CC BY
25
10 01 00 АДАБИЁТШИНОСИ 10 01 00 ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 10 01 00 LITERARY CRITICISM
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 8 ББК 83.3
Мирзоюнус Матлуба (Хоцаева), д.и.филол., профессори кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХба номи академикБТафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)
Мирзоюнус Матлуба (Ходжаева),
д.филол.н., профессор кафедры современной таджикской литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
Mirzoyunys Matluba (Khojaeva), Dr. of
Philology, Professor of the department of modern Tajik literature under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurova "(Tajikistan, Khujand), E-MAIL: matluba. khojaeva@gmail.com
Вожа^ои калиди: Камоли Хуцандй, камолшиноси, Маркази илмии Камоли Хуцандй, феурист, сарчашмауо, тауия, нашр, пажууиш, матн
Мацола ба тауцици вазъи камолшиноси ва рушди он дар Хуцанд ихтисос ёфта, дар он осоре, ки аз цониби МД "Маркази илмии Камоли Хуцанди" дар панц соли охир тауия ва нашр шудааст, мавриди барраси царор гирифтааст. Муаллиф осори интишорнамудаи Маркази илмии Камоли Хуцандиро, ки марбут ба шахсияту цауонбини ва шеъри Камол аст, дастабанди карда, шаш навъи онро муайян мекунад, ки аз цумла китобуои иттилооти, матни ашъори Камоли Хуцанди, матн дар заминаи пажууиш, сарчашмауо, тарцумаи ашъори Камоли Хуцанди ба забонуои дигар ва пажууишномауо мебошанд. Дар мацола бурду бохти муаллифон ва мураттибон дар тауияи китобуое мисли «Армугони аули дил», «Ишци минуи», «Дафтари ишц», «Хабдау чаман», «Маводи конференсияи байналмилалии «Камоли Хуцанди: ташаккули адабиётшиноси ва равобити адаби», "Камол дар оинаи тазкирауо" «Камол дар оинаи пажууиш», «Камол- устоди бузурги забон», "Китобшиносии Камоли Хуцанди" ва гайра нишон дода шудааст. Муаллиф ба хулосае мерасад, ки камолшиносии ватани рушди бесобица ёфта, дар чанд соли охир ба маруалаи сифатан нав ворид шудааст.
Ключевые слова: Камол Худжанди, камоловедение, Научный центр Камола Худжанди, библиография, источники, подготовка к изданию, издание, исследование, текст
Исследуется состояние отечественного камоловедения на современном этапе. Анализируются книги, изданные ГУ "Научный центр Камола Худжанди" за последние пять лет. При классификации этих книг выделяются информационно-
МАРХАЛАИ НАВИ КАМОЛШИНОСИ ДАР ТОЦИКИСТОН
НОВЫЙ ЭТАП КАМОЛОВЕДЕНИЯ В ТАДЖИКИСТАНЕ
A NEW-STAGE OF KAMOL STUDIES IN TAJIKISTAN
библиографические книги, тексты стихов, тексты в сочетании с исследованием, издание источников, переводы стихов на другие языки, исследования о Камоле Худжанди. Указывается на достижения и недостатки в изданных книгах, в их числе "Подарок влюбленным", "Лазоревая любовь ", "Любовная тетрадь ", "Семнадцать цветников", "Материалы международной конференции: Камол Худжанди: формирование литературоведения и литературные связи", "Камол в зеркале антологий", "Камол в зеркале исследований", "Камол - великий мастер языка", "Библиография Камола Худжанди" и другие. Сделан вывод о небывалом развитии отечественного камоловедения и о начале в нем нового, более качественного этапа.
Key-words:Kamol Khujandi, Kamol studies, Kamol Khujandi Scientific Center, bibliography,
sources, preparation for publication, publication, research, text.
The article dwells on the study dealing with the state of Kamol studies in Khujand at the present stage. It analyzes the books published by the State Governance Office "Kamol Khujandi Scientific Center" over the past five years. By classifying these books, the author of the article singles out information and bibliographic books, texts of poems, texts in conjunction with the research, publication of sources, translations of poems into other languages, studies on Kamoli Khujandi's works. The article points to the achievements and shortcomings of the published books, including "Gift for Lovers", "Azure Love", "Love Notebook", "Seventeen Flower Beds", "Materials of the International Conference: Kamol Khujandi: Formation of Literary Studies and Literary Ties ", "Kamol in the Mirror of Anthologies", "Kamol in the Mirror of Research ", "Kamol - the Great Master of Language ", "Bibliography of Kamol Khujandi "and others. The author concludes that domestic Kamol studies in the country are a phenomenon of unprecedented development as well as the beginning of a new, more qualitative stage in them.
Камолшиносй дар Точикистон дар давраи нав аз таълифоти устод Айнй шуруъ шуда, тадкикоти Зариф Рачабов, Абдусалом Дехотй, Абдулкодир Мирзоев, Шарифчон Хусейнзода, Холи; Мирзозода, Аълохон Афсахзод, Назира ^аххорова, Саъдулло Асадуллоев, Абдулманнони Насриддин, Абдучаббори Шохахмад, Атахон Сайфуллоев, Бадриддин Максудов ва чанд нафари дигар дар ин замина арзиши махсус доранд. Таъсиси Академияи Камоли Хучандй дар соли 1996 ва фаъолияти он тахти рохбарии профессор Саъдулло Асадуллоев барои рушди ин сохаи адабиётшиносй мусоидат намуд. Нашри чандин китобу рисолахои илмй, девони Камоли Хучандй, фарханги Камоли Хучандй, ба табъ расидани бештар аз дусаду панчох маколоти илмй дар мачмуахо махсули захвати камолшиносон дар садаи бист аст.
Дар охири соли 2014 бо ибтикори рохбарияти вилояти Сугд Маркази илмии Камоли Хучандй таъсис ёфт, ки хайати он бо сарварии доктори илмхои филологй Ф.Насриддинов тархи илмии рушди камолшиносиро тахия намуда мухимтарин бахшхои фаъолияти онро фарохам овардани заминахои тахкикоти бунёдй: тахияи китобшиносии Камоли Хучандй, чамъоварии дастхатхои девони у, фарохам овардани маълумоти мухимтарин осори адабй, таърихй ва ирфонии марбут ба у, шархрависй, тасхехи илмй-интикодй, тадвини «Донишномаи Камоли Хучандй» мукаррар намуд. Аз он замон то имруз фаъолияти Марказ дар хамин заминахо хеле пурвусъат чараён дорад ва то имруз як силсила китобхои арзишманд интишор ёфт. Осоре, ки то ин дам руйи чопро дид, имкон дорад ба чанд даста таксим карда шавад:
1. Китобхои иттилоотй, мисли «Мукаддимаи камолшиносй», «Китобшиносии Камоли Хучандй», «Номномаи «Донишномаи Камоли Хучандй»;
2. Матни ашъори ^моли Хучандй: «Девон», «Бараки дyсн»(Мyнтаxаби газалдо);
3. Матн дар заминаи паж^диш: «Мактаби Kамол», «Иксири саодат»;
4. Сарчашмадо: «Kамол дар оинаи тазкирадо»;
5. Тарчумаи ашъори Kамоли Хучандй ба забондои дигар: «Армугони адли дил», «Ишки минуй», «Дафтари ишк», «Хдбдад чаман»;
6. Пажyдишномадо: «Маводи конференсияи байналмилалии «Kамоли Хучандй: ташаккули адабиëтшиносй ва равобити адабй», <Жамол дар оинаи пажyдиш», «Kамол- устоди бузурги забон».
Соли 2015 аввалин кори марбут ба Kамоли Хучандии ин Марказ бо номи «Мукаддимаи камолшиносй» (15) аз чоп баромад, ки дар се баxши он сарчашмадои маърифати шоир, тадкикоти камолшиносй ва китобшиносии мукаддамотии Kамоли Хучандй зикр шудаанд. Дар баxши аввали ин китоб зикри номи Œmx Kамол дар бештар аз сй тазкираву таъриxномадо чой дода шудааст. Дар баxши дувум маколоти донишмандон перомуни замони зиндагй ва рузгори Хоча Kамол, инчунин чадонбинй ва сабки ашъори y ба калам омадааст. Баxши китобшиносии мукаддамотй аз чадор фасл таркиб ëфта, дар фасли аввал с^ан дар бораи нyсxадои xаттии девони Kамол, дар фасли дувум - нашри ашъори ^моли Хучандй, дар фасли сеюм - ашъори ^мол ба дигар забондо ва нидоят дар фасли чадорум - осори илмии марбут ба ^моли Хучандй чой дода шудаанд, ки ин дама дар мачмуъ аз собикаи камолшиносй дар аксои чадон маълумоти мудимро манзур мекунанд. Бо назардошти он ки матолиби китоб дануз xеле нокомил аст, мураттибон онро «Мукаддимаи камолшиносй» ном гузоштаанд, ки вокеан дуруст аст.
Kитоби дигар «Иксири саодат»(2016)(7) гузидаи абëт, мисраъ ва гуфтордои дакимонаи Kамоли Хучандиро фаро гирифта, бо кушиши Фаxриддин Насриддинов ба табъ расидааст. Адаммияти ин китоб дар он зодир мешавад, ки бори аввал бедтарин абëти аxлокивy дикамй ва ирфонии Œ^x ^молро дар чунин шакли зебо ба ду xат - кириллй ва форсй манзур мекунад. Чунин ороиш ва тадия имкон медидад, ки кулли дамзабонон дар xоричи кишвар низ аз он истифода баранд.
Дар китоби «Армугони адли дил» (2016) (1) гузида ва тарчумаи газалдати ^моли Хучандй чамъ оварда шудааст. Мачмyа гузидаи газалдои ^моли Хучандиро ба забондои олмониву англисй, русй, урду, yзбекй ва точикиву форсй фаро гирифтааст. Дар сарс^ани Фаxриддин Насриддинов, ки «Олам сyxани Kамол бигрифт» унвон дорад, шудрати оламгири Kамоли Хучандй дар кишвардои Шарку Fарб ба тарики мyxтасар тачассум ëфтааст. Муаллиф асноди тазкирадои муътабар ва дифзи девону мачмyа ва чунгу баëздоро, ки аз замони шоир то рузгори мо расидаанд, чун тайиди маком ва бузургии ин орифи xyчандй таъкид мекунад. Яке аз xyсyсиятдои xyби ин мачмyа он аст, ки дар огози дамаи тарчумадо байти матлаи газали ^моли Хучандй оварда шуда, чунин равиши кор барои мукоисаи тарчума бо матни асл имкон медидад.
Соли 2016 Маркази илмии ^моли Хучандй конфронси байналмилалии «Жамоли Хучандй: ташаккули адабдатшиносй ва равобити адабй»-ро баргузор намуд, ки маводи он дар шакли мачмyаи маколот интишор шуд (13). Ин мачмyа 74 маколаи илмиро дар бар гирифтааст, ки аз чониби мудаккикони ватанй ва xоричй дар робита ба замони зиндагй, шаxсият, дунари шеърй, масоили матншиносй, шарднигорй, татаббуъ, тарчума, вежагидои забон ва гайра таълиф шудаанд .
Соли 2018 аз чониби Мyассисаи давлатии «Маркази илмии Kамоли Хучандй» китоби дигаре бо номи «Ишки минуй»(3) интишор ëфт. Он тарчумаи 17 газали Шайх Kамоли Хучандиро, ки аз чониби мухаккик ва мутарчими маърyф Александр Х,айзер ба забони олмонй баргардонида шyдааст, дар бар мегирад. Дар пешгуфтори китоб, ки аз чониби рокими ин сутур бо номи «Бул6ули хушилхони чаманхои Хyчанд» таълиф шудааст, сухан аз бузургй ва махорати камназири шоирии шайх Kамол рафта, зикр мешавад, ки «вижагихои сабки ашъори ^моли Хучандй, пеш аз хама, дар мyчазбаëнй ва махорати сухангустарй, маънисозй ва мазмунпардозй, лутфу зарофат, бозии сухан, таносуби овой, пурмаъно ва мазомини дугуна ба назар мерасанд»(3, 6). Ба гайр аз ин муаллиф бар он назар аст, ки «махорати кофиябандй, истифодаи авзони хушохангу маргуб, мусикии чонафруз, каробат бо сурудхои халкй ва бо забони зиндаи халк аз хусусиятхои умда ва мутамоизи газалиëти ^моли Хучандист» (3, 5).
Мутарчими газалхо А.Х,айзер дар пешгуфтори худ мухтасар аз таърихи тарчумахои олмонии газалдати Шайх Kамоли Хучандй, аз чумла тарчумахои Йозеф Х,аммер-Пургтал ëд мекунад ва аз равиши кори худ дар сари тарчумахои олмонии ашъори Хоча Kамол маълумот медихад. Дар китоб тарчумаи хар газал дар канори ашъори точикии Kамол чой дода шудааст. Дар повараки хар тарчумаи олмонй мутарчим шархи баъзе калимаву иборот ва таъбироти барои хонандаи олмонизабон душворфахмро шарх додааст. Афзалияти ин тарчумахо дар он аст, ки А.Х,айзер кори худро бевосита аз забони асл анчом додааст. Дарвокеъ, дар адабиëти мо маъмулан тарчумахо ба воситаи баргардони тахтуллафз сурат мегиранд, бинобар ин коре, ки А.Х,айзер анчом додаст, бо огохй аз лугот ва кавоиди забони точикй анчом пазируфтааст, ки кобили ситоиш аст.
Ёдоварй бамаврид аст, ки мутарчим ин китоби худро такмил дода, соли чорй панчох газали Хоча ^молро барои чоп тарчума ва тахия намуд ва ин китоб бо номи «Дафтари ишк» (2) аз чоп баромад. Мутарчим газалхои машхури Kамоли Хучандиро барои тарчума интихоб намуда, дар китоб онхоро ба забони асл бо хуруфи кириллй ва форсй канори хам чой медихад. «Дафтари ишк» -падидаи нодири адабй ва фархангист, зеро бори аввал ин микдор ашъори Шайх ^мол ба забони олмонй интишор ëфт ва он як ангезаи хубе барои рушди камолшиносй дар Fарб хохад буд.
Дар иртибот бо масъалаи тарчума бояд гуфт, ки китоби дигари тарчумахои ашъори ^моли Хучандй бо номи «Х,абдах чаман» (9) мунташир шуд, ки он тарчумаи 17 газали ^моли Хучандй ва 17 гуфторро ба хашт забон: форсии точикй, узбекй, русй, урдуй, англисй, олмонй, арабй ва чинй фаро гирифтааст. Нуктаи хеле мухим он аст, ки бори аввал бо супориши Маркази илмии ^моли Хучандй тарчума ба забонхои англисй, арабй, чинй сурат гирифтааст ва ба андешаи мо, ин корро харчи бештар бояд вусъат дод. Мутарчимони хубро ба забонхои гуногун пайдо кардан ва онхоро барои ин кор ташвик кардан ва хакки каламашонро пардохтан бояд ба расми анъана ворид шавад. Ин навъи кор дар замони шуравй мувофики накшахои дурнамо ба рох монда мешуд, аммо холо кариб аз байн рафтааст. Масалан, ба забони русй, охирин тарчумахо кариб панчох сол мукаддам анчом дода шудаанд. Бешак, тарчума ба забонхои дигар доираи хонандагони шоирро густариш медихад ва барои шинохти бештари y дар пахнои олам мусоидат мекунад. Бахусус пайдо шудани якчанд тарчумаи як газал имкон медихад, ки бехтарин ва ба забони асл наздиктарини он баргузида шавад.
Як китоби хеле чолиб чи аз назари мухтаво ва чи сохтор «Мактаби ^мол»^) аст, ки соли 2019 бо захамоти Бахром Рахматов ва Шоира Олимова мураттаб шуд.
Дар ин китоб равиши кор ва тарзи танзим бештар ба радоифулашъор шабодат дорад. Мураттибон газалдои ^моли Хучандиро аз руйи тартиби девон чо карда, баъди дар газал чавобиядои онро аз ашъори шоирон ба тартиби xронологй танзим намудаанд, чунонки баъзе газалдо як чавобия, баъзеи дигар якчанд татаббуъву назира доранд. Дар канори чавобия ва пайравидои шоирони маъруф Хаëлй, Kотибй, Ч,омй, Навой, Х,илолй, Мушфикй ва дигарон ашъори шоирони камошно, дамчунин тазмину чавобиядои шоирони муосир низ чой гирифтаанд. Гузашта аз ин, як баxши китобро мyxаммасдо ишгол кардаанд. Дар баxши оxирини ин китоб ашъори шоироне чой дода шудаанд, ки дар васфи ^моли Хучандй гуфта шудаанд. Ин китоб аз назари равиши илмй дам xеле кобили таваччуд аст. Аввал ин ки, он пешгуфтори муфассале ба калами Бадроми Радматзод бо номи «Жамоли Хучандй ва шеъри форсй-точикй» дорад, ки дар он вежагидои сабкии Œmx ^мол, муносибати шоирони муосираш ба y, пайравии шоирони асри пасин, намояндагони сабки байнобайн, шоирони сабки диндй ва сабки бозгашти адабй ба y, Kамол ва шоирони муосир xеле мудаллал сурат гирифтааст. Х,ам дар давошии макола-пешгуфтор ва дам дар дошияи тамоми баxшдои китоб мураттибон ба сарчашмаву манобеъ ишора кардаанд ва нидоят, дар поëни китоб федрасте мураттаб шудааст, ки беш аз 160 адабдати муштамил бар девону кyллиëт, тазкираву таъриxномадо ва нармафзордоро дар бар мегирад.
Силсилаи китобдои камолшиносй, ки чопи дад чилди онро Маркази илмии ^моли Хучандй дар накша дорад, аз китобдои бедтарин дар шиноxти рузгор ва андешадои Œ^x Kамол аст, ки то имруз чадор китоби он интишор ëфт. Ч,илди аввал «Kамол дар оинаи тазкирадо» (10) унвон гирифта, бо кушиши Иззатбек Шеxимов ва Зодирчон Юсупов тадия шудааст. Ин китоб бар мабнои матни 77 сарчашма, ки зикри номи ^моли Хучандй дар ондо чой дорад, матрад шудааст. Он чи дар «Мукаддимаи камолшиносй» мавриди истифода буд (беш аз 30 маъxаз), дар ин китоб бознигарй шуда ва дар сурати зарурат ислод пазируфта, матолиби китобдои арабй ва туркй аз чониби мyтаxассисон тарчума шуда, ба китоб ворид гардиданд. Як нуктаи мудим он аст, ки бар замми сй маъxази пешина 47 сарчашмаи дигар илова гардид, ки дар ин мдан «Дастур-ул-котиб фй тайини-л-маротиб» - Шамсиддин Мудаммад ибни Х,индушоди Наxчyвонй, «Силсилату-л-орифин ва тазкирату-с-сиддикин»-и Мудаммад ибни Бурдониддини Самаркандй, «Kашкyл»-и Шайx Бадой, «Шарди Судй бар Х,офиз»-и Мудаммад Судии Буснавй, «Маxзанy-л-гароиб»-и Адмад Алиxони Санделавй, «Сафинаи Хушгу»-и Биндробан Доси Хушгу, «Тури маънй»-и Муншй Адмад Хусайн Седри ^куравй, «Тазкираи Х,усайнй»-и Мирдусайн Дусти Санбадлй ва гайра мебошад, ки барxе аз ондо бори аввал дар адабпажудии точик ба муомилоти илмй ворид шудаанд. Як чидати бисëр писандидаи ин кор он аст, ки ба шарофати гирдоварии матолиби марбут ба ^моли Хучандй чандин китобу манобеи мудиму нодир, ки дастрасй ба ондо xеле мушкил буд, ба адли илму адаб шиносонида шуданд. Албатта, дарчанд ки дар унвони китоб «Kамол дар оинаи тазкирадо» гуфтаанд, барxе аз ин манобеъро наметавон тазкира ном бурд. Вокеан дам дар мдани сарчашмадо на тандо тазкирадо, балки «Дебочаи кадимтарин нyсxаи xаттии Девон»-и Kамоли Хучандй (мадфуз дар китобxонаи Остони ^удс), шарддо (масалан, «Шарди Судй бар Х,офиз»), таъриxномадо («Х,абибу-с-сияр»-и Хондамир, «Таъриxи Роким»), фардангномадо («Фарданги аъломи улуми аклии инсонй») низ чой доранд, ки матолиби тазкирамонандро дар бораи ^моли Хучандй фаро гирифтаанд.
Бояд гуфт, ки ин китоб на танхо огози силсилаи китобхои камолшиносй, балки огози мархалаи наву чиддие дар шинохти Kамол, шахсият ва андешахои уст, зеро дар тачрибаи адабиëтшиносони точик бори аввал аст, ки ин микдор манобеи муътабар як чо чамъ оварда шуда дар ихтдари мухлисон карор гирифтааст. Тачрибахое, ки то ин дам чой доштанд, корхои мукаддамотй буда, бо он ки рохро барои тахияи ин китоб хамвор кардаанд, дар к^с бо он хеле нокомил ба назар мерасанд.
Нуктаи дигар дар мавриди пешгуфтори ин китоб бояд гуфта шавад. Сарсухани китоб бо номи «Симои ^мол дар сарчашмахои кухан» ба калами Б.Рахматзод таълиф ëфтааст. Муаллиф пеш аз хама нуктахои мехварии тамоми сарчашмахоро чудо ва тасниф карда, сипас дар бораи ривоëти заифу беасос, баррасй ва шархи шеъри ^мол дар манобеи кухан ва нихоят рочеъ ба сарчашмахои нави шинохти шоир, ки дар ин китоб истифода шудаанд, изхори назар мекунад. Ёдовар шудан бамаврид аст, ки пешгуфтори ин китоб ва чандин китобхои дигари камолшиносй, ки аз чониби Б.Рахматзод навишта шудааст, вокеан хам сирф тахассусй ва хирфай буда, назари сарсариву шитобзада ва такрори фикри дигарон нест, балки андешахоест мушикофонаву жарфбинона ва назархоест тахлиливу тоза.
Kитоби дигари ин силсила «Kамол дар оинаи пажух,иш»(11) ном дорад ва бо саъю эхтимоми номзади илмхои филологй Субхони Аъзамзод руйи кор омадааст. Хитоб бо назардошти зиëд будани маколоти пажухишгарон дар ду чилд ба накша гирифта шудааст. Тахияи ин китоб имкон додааст, ки шумори зиëди пажухишхо оид ба зиндагиву осори Kамоли Хучандй ба ахли тахкик пешниход шавад. Ин аст, ки бо талош ва эхтимоми мураттиб мухимтарин матолиби накди Kамоли Хучандй дар пажухишхои гарбиву шаркй аз огоз то солхои 60-уми асри бист гирд омадааст. Дар чилди дувум дар назар аст, ки маколоти илмии солхои 1960-1990 чамъоварй ва тадвин гардад.
Бо вучуди мушкилии дастрасй ба бархе пажухишхои гарбиву шаркй ва дар ихтдер надоштани баъзе аз сарчашмахо дар китоби зери назар мадорики пурбахои илмй ва матолиби судманди камолшиносй чамъ оварда шудааст. Худи мураттиб низ таъкид намудааст, ки на хамаи пажухишоти ин мархала пайдо ва ба китоб ворид карда шудаанд. Вокеан хам, бо он ки китоб «Накди ^моли Хучандй дар пажухишхои гарбиву шаркй» ном гирифтааст ва мураттиб дар пешгуфтори бисëр пурбори худ асомии ховаршиносони маъруфи Fарбро, ки дар таълифоташон аз ^моли Хучандй ëд кардаанд, мисли Д'Эрбло, Иосиф Х,аммер, Иоханн Фридрих Kозегартен, Натаниэл Блэнд, Арминий Вамбери, Х,ерман Этте, Эдуард Браун, Ян Рипка зикр мекунад, танхо аз таълифоти се нафари охир истифода мекунад, ки сабабаш хам пеши мо равшан аст. Таълифоти ин донишмандон хануз ба забони русй ë точикй (форсй) тарчума нашуда ë дастрас нестанд ва ин кор фурсату захмати бештареро такозо дорад, ки ин нуктаро муаллиф низ таъкид кардааст ва мо низ умедворем, нашрхои дигари китоби хозир бо вуруди ин матолиб боз хам комилтар мешаванд. Шояд дар китоби севуми ин чилд чой додани тамоми таълифоти гарбден ва тарчумахои онхо мувофики максад бошад.
Ч,олиб аст, ки иттилооти дастрасшуда аз руи каламрави чугрофии пажухиш, вобаста ба замони таълифашон дар чанд бахш дастабандй шудаанд.
khto6 бо мукаддимаи муфассал, ки ба калами Субхони Аъзамзод тааллук дорад, огоз мешавад ва кисматхои «Kамоли Хучандй дар ховаршиносии гарбиву шаркй», «Жамолшиносй дар Точикистон», «Kамоли Хучандй дар китобхои дарсии «Адабдати точик», «Жамоли Хучандй дар номахо», «Шарху тафсири камолшиносй» ва «Шарху тавзехот»-ро фаро гирифтааст. Рочеъ ба мукаддима метавон гуфт, ки муаллиф ба кадри имкон тамоми дастовардхои камолшиносиро на танхо мархала ба мархала номбар мекунад, балки аз бозëфтхои тозаи ин самт, калавишу лагжишхое, ки дар ин
пажудишдо род ёфта буданд, инчунин дар бораи бадсу мунозирадое, ки перомуни баъзе консепсиядо ва тезисдои илмй сар задаанд, маълумот медидад. Чунончи, аз дастоварддои ховаршиноси шадири рус И. С. Брагинский зимни панд маколаи у, ки дар ин китоб дой гирифтаанд, ёд карда, муаллиф хидматдои уро дар тадкики идтимоии ашъори Камоли Худандй, ки дустудудои илмии он солдо бар дамин равиш бунёд гирифта буд, таъкид мекунад.
Дар бахши нахустини китоб - «Камоли Худандй дар ховаршиносии гарбиву шаркй» навиштадои адли тадкики гарбиву шаркй В. В. Григорйев, Х,ерман Эте, Шиблии Нуъмонй, Агафангел Кримский, Эдуард Браун, Алиакбари Дедхудо, Евгений Бертелс, Иосиф Брагинский, Ян Рипка, Саид Нафисй, Эдсони Ёршотир, Зайнулобиддини Муътаман, Азизи Давлатободй, Забедулло Сафо, З. В. Пономарева, З. А. Черных ва М. Сурно гирдоварй шудаанд. Ин кисмат пажудишдои адабиётшиносй ва накди адабии поёни асри нуздад то нимаи асри бистро дар бар мегирад. Дар омади сухан бояд гуфта шавад, ки дар бахши тавзедот мураттиб беш аз 160 байти шодидро, ки дар маколоти донишмандон иктибос шудааст, бо нашри охирини девони Камол (5) киёс карда, тафовути ондоро муайян мекунад, ки ин дам аз тадаввули кори матншиносии осори шоир дарак медидад.
Дар бахши дигари китоб «Камолшиносй дар Тодикистон» кордои тадкикди камолшиносони варзидаи тодик Садриддин Айнй, Бободон Гафуров, Абдус салом Дедотй, Шарифдон Хусейнзода, Абдулганй Мирзоев, Ч,алол Икромй, Набидон Сатторов дой дода шудаанд. Дар кисмати севум, ки навиштадои муаллифи китобдои дарсии «Адабиёт» Шарифдон Хусейнзодаро дар бар мегирад, дар баробари баёни тардумаи доли Камоли Худандй ба дунари шоирй ва сабки эдоди у таваддуд зодир шудааст.
Бахши «Камоли Худандй дар номадо» шонздад номаи хубу шавковарро, ки дар фосилаи солдои 1939-2020 аз дониби адли илму адаби тодику рус ва миллатдои дигар навишта шудаанд, шомил аст.
^исмати «Шарду тафсири камолшиносй» ба баррасии осори камолшиносии солдои 1845-1960 ихтисос ёфта, маколоти дудогона, порадо аз рисола ва маколадо, пешгуфтори пажудишдо оид ба Камоли Худандй ва девондои шоир, кайду эзоди тадиягарони осори пажудиширо дар бар гирифтааст, ки ин навиштадо дар накду баррасии осори пажудишии садаи 19 то солдои 60-уми асри ХХ арзиши хоси илмй доранд.
Дар хотима мудимтарин матлабдое, ки ниёз ба тавзед ва тасдед доштаанд, аз дониби мураттиби китоб шард ёфтааст. Маъмулан дар китобдои илмии бунёдй ва пас аз матндои интикодй дар давошй ва ё дар охири китоб шарду тавзеди мураттибон оварда мешавад, ки дар ин китоб низ дамин шеваи хуби илмй ба кор рафтааст. ^исмати шарду тавзедот худ метавонад заминае барои чандин маколаи арзишманди дигар бошад, зеро дар аксари матолиби он масъаладои бадсталаб, консепсиядои илмй, нуктаи назардои мухталиф, кашфиётдои илмии донишмандон тавзед ёфта, кариб дар дамаи маворид диду назари муаллиф, мулодизадои инфиродии у низ ба калам омадаанд. Ин шеваи кор арзиши асари мавриди назарро боз дам бештар кардааст.
Ва нидоят, дар китобдое, ки бори иттилоотии зиёд мекашанд, хуб аст, агар дар канори шарду тавзедот федрасти номдои ашхос, кутуб ва гайра замима шавад, зеро ин китоб бештар дархури адабпажудон ва камолшиносон аст ва мавдудияти чунин федраст кори мудаккикро хеле осон ходад кард.
«Камол дар оинаи пажудиш» бо иттилои густарда ва далоили зиёд родеъ ба адвол ва осори Камоли Худандй падлудои зиёди зиндагй ва осори Хода Камолро равшан месозад. Ин китоб бо мудтавои пурбор, иттилоъ ва санаду далелдои кобили
таваччух оид ба Kамоли Хучандй давраи аввали шинохти Kамоли Хучандиро дар адабдати навин мунъакис намуда, дар пешрафти камолшиносй мусоидат хохад кард.
Чилди сеюми силсила «Kитобномаи ^моли Хучандй» (12) унвон гирифта, он хам шакли такмигёфтаи бахше аз «Мукаддимаи камолшиносй» аст, ки бо захмати кормандони Маркази илмии ^моли Хучандй ва китобхонаи оммавии вилояти Сугд тахия шудааст. Kитоб фехрасти осор, маколахо, сарчашмахои камолшиносй ва нашрхои ашъори шоирро фаро гирифтааст. Дар сарсухани он номзадхои илмхои филологй Бахром Мирсаидов ва Бахром Рахматзод мохияти тахияи чунин китобро шарх дода, аз мушкилоти чогузорй ва танзими мавод сухан ба мдан овардаанд. Kитоб дар мачмуъ 1529 манбаъро дар бар гирифта, дар чахор бахш мураттаб шудааст. Дар бахши аввал сарчашмахое зикр шудаанд, ки аз асри Х1У, аз замони зиндагии шоир то садаи ХХ таълиф шуда, дар онхо дар бораи ^моли Хучандй маълумот чой дорад. Дар бахши дувуми китоб <Жамоли Хучандй дар тахкики ховаршиносон» (ба забонхои хоричй) тахкикот ва тарчумахои камолшиносони хоричй чамъ оварда шудааст. Дар бахши сеюм, ки «Kамолшиносй дар мамолики Шарк» ном дорад, тахкикоти донишмандони Эрону Арабистон, Х,индустону Покистон, Афгонистону Туркия ва кишвархои дигар чой дода шудааст. Бахши охири китоб «Жамоли Хучандй дар тахкики олимони точик» ном дошта, осори олимон ва адибони точикро дар бар гирифтааст. Ч,ои шак нест, ки чунин китоб барои тамоми пажухишгарони осори ^мол басо муфид ва зарурист, зеро, аз як тараф, барои таълифи тадкикоти нав ангеза медихад, аз чониби дигар, барои огох будан аз собикаи тахкик дар мавзуи интихобшуда ва эхтирос аз такрор мусоидат менамояд. Танхо ба сифати пешниход дар нашрхои дигар гуфтан мумкин аст, ки хини танзим шумори бахшхо бояд бештар бошанд, зеро дар дохили «тахкикот» на танхо тадкикот, балки осори адабй, публисистй, тарчума ва гайра низ ба назар мерасанд, ки дурустии номгузории бахшхоро зери шубха мегузоранд.
Дар чилди чоруми силсила «Жамол - устоди бузурги забон»(4) маколоти забоншиносон марбут ба чанбахои савтй, лексикй, сарфй, нахвй, фразеологй гирдоварй шудаанд. Чунонки дар мукаддимаи ин китоб зикр мешавад, то ин дам чахор рисолаи илмй-тахкикотй аз чониби забоншиносон А.Абдукодиров ва А.Давронов, Ш.Х,аитова, М.Мирмухаммадова, М.Собирова таълиф шудаанд, ки масоили мухталифи забоншиносии осори Шайх Kамолро ба доираи тахкик кашидаанд. Мураттиб ва муаллифи пешгуфтор Фируза ^одирова 28 маколаи марбут ба вежагихои забонии ^моли Хучандиро дар ин мачмуа чой медихад, ва ба кавле барои пур кардани матолиби забоншиносии осори Шайх ^мол кушиши судманд ба анчом мерасонад.
Ба гайр аз асархои мазкур ду китоби дигареро низ Маркази илмй интишор кардааст, ки дар камолшиносй чойгохи вежа доранд ва бо масъалахои матншиносии ашъори ^моли Хучандй алокаманданд. Инхо «Вараки хусн» (мунтахаби газалхо, 2018) (8)ва «Kамоли Хучандй.Девон» (2020) (6) мебошанд, ки дар заминаи мукобала бо дастхатхои нодир ва тасхехи мутуне, ки пештар интишор ëфтаанд, ба чоп расидаанд. Баррасии хусну кубхи ин ду китоб масъалаи чудогона аст, ки ин макола имкони гунчоиши онро надорад. Гузашта аз ин, тахияи чопи интикодй дар заминаи нусхахо кори багоят сангин аст ва баррасии он низ вакту фурсату хавсала ва донишу огохии комилро такозо дорад.
Дар канори ин фаъолияти густарда Маркази илмии ^моли Хучандй нашри мусалсали маколоти марбут ба ^моли Хучандиро дар фаслномаи 'Замоли Хучандй" низ ба рох мондааст. Чунонки дар мукаддимаи "Kитобшиносии ^моли
Худандй" таъкид мешавад, то ин дам 22 шумораи фаслномаи "Камоли Худандй" интишор гардидааст, ки дар ондо "76 маколаи донишмандони ватаниву хоридй, 12 матни марбут ба Камол ва шарди комили 10 газали шоир дастраси алокамандон гардидааст" ( 12, с. 15).
Дар зодгоди шоир ба муносибати 700-солагии бузургдошти у дар Донишгоди давлатии Худанд ба номи академик Б.Гафуров шумораи вежаи мадаллаи илмии "Оинаи пажудишгод"(№3), мадмуаи маколоти илмй "Ёдкарди Камоли Худандй", "Камол Худжанди в России: исследования и переводы", "Тудфаи дон"( Шарди 40 газали Камоли Худандй) , инчунин дар донишгоддои дигари вилоят низ мадмуадои маколот ба табъ расиданд.
Хулоса, як назар ба китобдое, ки дар солдои охир оид ба шинохти Камоли Худандй, шахсият ва дадонбиниву шеъри у таълиф шудаанд, аз рушди бесобикаи ин шохаи адабиётшиносй дар Тодикистон ва махсусан аз садми "Маркази илмии Камоли Худандй" дар зодгоди шоир дарак дода, мардилаи сифатан нави камолшиносиро дар кишвари мо тайин ва тасдик мекунад.
Пайнавишт:
1. Армугони аули дил. Гузида ва тарцумаи газалиёти К.Х. - Хуцанд: Ношир, 2016.-236 с.
2. Дафтари ишц. Мунтахаби газалуои Камоли Хуцандй ба забони олмонй. - Хуцанд: Ношир, 2020. - 172 с.
3. Ишци минуй. Тарцумаи газалуои Камоли Хуцанди ба забони олмони.- Хуцанд: Ношир, 2018. -48 с.
4. Камол - устоди бузурги забон. Мацмуаи мацолоти марбут ба мууимтарин масоили забонии ашъори Камоли Хуцандй. Тауия, тадвин ва пешгуфтори Фируза Кодирова. Силсилаи китобуои камолшиносй. Цилди 4. - Хуцанд: Хуросон, 2020. - 272 с.
5. Камоли Хуцандй. Девон ба ууруфи тоцикй ва форсй . Тауияи А. Суруш.-Хуцанд: Хуросон, 2015.-1292 с.
6. Камоли Хуцандй. Девон. Тауияи Бауром Рауматов ва Оцилбой Оцилов.-Хуцанд: Хуросон, 2020.
7. Камоли Хуцандй. Иксири саодат. Ба кушиши Фахриддин Насриддинов -Хуцанд: Хуросон, 2015.-1292 с.
8. Камоли Хуцандй. Вараци уусн. Мунтахаби газалуо.Муцаддима, тауия, тавзеу ва нусхабадали Бауром Рауматов ва Оцилбой Оцилов -Хуцанд: Хуросон, 2018.- 520 с.
9. Камоли Хуцандй. Хабдау чаман. Тарцумаи 17 газали Камоли Хуцандй ва 17 гуфтор дар бораи у ба 8 забон. Мураттибон Бауром Рауматов ва Фируза Кодирова -Хуцанд: Хуросон, 2020.
10. Камол дар оинаи тазкирауо. Тауия ва тавзеуи Иззатбек Шехимов ва Зоуирцон Юсупов. Силсилаи китобуои камолшиносй. Цилди 1. - Хуцанд: Хуросон, 2020. - 300 с.
11.Камол дар оинаи пажууиш. Нацди Камоли Хуцандй дар пажууишуои гарбиву шарцй (аз огоз то солуои 60-уми садаи бист) Баргардон, тауия, тауциц, пешгуфтор ва шаруу тавзеуоти Субуони Аъзамзод. Силсилаи китобуои камолшиносй. Цилди 2/1. - Хуцанд: Хуросон, 2020. - 568 с.
12.Китобномаи Камоли Хуцандй. Феуристи осор, мацолауо, сарчашмауои камолшиносй ва нашруои ашъори шоир. Тауияи кормандони МД "Маркази илмии Камоли Хуцандй" ва китобхонаи вилоятии оммавии ба номи Тошхоца Асирй. Силсилаи китобуои камолшиносй. Цилди 2/1. - Хуцанд: Хуросон, 2020. - 488 с.
13. Маводи конференсияи байналмилалии "Камоли Хуцандй: ташаккули адабиётшиносй ва равобити адабй "(Хуцанд, 28-29 октябри соли 2016). - Хуцанд: Ношир, 2016. - 616 с.
14. Мактаби Камол. Тауия ва танзими Бауром Рауматов ва Шоира Олимова.-Хуцанд: Ношир, 2019. -528 с.
15. Муцаддимаи камолшиноси.Тауияи Бауром Рауматов ва Иззатбек Шехимов. -Хуцанд:Ношир, 2015. - 504 с.
Reference Literature:
1. Gift for Lovers. Selections and Translations of K.Khujandi^s Ghazals. - Khujand: Publisher, 2016. - 236pp.
2. Love Notebook. Selections and Translations of K.KhujandVs Ghazals into German. - Khujand: Publisher, 2020. - 172 pp.
3. Heavenly Love. Translation of K.Khujandi^s Ghazals into German. - Khujand: Publisher, 2018. - 48 pp.
4. Kamol Being a Great Master of Language. Collection of Articles on the most Important Linguistic Issues Beset with Kamoli Khujandi 's Poetry. Preparation, compilation and introduction of Firuza Kodirova. A series of books on Kamol studies. - V.4. - Khujand: Khuroson, 2020. - 272pp.
5. Kamoli Khujandi. Divan in Tajik and Persian. Prepared by A. Surush. - Khujand: Khuroson, 2015. - 1292 pp.
6. Kamoli Khujandi. Divan. Text preparation by Bakhrom Rakhmatov and Okilba Okilov. - Khu-jand: Khuroson, 2020.
7. Kamoli Khujandi. Potion of Happiness. Under the editorship of Fakhriddin Nasriddinov-Khujand: Khuroson, 2015. - 1292 pp.
8. Kamoli Khujandi. Beauty Page. Selected Ghazals. Introduction, preparation, commentaries and Variant Reading of BakhromRakhmatov and Okilboy Akilov - Khujand: Khuroson, 2018. - 520 pp.
9. Kamoli Khujandi. Seventeen Flower-Beds. Translation of 17 ghazals of Kamoli Khujandi and 17 comments concerning him in 8 languages. Compiled by Bakhrom Rakhmatov and Firuza Kodirova - Khujand: Khuroson, 2020.
10.Kamol in the Mirror of Anthologies. Edited and commented by Izzatbek Shekhimov and Zohir-zhon Yusupov. A series of books on Kamol studies. - V.1. - Khujand: Khuroson, 2020. - 300 pp.
11.Kamol in the Mirror of the Researches. Criticism of Kamoli Khujandi in Western and Oriental studies (from the beginning to the 60-ies of the XX-th century). Translation, compilation, research, introduction and comments by Subhon Azamzod. A series of books on Kamol studies. VV.2/1. - Khujand: Khuroson, 2020. - 568 pp.
12.Kamoli Khujandi's Bibliography. Catalogue of works, articles, sources on Kamol studies and publications of poetry. Compiled by the staff of the SI "Kamoli Khujandi Scientific Center " and the Regional Public Library named after Toshkhoja Asiri. A series of books on Kamol studies. - VV.2/1. - Khujand: Khuroson, 2020. - 488pp.
13.Materials of the International Conference: "Kamol Khujandi: Formation of Literary Studies and Literary Ties ", (Khujand, October 28-29, 2016). - Khujand: Publisher, 2016. - 616pp.
14.Kamol School. Prepared and compiledby Bakhrom Rakhmatov and Shoira Olimova. - Khujand: Publisher, 2019. - 528 pp.
15.Introduction to Kamol Studies: prepared by Bakhrom Rakhmatov and Izzatbek Shekhimov. -Khujand: Publisher, 2015. - 504 pp.
