Научная статья на тему 'Мамлакатимизда нотариат соҳасини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожланиш тарихи'

Мамлакатимизда нотариат соҳасини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожланиш тарихи Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
96
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Востоковедение
Область наук
Ключевые слова
фуқаролик / шартномавий / ер / оилавий / мерос / ҳуқуқий муносабат / шариат / одат / нотариуснинг функцияси / тарихий / ҳуқуқий / одат / суғд ҳужжатлари / давлат. / гражданские / договорные / земельные / семейные / наследственные / правовые отношение / шариат / адат / функции нотариуса / исторические / правовые / традиция / согдийские документы / государтсва.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Интизор Мамажонова

Мақолада мамлакатимизда нотариат соҳасини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожлани тарихи ёритилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2018 йил 28 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига қилган мурожаатида мамлакатимиз тарихини яқиндан ўрганиш ва хронологик тарзда ўрганишни қонун даражасига кўтарганлиги ва 2017-2021 йилдаги“Ҳаракатлар стратегияси”да нотариат соҳасини ислоҳ қилиш масалалари мамлакатимиз мустақиликка эришгандан сўнг илк маротаба айнан шу ҳужжатда муҳим вазифа сифатида белгилаб берилганлиги қайд этиб ўтилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Исторические корни и история развития нотариального дела в нашей стране

В статье освещаются историю нотариата. Историю нотариата можно проследить еще с древних времен. Вгоды независимоти в Республике Узбекистан создана цельная правовая система по защите прав, свобод и законных интересов граждан в практической деятельности нотариата. В которой деятель¬ности нотариата занимают важное место в стратегии действий по пяти приоритетным направлениям развития Республики Узбекистан в 2017-2021 годах, определены задачи концептуальноорганизационные основы нотарильных органов в Узбекистане.

Текст научной работы на тему «Мамлакатимизда нотариат соҳасини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожланиш тарихи»

МАМАЖОНОВА ИНТИЗОР

таянч докторанти, Чирчщ давлат педагогика институти

Мамлакатимизда нотариат со^асини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожланиш тарихи

https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-18

Аннотация. Мацолада мамлакатимизда нотариат сощсини вужудга келишининг тарихий илдизлари ва ривожлани тарихи ёритилди. Узбекистан Республикаси Президенти ШММирзиёев 2018 йил 28 декабрда Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига цилган мурожаатида мамлакатимиз тарихини яциндан урганиш ва хронологик тарзда урганишни цонун даражасига кутарганлиги ва 2017-2021 йилдаги"Хрракатлар стратегияси"да нотариат соуасини исло% цилиш масалалари мамлакатимиз мустациликка эришгандан сунг илк маротаба айнан шу \ужжатда му^им вазифа сифатида белгилаб берилганлиги цайд этиб утилди.

Таянч суз ва иборалар: фуцаролик, шартномавий, ер, оилавий, мерос, хуцуций муносабат, шариат, одат,нотариуснингфункцияси, тарихий, хуцуций, одат, сугдхужжатлари, давлат.

Аннотация. В статье освещаются историю нотариата. Историю нотариата можно проследить еще с древних времен. Вгоды независимоти в Республике Узбекистан создана цельная правовая система по защите прав, свобод и законных интересов граждан в практической деятельности нотариата. В которой деятельности нотариата занимают важное место в стратегии действий по пяти приоритетным направлениям развития Республики Узбекистан в 20172021 годах, определены задачи концептуально- организационные основы нотарильных органов в Узбекистане.

Опорные слова и выражения: гражданские, договорные, земельные, семейные, наследственные, правовые отношение, шариат, адат, функции нотариуса, исторические, правовые, традиция, согдийские документы, государтсва.

Abstract. The article deals with the issue during the years of independence in the Republic of Uzbekistan, an integral legal system was created to protect the rights, freedoms and legitimate interests of citizens in the practice of notaries. In which the activities of notaries occupy an important place in the strategy of action in five priority areas of development of the Republic of Uzbekistan in 2017-2021, the tasks of the conceptual and organizational foundations ofnotary bodies in Uzbekistan are defined.

Keywords and expressions: civil, contractual, land, family, inheritance, legal relations, sharia, adat, functions of a notary, historical, legal, tradition, Sogdian documents, states.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2018 йил 28 декабрда Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига килган мурожаатида мамлакатимиз тарихини якиндан урганиш ва хронологик тарзда урганишни конун даражасига^утарди. Бу эса биз тарихчиларга катта мажбурият юклаш билан бирга Ватан олдидаги масъулиятни кучайтирди. Мамлака-тимизнинг барча жабхаларида амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлар боис, Узбекистон ХХ1асрда миллий тикланишдан миллий тараккиёт сари кадам ташлади.

Мамлакатимизнинг барча жабхдларида амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлар боис, Узбекистон ХХ1асрда миллий тикланишдан миллий тараккиёт сари кадам ташлади. Утган давр мобайнида узок утмишларга бориб такалувчи улкан тарихимизда ечимини кутаётган муаммолар талайгина. Шундай фундаментал масалалардан бири-узбек халки давлатчилигида амалда булган хукукий тартиб, давлатимиз тарихида мавжуд булган хукукий муносабатлар, шариат конун-коидалари асосида жорий этилган ва уша даврларда фаолият юритган хамда давлатнинг хукукий муносабатларини бошкарган кози ва бекларнинг хукукий макоми, улар томонидан бажарилган харакатларнинг тарихий номлари, мазкур хукукий жараёнларнинг давлат ижтимоий хаётида тутган урни каби масалалар тарихчи олимлар томонидан ёритилаётган мавзулар хисобланади.

Мамлакатимизнинг барча жабхаларида амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлар боис, Узбекистон ХХ1асрда миллий тикланишдан миллий тараккиёт сари кадам ташлади.

1 2018 йил 28 декабрда Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига килган мурожаати

123

Таъкидлаш жоизки, нотариатнинг тарихий илдизлари кадим-кадим замонларга, хали гор одами бошкалар билан хамжамиятда узини кандай муаммолар кутаётганлигини тасаввур хам килолмаган вактларга бориб такалади. Ижтимоий тузум тараккиётининг ибтидосидаёк хукукка эхтиёж тугила бошлаган, эхтимол, хали онги уйгонмаган одамлар уртасида табиий равишда тез-тез низолар чикиб турганлигининг боиси хам шундандир.

Утган давр мобайнида узок утмишларга бориб такалувчи улкан тарихимизда ечимини кутаётган муаммолар талайгина. Шундай фундаментал масалалардан бири-узбек халки давлатчилигида амалда булган хукукий тартиб, давлатимиз тарихида мавжуд булган хукукий муносабатлар, шариат конун-коидалари асосида жорий этилган ва уша даврларда фаолият юритган хамда давлатнинг хукукий муносабатларини бошкарган кози ва бекларнинг хукукий макоми, улар томонидан бажарилган харакатларнинг тарихий номлари, мазкур хукукий жараёнларнинг давлат ижтимоий хаётида тутган урни каби масалалар тарихчи олимлар томонидан ёритилаётган мавзулар хисобланади.

Жумладан, тарихий манбаларга таянган холда айтиш мумкинки, Бухоро ва Хоразмда минг йилдан ортик давр мобайнида ижтимоий муносабатларни хукукий жихатдан тартибга солиш ва уша вактда нотариус номига эга булмаса-да, бирок ,нотариал харакатни бажаришга асос булган шариат-фикх конунлари, ушбу конунларга асосан бажарилган нотариал харакатни узида мужассам этган хужжатлар тарихий жихатдан урганилмаган. Хукукшунос олим А.Саидов таъкидлаб утгандек, Бухоро ва Хоразмда минг йилдан ортик давр мобайнида эгалик килиш, судда даъво кузгатиш ва уни кондириш, мажбуриятлар ва уларнинг ижросини таъминлаш, мулкларни узгартиришнинг хукукий макоми хакида коидалар ишлаб чикилган ва мукаммал тартибга солинган"1, бирок, мазмун жихатдан нотариал харакатни узида мужассам этган ушбу коидалар илмий тадкикот объекти сифатида тарихий жихатдан урганилмаган.

Тугри, хозирги кунда айрим хукукшунос олимларимиз томонидан хукукнинг айрим тури буйича, хукук тарихига тухталиб утилган. Жумладан, жиноят хукуки тарихи Г.Абдумажидов2, жиноий жазо институти тарихи ^.Абдурасулова3,суд тизими тарихи А.Эгамбердиев4, саноат мулки хукукининг тарихий тараккиёти С.Гуломов5,мулк хукуки тараккиёти тарихи Г.Алеулова6,Узбекистонда корпоратив муносабатларнинг вужудга келиши ва ривожланиш боскичларига Д.Валеев7ларнинг илмий маколаларида мурожаат этилган, бирок, илмий тадкикот объекти сифатида урганилмаган.

Нотариат сохаси хукукнинг бир бугини хисобланади. Хукук давлат билан бирга пайдо булади ва ривожланади. Давлат булмаган жойда хукук булмайди. Олим Зиёдулла Мукимов таъбири билан айтганда "Жамиятдан ташкари давлат ва хукук булмагандек, давлат ва хукукнинг ундан алохида ажралган холдаги тарихи хам булиши мумкин эмас, чунки давлат жамиятнинг уз махсули, узи кашф этган сиёсий ташкилот булса,хукук унга хизмат этувчи мезонлар, коидалар тупламидан иборат"8.

Мамлакатимиз мустакиликка эришгунча булган даврда нотариат сохасининг шаклланиши ва ривожланиши тарихий ахамиятга эга ходиса булиш билан бирга, тарихчи

1Саидов А.Х. Бухоро ва Хива фикх мактаблари анъаналари тарихидан // Узбекистон ижтимоий фанлар. 1997,№7-8.Б.41-54.

2 Г.Абдумажидов "Узбекистон худудида жиноий-хукукий тафаккурнинг ривожланишидан лавхалар".// Узбекистон худудида хукукнинг тарихий ривожланиши.Тошкент Давлат юридик институти ва Конрад Аденауэр жамгармаси ташкил этган илмий семинар материалларидан олинди. Тошкент "Адолат" 2007.23 -27.б.

3 ^.Абдурасулова "Жиноий жазо институти тарихидан" Уша манба. 27-34б.

4 А.Эгамбердиев "Минтакада суд тизимининг шаклланиши ва ривожланиши" Уша манба.34-42 б.

5 С.Гуломов "Саноат мулки хукукининг тарихий тараккиёти" Уша манба.77-86 б.

6 Г.Алеулова "Узбекистонда мулк хукуки тараккиёти тарихи" Уша манба.86-95б.

7 Д.Валеев "Узбекистонда корпоратив муносабатларнинг вужудга келиши ва ривожланиши боскичлари"//Узбекистон худудида хукукнинг тарихий ривожланиши.Тошкент Давлат юридик институти ва Конрад Аденауэр жамгармаси ташкил этган илмий семинар материалларидан олинди. Тошкент "Адолат" 2007.111-116.

8 Зиёдулла Мукимов "Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. Тошкент "Адолат" 2003,5-бет.

124

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

олимларимиз томонидан кул урилмаган соха хисобланади. Нотариат тарихини ёритишда узбек олимлари томонидан топ этилган адабиётлар мухим урин эгаллайди. Жумладан: Зиёдулла Мукимов1,АзаматЗиё2, Бурибой Ахмедов3 ,А.Сагдуллаев4,

У.И.Абдуллаев5, Ф.Боиназаров6,С.А.Исхаков,А.Р.Рахманов7,Бобоев Х., ХасановС8, Мухамедов А9, Узбекистон Республикаси Миллий Давлат Архив фондида сакланаётган хужжатлар10, ИшановА.И11, Юнусхужаева М.,

МирисмоиловаУ.12,АмироваМ.,ТогаевС.13,Б.Эшов14,академик Х.Сулаймонова тахрири остида чоп этилган "Узбекистон совет давлати ва хукуки тарихи"15 уч жилдли китоб, Боротов М.Хнинг номзодлик диссертацияси16га мурожаат этилди.

Мавзу тарихшунослигида хорижлик олимларнинг тадкикотлари мухим уринга эга булиб, улар томонидан нотариат тарихига оид катор илмий-тадкикот ишлари амалга оширилган ва адабиётлар нашр этилган.

Н.Я.Бичурин,В.И.Авдиев17,ТолстовС.П18,ВоробьеваС.И19,АвдюковМ.Г20,Авдеенко,Н.И, КабаковаМ.А.21 ,Гомола А.И22, Аргунов В.Н.23, СелянинА.В24, ИвановП.П.25 нотариат тарихи, нотариат сохасининг жамият хаётида тутган урни,унинг вазифаси, нотариал фаолиятнинг ижтимоий, фукаролик-хукукий муносабатни тартибга солишдаги урни

каби масалаларни урганишган,

1 Зиёдулла Мукимов "Узбекистон давлати ва хукуки тарихи".Тошкент "Адолат" 2003 . Зиёдулла Мукимов "Шайбонийлар давлати ва хукуки"Тошкент "Адолат" 2007.

2 Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи( Энг кадимги даврдан Россия боскинига кадар) Т., "Шарк", 2000.

3 Ахмедов Бурибой "Узбекистон тарихи манбалари"( Кадимги замон ва урта асрлар) Тошкент "Укитувчи" 2001. "Тарихдан сабоклар". Тшшкент "Укитувчи" 1994.

4 Сагдуллаев.А., "Кадимги Узбекистон илк ёзма манбаларда" Тошкент "Укитувчи" 1996/

5 Абдуллаев У.И. "Урта Осиёда кадимги бошкарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги" "Академия" Тошкент-2009.

6 Боиназаров Ф., "Кадимги дунё тарихи" "Тошкент" А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти-2004.

7 Исхаков С.А., А.Р.Рахманов "Мусулмон хукуки" Тошкент-2012.

8Бобоев X,., Хасанов С. Авесто-маънавиятимиз сарчашмаси.-Т.:Адолат.2001.52-б.

9МухамедовА. Фукаролик хукуки тамойилларининг тадрижий ривожланиши"//Фукаролик конунчилигининг ривожланиши ва долзарб муаммолари мавзусидаги халкаро илмий -амалий конференция материаллари. Тошкент- 2005, - 348 б.

10 Узбекистон Республикаси Миллий Давлат Архиви фонд И660, ОП№2, Д№1, Л№11, Л№12, И.660,0П-№4,Д-№16, Л-№6, Л-№12, Л-№75, Л-№85, Л-№88. И660, ОП№2,Д№1, Л№1, Л№11, Л№12.

11 Ишанов А.И. «Основные черты общественного строя Бухарского ханства» 1983.-125с.

12 Юнусхужаева М., Мирисмоилова У."По истории Ташкента конца Х1Х начала ХХ веков" О.Н.У. 1983. ЧастьЗ, -С.49-50.

13 Амирова М., Тогаев С. "Нотариат" Саволлар ва жавоблар. Академик Д.Рахмонкулов тахрири остида. Тошкент.:: Узбекистон.2001. -Б.24-25.

14 Эшов.Б. "Узбекистон давлатчилиги ва бошкаруви тарихи" Тошкент-2012.-34б.

15 История Советского Государства и права Узбекистана Том-1, Том-2, Том-3, Издательство Академии наук УзССР. Ташкент 1960-С 485-486. Том-3 Ташкент .: Издательство «ФАН», 1968.-67с.

16 Боротов М.Х."Бозор муносабатлари шароитида давлатнинг фукаролик-хукукий макоми"Юридик фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати.Тошкент, 2004. 5б.

17 Авдиев В.И. Кадимги Шарк тарихи УЗССР "Урта ва Олий мактаб" Давлат нашриёти, Тошкент-1964,-С 17.

18 Толстов С.П.»Древний Хорезм»Опись исторический архиологического исследования-МГУ 1948,-С 56-57.

19 Воробьева С.И. Жамиятда хукук ва урф одатлар, -Т. :1986.12-б.

20 Авдюков М.Г. "История советского нотариата".Нотариат в СССР. Учебник. Москва,1974. -С 14-20.

21Авдеенко Н.И.,Кабакова М.А "История законодательства о советском нотариате". Учебное пособие Нотариат в СССР.Ленинград, 1984. --С 9-13.

22 Гомола А.И "История развития нотариата" .Учебник . "Нотариат" Москва, 2008. -С 5-7.

23Аргунов В.Н. «История возникновения нотариата» Учебное пособие «Нотариат» Издательство

«БЕК».Москва.:1994.-С 7-14.

24 Селянин А.В. «История развития нотариата».Учебное пособие «Нотариат» Издательство Питер, 2005.-С 78.

25 Иванов П.П.Архив Хивинский ханов Х1Х век. Исследование и опись документов с исторического введения .Л-1940.-С.203-214.

125

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

ПожарскаяЮ.В.1,АфанасьеваЕ.А.2,ДеминаН.В.3АбиловаА.Б.4,ДолговА.В5,Долгов М.А.6, Коваленко, Б.А.7,ЗадорожнаяО.П8. Заломов В.А.9,Ралько ВВ.10, Ахрамеева О. В.п,Богатырев Н. В.12, Комаров Н. И.13, Мазанюк Ю. А.14, Олейнова А.Г15,Шаповалова Л.Л.16, БегичевА. В17, Мизинцев Е. Н18, Мальцева С. В19,Черемных И. Г20, Алферов И. А.21, Зацепина, С. А22, Сычев О. М23, Азнаев А.М.24, Акимова С. Б.25, Кармишев С. М.26,каби

1 Пожарская Ю.В. "Институт нотариата России и Германии в XIX - начале XXI вв. : историко-правовое исследование. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук . Москва 2013 г. http://www.dslib.net/teoria-prava/insitut-notariata-rossii-i-germanii-v-xix-

2 Афанасьева Е. А. Нотариат Российской империи периода модернизации страны (конец XIX- начало XX века): историко-правовое исследование: дис... канд. юрид. наук: М., 2015. 223 с.

3 Демина, Н.В. Формирование и развитие нотариата в контексте эволюции государственности России: историко-правовой аспект: дис. ... канд.юрид.наук. М., 2010. 168 с.

4 Абилова А. Б. Социальные функции нотариата в современных условиях: дис ... канд.социол.наук. М., 2006. 188 с;

5 Долгов А. В. Деятельность нотариата как института советской политической системы в 1920-е - в начале 1970-х гг. (на материалах Ставрополья): дис ... канд.ист.наук. Ставрополь, 2015. 279 с.;

6 Долгов М. А. Институт нотариата в Российском государстве: историко -правовое исследование: дис. ... канд. юрид. наук: М., 2005;

7 Коваленко, Б. А. Эволюция нотариальной деятельности и ее роль в наследственном праве: историко -правовое исследование: дис ... канд.юрид. наук: Краснодар, 2007. 211 с.;

8 Задорожная О.П. Нотариат нового российского общества через призму законодательных актов, трудов учёных, специалистов и практиков: автореф. дис. ... д-ра философии (Ph.D) в форме научного доклада: М., 2007. 51 с.;

9 Заломов, В. А. Правовое регулирование создания и развития нотариата в Российской империи: 1866 -1917: дис ... канд. юрид. наук. М., 2012. 169 с.;

10 Ралько, В. В. Теория правовой деятельности нотариата: дис ... д-ра.юрид.наук : М., 2010. 375 с.

11 Ахрамеева О. В. Соотношение публично-правовых и частоправовых начал в оказании публичных услуг населению в Российской Федерации: на примере адвокатуры и нотариата: автореф. дис ... канд.юрид.наук: Ставрополь, 2011. с.;

12 Богатырев Н. В. Место и роль нотариата в осуществлении охранительной функции права: общетеоретический и сравнительный аспект: дис ... канд.юрид.наук:.:. Саратов, 2016. 200 с.;

13 Комаров Н. И. Нотариат в Российской империи во второй половине XIX - начале XX века (Историко-правовое исследование): дис. ... канд. юрид. наук: М., 2004. 159 е.;

14 Мазанюк Ю. А. Становление и развитие института нотариата в Нидерландах: дис. ... канд. юрид. наук. М., 2017;

15 Олейнова А. Г. История становления законодательства о нотариате в России: дис. ... канд. юрид. наук: (12.00.11). М., 2004. 179 е.;

16 Шаповалова Л. Л. Становление и развитие института нотариата в России (Историко-правовой аспект): дис. ... канд. юрид. наук: Ставрополь, 2000. 176 с.

17 Бегичев А. В. Правозащитная деятельность нотариата в сфере соблюдения прав и законных интересов участников гражданского оборота при обеспечении доказательств: дисс ... д.ю.н., Москва, 2016.- 376

18 Мизинцев Е. Н Организационно-правовые основы нотариата в Российской Федерации и зарубежных странах (сравнительно-правовое исследование): автореферат дисс ... канд.юрид.н к:.- Москва, 2012.- 34 с.;

19 Мальцева С. В. Роль нотариата в удостоверении сделок с недвижимым имуществом: Дис. ... канд. юрид. наук: 12.00.03: Москва, 2004- 155с

20 Черемных И. Г. Становление независимого нотариата России как института по осуществлению правоохранительной деятельности: автореф. дис. ... д.ю.н.: Москва, 2007.- 53 с

21 Алферов И. А. Нотариальная форма защиты и охраны права и законного интереса: дис. ... канд. юрид. наук: Москва, 2007 200 с.

22 Зацепина, С. А. Нотариат в системе гражданской юрисдикции: автореф.т дис. ... к.ю.н.. - Екатеринбург, 2002.- 44 с

23 Сычев О. М. Регулирование отношений с участием частного нотариата в России: гражданско-правовой аспект : дисс. ... к.ю.н.: Краснодар, 2008.- 232 с.;

24 Азнаев А.М. Конституционно-правовые основы деятельности нотариата в Российской Федерации: диссертация ... канд. юрид. н:- Москва, 2008.- 190 с. Из истории нотариата //Нотариус.- 2007.-№5.

25 Акимова С. Б. Обеспечение конституционного права граждан на оказание квалифицированной юридической помощи и защиты права собственности нотариатом в Российской Федерации : Дис. ... канд. юрид. наук: Пенза, 2004. 176 с.

26 Кармишев С. М. Конституционно- правовое регулирование организации и деятельности нотариата в Российской Федерации по обеспечению прав несовершеннолетних: дисс. ... канд. юрид. н.: Пенза, 2008. - 189 с.;

126

олимлар томонидан олиб борилган илмий-тадкикот ишларида нотариат сохаси тарихий, ижтимоий ва хукукий жихатдан урганилган. Мавзу тарихшунослигини ёритишда хорижлик олимларнинг илмий-тадкикот ишлари ва улар томонидан яратилган адабиётларга мурожаат этиш билан чекланмаслдан, Хидоя^уръони карим2, Мухтасар3, Авесто4 каби тарихий хужжатларга хам мурожаат этилди. Фикримизча, дунёга келаётган янги касб узининг ибтидоий шакл-шамойилини илк намоён этган вакт Авесто билан боглик деб биламиз.

Нотариатнинг илк шаклланиш омилларини ёритишда, академик А.Сагдуллаевнинг "Авесто" буйича келтирган фикларига тухталиб утишни лозим топдик. "Авесто"-зардуштийлик динининг мукаддас китоби булиб, шу диндаги халкларнинг шариат конунлари мажмуидир"5деб таъкидлайди. А.Сагдуллаев кайд этишича, замонамизгача етиб келган "Авесто" кисмлари милоддан аввалги Ш-YII асрларда тахрир килинган. Авесто 1771 йилда Дюперрон томонидан таржима килинган ва Авесто дастлаб 21 та китобдан иборат булган6.

Тарихчи олим Бурибой Ах,медов"Узбекистон тарихи манбалари"(кадим-ги замон ва урта асрлар) номли китобида тарихий манбаларни бешта асосий туркумга ажратиб урганган, бизнинг илмий тадкикот ишимизнинг объекти булган нотариал фаолият билан боглик булган хужжатлар олим томонидан лингвистик манбалар каторига киритилган7. Узбек давлатчилиги тарихини энг кадимги даврдан Россия боскинига кадар ёритган олим Азамат Зиё "узбек давлатчилигининг энг кадимий тарихий даврларини ёритишда археологик казишмалар натижалари, махаллий ёзма адабиёт намуналари (масалан "Авесто"кухна эроний битиклар, юнонлик, хитойлик, хиндистонлик ва бошка ерлик муаллифлар ёзиб колдирган манбалар)дан фойдаландик"8 деб таъкидлаб утади. Ушбу тарихчи олим кайд этиб утган кухна эроний битиклар орасида нотариат сохасининг илк шаклларини узида ифодалаган жумладан, хозирги кунда нотариал тартибда тасдикланаётган шартномаларда курсатилиши зарур булган томонларнинг мажбуриятига оид битиклар мавжудлигини таъкидлаб утмокчимиз. Зиёдулла Мукимов Узбекистон давлати ва хукуки номли китобида9 кадимги давр Марказий Осиё халклари хукукини урганишда "Авесто" катта ахамиятга эга эканлигини изохлайди. Олимларимиз томонидан олиб борилган илмий-тадкикот натижаларига кура билдирилган хулосаларга таяниб, биз мамлакатимиз худудида нотариат сохасининг шаклланиши хакидаги сиёсий-хукукий таълимотлар мужассамлашган илк манба - Авесто деб айта оламиз.

"Авесто"да икки хил мажбурият тан олинган. Биринчидан, тантанали равишда касам ичиш (варуна) хинд-эрон сузи "вер"-богламок сузининг узагидан олинган, унга кура, киши бирон харакатни содир этиш ёки этмаслик мажбуриятини олган. Иккинчидан, бу битим ёки шартнома хисобланиб, митра (Хинд-ориен сузи )"мей"-"алмашиш деб аталган, унга кура, томонлар узаро бирон нарса тугрисида келишган10. Биз ушбу холатни хозириги кунда нотариуслар томонидан амалга оширилаётган турли хил куринишдаги икки томонлама тузилаётган шартномаларга киёслашимиз мумкин.Ушбу жараёнда касам ичганлик холати, нотариал тартибда тасдикланган шартномаларда тарафларга юклатилган мажбуриятларга тенглаштириш мумкин.

:"Хидоя"Комментарии мусульманского права.ответственный редактор, А.Х. Саидов, Саидов А.Х."Важнейший памятник шариата мусульманского мира"// Хидоя Комментарии мусульманского права Ташкент "Узбекистон" 1 том 1994. -С. 25-44.

2 Куръони карим Нисо сураси, 7-ояти "Чулпон"Тошкент Алоуддин Мансур таржимаси, узбекча изохди таржима 55 -б.

3Мухтасар. -Т.: Чулпон. 1994. -205, 189, 214, 275 б.

4 АВЕСТО тарихий-адабий ёдгорлик F.Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент-2015.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5 А.Сагдуллаев "Кадимги Узбекистон илк ёзма манбаларда"Тошкент- "Укитувчи" 1996. 12 б.

6 А.Сагдуллаев "Кадимги Узбекистон илк ёзма манбаларда"Тошкент- "У^итувчи" 1996. 13б.

7 Бурибой Ахмедов. "Узбекистон тарихи манбалари"(Кадимги замон ва урта асрлар) Тошкент "У^итувчи" 2001. 9б.

8 Азамат Зиё "Узбек давлатчилиги тарихи" "Шарк" нашриёт матбаа Клнцерни бош тахририяти ТОшкент-2000. 25б.

9 Зиёдулла Мукимов "Узбекистон давлати ва хукуки тарихи" Тошкент "Адолат" 2003.

10 Мэри Бойс , «Зароастрийцк Верования и обычи», 2-е Издательство М., «Наука». 1989, 16- стр.( Зиёдулла Мукимовнинг Узбекистон давлати ва хукуки тарихи китобидан олинди)

127

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Бундан куриниб турибдики, "Авесто" xyKyK манбаи сифатида купгина юксак нижний кадр-кимматлар асoсида ижгимoий мyнoсабатларни тартибга сoлишга xизмат килган. Mазкyр манбада кайд этидишича, OKCOKOЛЛар кенгашнинг муътабар yдамoси-кoхин oдий судъя вазифасини бажарган. Шунингдек, унда кедтирилган «вис»тушунчаси хам уруг жамoаси бoшлиFи сифатида ижтимoий-хyкyкий вазифадарни бажарган. У катта oида жамoаси oксoкoддари oрасидан сайданиб, yрyF жамoаси бoшдиFи, судъя, кюх,ин ва жамoа рахтамаси хисoбданган. Эътибoрди жихати шундаки, факатгина «.. .зардуштийлик кoнyн-кoидадарини яxши бидадиган Oдий шхин -Заратyштрoэма» суд жараëнидарини oлиб бoрган. Бу эса уз навбатида, кадим даврдарда хам диний амалдoрларнинг oбрyси ва нуфузи жуда ю^ри булиб, xаггo удар судъядик лавoзимига yрyF жамoаси oксoкoддари oрасидан танданиб сайданган хамда бир вактнинг узида судъя, кoхин ва жамoа бoшлиFи вазифадарини oдиб бoргандигидан дадoдат беради.

"Авесто"ни жамият ижтимoий хаëтида тутган урни, унда идгари сурилган FOялар хакида oдимдар тoмoнидан куплаб фикрдар биддирилган. "Кадим замoндарда урта oсиëликлар зардуштийлик динини мукаддас деб бидишган. Бу диннинг ^нуни "Авесто'^дир. Ушбу фикрга кушидган А.Сагдуддаев "Замoнамизгача етиб кедган "Авесто"-худудимизга етиб кедган идк ëзма манба"2дир деб фикр биддиради.

Oлимларимиз "Aвестo"да хукукий FOялар мавжуддигини идмий мoнoграфиядарда тахлид килгандар. Жумладан, Э.В.Pтведадзе, A.Х.Саидoв, Е.В.Абдуддаевдарнинг 2001 йидда чoп этилган мoнoграфиясида "Авесто"да-ги сиëсий ва хукукий FOядар ëритилган3 деб таъкидлайди.

Хyдoса килиб айтганда "Aвестo"даги хукукий FOялар заминида нoтариатга oид булган идк тушунчадар мавжуд.

Узбекистан ердарида 551-744 йилгача булган даврдаги хукук манба-ларини урганишга ëрдам берадиган бизгача етиб кедган хужжатлар туплами, сyFд хужжатдари туплами Узбекистан ердарида 551-744 йилгача булган даврдаги хукук манбаларини урганишга ëрдам берадиган, ягoна тарикий хужжат хисoбданади. СyFд хужжатдари 1933 йидда MyF тoFидаги кадъа xарoбалардан деярди 1200 йиддан кейин топилган тариxий хужжат булиб, удар В.А.Липщиц4, А.А.Фрейман, O.И.Смирнoва5 ва M.H.Бoгoдюбoвдар тoмoнидан яFнoб тили ëрдамида урганилиб, рус тилига таржима этилган6.

Жами 76 юридик-нoтариал хужжатларнинг 74таси сyFд тилида ëзилган. Хужжатларнинг бир кисмини узбек oлими M.Исхoкoв узбек тилига таржима килиб, чукур урганганЖазкур маълyмoтлар ва арxеoлoгия, тангашyнoслик маълyмoтлари VII-VIII асрларда Сугднинг ижгимoий-сиëсий тузуми хамда xy^E^Ë мyнoсабатлари тугрисида кимматли маълyмoтлар беради. Хужжатларнинг тариxий-xyкyкий ахамияти хoзирча жуда кам урганилган. Hoтариат азхаси фаoлиятига бoFЛик булган энг мухим манбалардан бири бу Сурд хужжатдари хисoбланади. Бу бoрада Зиëдyлла Myкимoв илк марoтаба СуЕд хужжатларини юpuдuк-нomapuaл хужжатлар деб шмлаган ва Турк хoкoнлиги даврида СуЕдда юридик хужжатларни маxсyс белгиланган шаклда тузилиб, расмийлаштирадиган махкама ва мансабдoр шаxс булган деб хисoблашимиз мумкин деган фикрни илгари сурган.

Хужжатлар ичида энг каттаси 90 катoрдан ибoрат терига ëзилган никoх шартнoмаси булиб, никoх гyвoхнoмаси ва кyëвнинг келин тoмoн oлдидаги мажбуриятларидан ибoрат бу икки xyжжатнинг бирида турк насабли киши Уттакиннинг сyFд аëли булмиш ДyгдFyнча (лакаби Чата)га уйланиши расмийлаштирилган, иккинчисида кyëв Уттакиннинг ДyFДFyнчани турмушга бераëтган ва айни вактда хoмийси булган эри Hавкет1 шахрининг хoкими Чер oлдидаги мажбуриятлари баëн этилган. Унга кура, Уттакин уз xoтинини кул килиб тотмаслик, карз эвазига бермаслик, бoшка бирoр кишининг карздoрига айланишига ва бирoр киши тoмoнидан тахкирланишига йул куймаслик мажбуриятини oлади. Бундан куринадики, турк oдат хукуклари ва Сутддаги мавжуд булган хукук, ижгимoий хаëтда аëлнинг хукукларини мyхoфаза килган. Айтиш жoизки, VI-VIII асрдаги СyFд юpuдuк-нomapuaл xyжжamлapu, турк хoкoнлиги ва унинг таркибига кирган СyFдда xyкyкнинг ривoжланганлигини тасдиклайди.

1 Ф.Бoиназарoв .Ф."^адимги душ тариxи. Тoшкент Абдула ^oдирий юмидаги xалк мерoси нашриëти-2004."

2 Сагдуллаев.А. "^адимги Узбекистoн илк ëзма сманбаларда".Тoшкент "Укитувчи" 1996.

3 Pтвеладзе Э.В., Саидoв А.Х., Абдуллаев Е.В. Кддимги Узбекистoн цивилизацияси: давлатчилик ва хукук тариxидан лавхалар.-Т.: Aдoлат,-2001.-Б.222-239.

4 ^щи^кие дoкyменты с гoры Myг, вып.П.юридические дoкyменты и письма.Чтение, перев.и кoммен.В.A.Ливщица.И.В.Л..- M.1982.

5 Смирнoва O.И.Oчеркж из истории ^щат.- M.: Hаyка.1970

6 Фрейман A.A.., Ливщиц В.И.. и др. ^щи^кие дoкyменты сгoры Myn, вып.1,2,3.-M., 1962-1963

7 Зиëдyлла Myкимoв "Узбекистoн давлати ва хукуки тариxи. Тoшкент "Aдoлат" 2003,61.б.

8 Зтедулла Myкимoв "Узбекистoн давлати ва хукуки тариxи" Тoшкент "Aдoлат"2003. 58 б.

128

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Тарихий хужжатларга таяниб айтиш мумкинки,УП асрларда Сугдда махсус суд-нотариал органлари мавжуд булиб, юридик хужжатлар гувохлар олдида ёзма шаклда тузилиб, мухр билан тасдикданган. ^адимги Сугд подшоларининг узлари хам куплаб ер, сув мулкларига эга йирик феодаллар булган. Бизнинг фикримизча, Сугдда мавжуд булган "тула хукукли никох" худди Рим хукукидаги "Сине Ману" никохига ухшаб кетади. Сугддаги никох узининг фукаролик холати далолатномаси сифатида, шартнома шаклида, давлатнинг махсус ташкилоти-конуний харакатларни содир этиш жойида тузилганлиги бу ерда оила ва никох хукуки ривожланганлигидан далолат беради, деб фикр билдирамиз. Турк хоконлиги одат хукукларигагина эмас, ёзма конунчилик тупламига хам эга эди... оила ва никох конун хужжатлари бир-бирини

тулдириб, шу даврдаги ягона хукукий манбалар тупламини ва хукукий тизимни ташкил этган .

Турк хоконлиги даврида Сугдда юридик хужжатларни махсус белгиланган шаклда тузилиб, расмийлаштирилишини инобатга олиб шундай хулосага келиш мумкинки, бу даврда ушбу хужжатларни расмий жихатдан бажарадиган махкама ва мансабдор шахслар булган, бу шахслар уша вактда нотариус деган махсус номга эга булмаса-да, бирок мазмун жихатдан нотариал харакатларни бажарган. Тарихий хужжатлардан куринишича козилар фаолияти, мамлакатимиз худудида мусулмон хукукининг ёйилиши билан ривожланган. Бунга кадарли хукукий масаладаги ишлар уша вактда амалда булган хукукий одатларга асосан хал этилиб келинган. Давлат томонидан тан олинган ва маълум жихати билан мустахкамлаб куйилган одатлар хукукий одатлар деб тан олинган. Хукукий булмаган одатлар мусулмон халкларининг одат хукуки йигиндиси деб таъриф берилган.

Тадкикотчи С.И.Воробьёва урф-одатларнинг узига хос белгилари сифатида улардаги тарихий ворислик, такрорланувчанлик, нисбий баркарорлик, ижтимоий онгга сингиб кетиши каби белгиларни жуда тугри курсатган2. Урта Осиё худудларида козилар томонидан бажарилган карз, гаров, ижара, хадя, ишончнома каби харакатларни урганиб 3ва тахлил килиб фикр билдиришимиз мумкинки,уша вактда козилар томонидан расмийлаш-тирилган ушбу хужжатларни, хозирги кунда нотариуслар бажариб келмокда. Мазкур холатни хисобга олиб уша вактда козилик лавозимига тайинланган шахсларга куйилган талабни бугунги кунда нотариус лавозимига тайинланаётган шахсларга татбик этадиган булсак, муомала лаёкати чекланган, судланган шахслар нотариус лавозимига тайинланмайди. ^озиликка тайинланган шахслар уз мажбуриятларини масжидда, халойик олдида, ёки уз уйларида олиб боришлари керак булган. Бирок, энг яхши жой жомеъ масжидлари хисобланган. Хозирги кунда нотариуслар, нотариал харакатларни нотариал идора биносида амалга ошириши кераклиги конун билан мустахкамлаб куйилган. ^озиларнинг пора олишлари, уз кариндош-уруглари ва якин дустларидан, бошка шахслардан совга-салом кутишлари мумкин эмас эди. Хозирги кунда нотариуслар томонидан узларининг якин кариндошларига нисбатан нотариал харакатларни бажариши мумкин эмаслик коидаси, нотариуслар фаолияти кадимда козилар фаолиятига тенглаштири-либ, тарихда козиларга тегишли булган айрим жихатлар хозирги кунда нотариуслар фаолиятида сакланиб колганлигини куриш мумкин.

Узбекистон Республикаси Миллий Давлат Архивида сакланаётган хужжатлар ва бошка тарихий манбаларга таяниб айтиш мумкинки, шариат ва одат нормаларига таяниб иш курилган даврда нотариал харакатларни амалга оширувчи махсус шахслар булмаган, лекин низоли ишлар ёки шикоятларни хал этиш юзасидан козиларга мурожаат этилган, козилар ушбу масалаларни гувохлар иштирокида хал этган. ^озилар мазмун жихатдан нотариал харакатларни хам хал килган4. Масалан: Хоразм давлатчилигида хам бундай холатни куришимиз мумкин5. Уша вактларда фукаролар уртасидаги муносабатлар одат нормалари билан тартибга солиниб, бу одат нормалари хукукий ва хукукий булмаган одатларга

1 Фрейман А.А.., Ливщиц В.И.. и др. Согдийские документы сгоры Муг., вып.1,2,3.-М., 1962-1963

2 Воробьёва С.И. Жамиятда хукук ва урф-одатлар.- Т. :Фан. 1986.-12б.

3 Узбекистон Республикаси Миллий Давлат Архиви( МДА)Фонд№И-660, Руйхат№2, йигма жилд №11, варак№1, УзР мДа Фонд №И-126, Руйхат№1, йигма жилд№1712, варак№2., УзР МДА Фонд№И-126, Руйхат№1, йигма жилд ,№ 1713, варак №35. УзРМДАФонд №И-126, Руйхат №1, йигма жилд №1713, варак№28., УзР МДА Фонд №И-126, Руйхат№1, йигма жилд 1713, варак №1 8,варак, варак №16,варак№12, варак №90,варак№ 8,варак№7,варак№3,врак№1, УЗР МДА Фонд №И-310, Руйхат№1, йигма жилд № 2348, варак№ 23, варак№4, варак№3, варак№1, варак№3,

4 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. М.: 1950.-50с.

5Толстов С.П. "ДревнийХорезм" Описъ исторический архиологического исследования-МГУ 1948.-С.56-57.

129

булиниб, хукукий одатлар давлат томонидан тан олинган ва юридик одатлар деб аталиб, юридик кучга эга булган 1.

Тан олиб айтиш керакки, нотариат тарихи давлат ва хукук тизимининг бир булаги булиб,

узок тарихий ривожланишга эга2 булган соха хисобланади.

_ _______ _____

1 Воробьева С.И. Жамиятда хукук ва урф одатлар.-Т.: 1986. 12-б.

2 Бельский К.С. К вопросу об историческом методе познания в науке //Актуальные проблемы современного административного права: материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 70-летию кандидата юридических наук, доцента А.А. Дёмина/ под науч. Ред. конференции, посвященной 70-летию кандидата юридических наук, доцента А.А. Дёмина/ под науч. Ред. проф. А.С. Дугенца. - Москва. РУДН, 2015. -С. 97.

130

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.