вокеияти ичтимоиро тафсир мекунад. Тасаввури худро дар холати бехатарй ё хатар бунёд кардани тасвири муайяни чахонеро, ки дар он шахс зиндагй ва амал мекунад, шарт мегузорад. Аз хусусиятхои сохтани чахони субъективй, аз дарки чахон тавассути призмаи хатар- бехатарй сохтани самтхои
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
маъной-хаётй, ворид кардани иттилоот дар бораи чахон ба системаи муайян, ки ба худшиносии чомеа ва арзишхои бартарикунандаи он таъсир мерасонад, вобаста аст. Яке аз ниёзхои психологии инсон дар чахони муосир ин ниёз ба амният аст. Он дар айёми кудакй пайдо шуда, дар тамоми умри инсон бокй мемонад. Таъмини бехатарй яке аз тачрибахои ичтимоии мухимтарини инсон аст. Махз ниёз ба амният инсонро водор месозад, ки доимо дар бораи руйдодхои ичтимой фикр кунад ва роххои муносибро барои рафъи тахдидхои доимй ба мавчудияти чисмонй ва рухй чустучу кунад.
Психологияи бехатарй-фанни ягонаи дониши илмии психология мебошад, ки дастовардхои методология ва усулхои сохахои гуногуни илми психологиро ба як сохаи ягонаи предметй муттахид мекунад. Амният хамчун мушкилоти психологй сохтори мураккаб дорад, ки сохахои гуногуни фаъолият ва сохахои муносибатхои ичтимоиро дар худ муттахид мекунад, дар холе ки дар ин сохтор набояд шикастхо мавчуд бошанд, яъне хамаи чанбахои мушкилоти бисёрфунксионалии таъмини амният бояд бо хам мувофикат карда шаванд ва бо хам алокаманд бошанд. Тасаввуроти гуногун дар бораи психологияи бехатарй хамчун илм ва амалия мушкилоти тавсифи мавзуъро шарх медихад. Ин тавсифро танхо дар сурати хамгироии равишхои гуногун ва дарки назариявии масъалаи амнияти равонй дар сатххои гуногун ичро кардан мумкин аст: дар сатхи мавчудияти инфиродии инсон; дар сатхи мавчудияти гуруххои калон ва хурд; дар сатхи мавчудият ва фаъолияти чомеа.
Бояд гуфт, ки амният аз имкониятхои маъносози субъекте, ки дар холатхои бухрони шадид карор дорад, сарчашма мегирад. Махз тарбияи шахсиятро хамчун "ядрои шахсият" метавон хамчун омили асосии ташаккули амният арзёбй кард. Инчунин бояд кайд кард, ки инсон хамеша мекушад, ки доираи амнияти дастраси худро васеътар кунад, мазмуни онро бойтар кунад. Х,адафхои манфй ва мусбй дар сохахои муайяни фаъолияти хаёти субъект чойгир карда мешаванд ва бо ин ба чанбахои муайян ё намудхои амният оварда мерасонанд. Интихоби ракурс ё меъёри тасниф низ таъсир мерасонад: зери таъсири он чанбахо- намудхои бехатарй метавонанд муттахид шаванд, пора шаванд, конфигуратсияро тагир диханд, ба хамдигар рехта шаванд. Тахлили мушкилоти таъмини амнияти одамон дар сатхи психологй вазифахои навро тахия мекунад: кушиш барои нигох доштани саломатии рухй ва чисмонй, баланд бардоштани устувории психологй, муносибати муносиб ва муносибати муносиб ба чахон, хифзи рухй ва шуур аз тагирёбии зидди иродаи инсон. Номумкин будани мухофизати инсон аз хама хатархо, тахдидхо ва холатхои бухронй, ки пешрафт ба вучуд овардааст, зарурати аз нав тафсир кардани фахмиши амниятро ба миён меорад. Зарурати илмии тафсири илмии падидаи бехатарй хамчун як кисми илми равоншиносй ба миён омад. Мухим аст, ки нопуррагии принсипии маводи илмй-амалй хамчун мавзуи тадкикотро бо сабаби мунтазам актуализатсия кардани объект дар сатхи инфиродй, гурухй ва ичтимой-институтсионй ба назар мегардад. Шакли охирини зухуроти амният хеч гох нахохад буд, наметавон хат гузошт ва гуфт, ки амният фаро расидааст.
Психологияи бехатариро бояд хамчун мафхуми умумии маърифати ичтимой, мафхуми асосии равонакунии маъной, мафхуми арзишмандии шуури инфиродй, мафхуми интерактивии раванди худтанзимкунй ва худтаъминкунй баррасй кард. Донистани хакикии олами атроф хамеша пеш аз худтафсир аст, яъне тафсири шахс аз тачрибаи худ дар робита бо мазмуни маънои худ. Фахмиши хакикй танхо дар сурати амалишавии акидаи "Ман"-и дигар, ки дорои шуури сохторй ба шуури шахсии худ монанд аст, амал карда метавонад. Тафсир шакли дарки амнияти инсонро муайян мекунад, ки ин аз фахмиши у ва пур кардани маънои амният вобаста аст. Х,амин тарик, холати бехатарй шаклхои рафтори инсонро ташаккул медихад, ки аз кобилияти худтанзимкунй ва худтаъминкунй вобаста аст.
Худтанзимкунй хамчун механизми таъмини бехатарй тарзхои шахсии идоракунии вазъиятро нисбат ба шароити объективй ва субъективии фаъолият ошкор мекунад. Механизми кабули карор хамчун механизми идоракунй, фаъолсозй, хамчун механизми кулминатсионй амал мекунад. Яке аз конуниятхои амнияти худтаъминкунии психологй ин аст, ки ташкилоти
биососиалии инсон хамзамон ин амниятро мусоидат мекунад ва хамзамон монеъ мешавад. Дар натича, субъект дорои захираи мустахкам ва потенсиали бехатарй мегардад. (4. сах 15-18)
Хусусиятхои маърифатй, эмотсионалй, иродавй, хавасмандкунй ва зарурии субъект имкон медиханд, ки хатархоро саривакт ошкор созанд, муайян кунанд ва ба онхо муносибати муносиб зохир намоянд. Инхо ба мо имкон медиханд, ки сигналхои хатарро саривакт дарк кунем, кобилияти суръати у барои вокуниш ба чунин сигналхо, вокунишхои эхсосй ба хатар ва гайра. Дар баробари ин, "нуктахои заиф"-и сохахои рухии номбаршуда мавчуданд, ки кобилияти субъектро барои таъмини амнияти психологии худро кохиш медиханд: дар сохаи эхсосй - таъсири харобиовари доираи васеи эхсосоти астеникй, аффект; дар сохаи ирода -мушкилоти халли ирода; дар сохаи хавасмандкунй - муборизаи ангезахо; дар сохаи маърифатй - хусусиятхои дарк, махдудияти хотира, хусусиятхои равандхои фикрй; дар сохаи коммуникатсионй - мушкилоти расидан ба хамдигарфахмй, вайрон кардани адекватии тафсир ва гайра. Х,амаи ин метавонад устувории холати психологии субъектро ба таври чиддй тагир дихад, ки тахдиди бехатарии уро ба таври фаврй тахдид мекунад. Мохияти ичтимоии психологияи бехатарй аз муайянкунии холати бехатарй дар намояндагии пурраи предметй-амалй ва рефлексивии он иборат аст. Аз таносуби чахони вокей ва чахони субъективии инсон муваффакияти азхудкунй ва интихоби муносиби усули мутобиксозй вобаста аст. Дар тафаккури маъмулй тасаввуроти амният номуайян аст, зеро амният худ кам мавриди тафаккури махсус карор мегирад. Одамон эхсоси бехатариро нисбат ба он, ки дарк мекунанд, эхсос мекунанд ва онро дар мачмуи хамаи чанбахои он, бе чудо кардани яке аз дигар, арзёбй мекунанд ва аксар вакт эхсосоту арзёбихои худро на дар мафхуми "бехатарй", балки дар ягон тасвир, гарчанде ки он махдуд аст, аммо на ба таври пурра холати дилхохи амниятро инъикос мекунад. Муносибати гуногунчанба имкон медихад, ки бехатарй хамчун холате, ки хифзи асосии шахсро таъмин мекунад, хамчун идеали ичтимой ва меъёрй баррасй карда шавад. Шахси дар холати бехатарй карордошта кодир аст, ки хаёти худро дар заминаи якпорчагй бо вокеияти атроф бунёд кунад, потенсиали худро тавассути системаи ташаккулёфтаи танзими маъной истифода барад ва инчунин саломатии худро тавассути тагир додани хатархо нигох дорад.
1. Ахмадзода, Ш.Ш. Амнияти ичтимои дар шароити бухрон / Ш.Ш. Ахмадзода. Душанбе: Нашриёти РТ, 2017.
2. Козлов А.А. Психологияи амнияти ичтимоИ / А.А. Козлов. СПб.: Питер, 2016.
3. Камолов Н.Р. Психологияи амният дар чомеа / Н.Р. Камолов. Душанбе: Академияи илмхои ЧТ, 2018
4. Смирнов И.И. Механизмхои ичтимоИ-психологии дарки тахдидхои амниятИ / И.И. Смирнов. // Психологияи амният. 2017. No 4. С. 12-20.
5. Карпов А.А. Психология ва сотсиологияи бехатарИ: чоррохахо ва хамкорИ / А.А. Карпов. М.: МДУ, 2018.
АДАБИЕТИ ИСТИФОДАШУДА
