ЗАМОНАВИЙ НОТАРИАТ КОНЦЕПЦИЯСИ ВА УНИНГ ТАРИХИЙ
РИВОЖЛАНИШИ
Интизор Турдиматовна Мамажонова
Чирчик Давлат педагогика институти укитувчиси
АННОТАЦИЯ
Маколада бугунги кун нотариати" ёки "замонавий нотариат" деган тушунчаларни тарихий шаклланиш боскичлари хакида суз боради.
Калит сузлар: Хукукий тартиб, хукукий муносабатлар, шариат конун-коидалари, нотариат соха, Узбекистонда нотариал фаолият
THE CONCEPT OF MODERN NOTARY AND ITS HISTORICAL
DEVELOPMENT
Intizor Turdimatovna Mamajonova
Teacher of Chirchik State Pedagogical Institute
ABSTRACT
The article discusses the stages of historical formation of the concept of "modern notary" or "modern notary".
Keywords: Legal order, legal relations, Sharia law, notarial activity, notarial activity in Uzbekistan
КИРИШ
Мустакиликка эришганимиздан сунг, утган йиллар мобайнида узок утмишларга бориб такалувчи жамиятимиз тарихида ечимини кутаётган муаммолар талайгина эканлигини тушуниб етдик. Шундай фундаментал масалалардан бири узбек халки давлатчилигида амалда булган хукукий тартиб, давлатимиз тарихида урин тутган хукукий муносабатлар, шариат конун-коидалари асосида жорий этилган асосий соликлар, уша даврларда фаолият юритган хамда давлатнинг хукукий муносабатларини бошкарган кози ва бекларнинг хукукий макоми, улар томонидан бажарилган харакатларнинг тарихий номлари, мазкур хукукий муносабатларнинг давлат ижтимоий хаётида
тутган урни каби масалалар тарихчи олимлар томонидан ёритилиши керак масалалар хисобланади.
АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
Бугунги кунда интернет сахифаларида, телевидение оркали берилган курсатувларда "бугунги кун нотариати" ёки " замонавий нотариат" деган жумлаларга тукнаш келмокдамиз. Бирок, "бугунги кун нотариати", ушбу кунга кадарли кандай тарихий йулни босиб утганлигини ёритишдан йирокмиз. Бу борада, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2018 йил 28 декабрда Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига килган мурожаатида "мамлакатимиз тарихини якиндан урганиш" ва "хусусан, миллий узлигимизни англаш, Ватанимизнинг кадимий ва бой тарихини урганиш, бу борада илмий -тадкикот ишларини кучайтириш, гуманитар соха олимлари фаолиятини хар томонлама куллаб-кувватлашимиз лозим" деб таъкидлаган эдилар...Бу эса биз тарихчиларга катта мажбурият юклаш билан бирга Ватан олдидаги масъулиятни кучайтирди.
Жумладан, тарихий манбаларга таянган холда айтиш мумкинки, «Бухоро ва Хоразмда минг йилдан ортик давр мобайнида ижтимоий муносабатларни хукукий тартибга солишда асосий мавкеиниэгаллаб келган шариат-фикх конунлари ва уларда мулкни тасарруф этиш, унга эгалик килиш, солик ундириш, йиFилган маблаFларни таксимлаш, судда даъво кузFатиш ва уни кондириш, мажбуриятлар ва уларнинг ижросини таъминлаш, мулкларни узгартиришнинг хукукий макоми ва бошкалар хакида коидалар ишлаб чикилган ва мукаммал тартибга солинган» бирок ушбу соха тарихий жихатдан урганилмаган.
Хукук сохасида узига хос урин тутган нотариат сохасининг тарихини, хронологик тарзда ёритишни максад килган илмий-тадкикот ишимизни ёритишда, айнан нотариат сохасида илмий-тадкикот ишларини олиб борган олим ва олималаримизнинг илмий-тадкикот ишларига ва улар томондан чоп этилган адабиётларга мурожаат этдик. Ва мамлакатимизда нотариат тарихини ёритиш борасида олиб борилган илмий-тадкикот ишлари кам даражада эканлигига гувох булдик. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архивида сакланаётган тарихий хужжатларни урганиб чикиб, илмий жихатдан тахлил килдик.
Таъкидлаш жоизки, Республикамизда нотариат сохасида унинг тарихи ва жамият ижтимоий хаётида ушбу идора хамда нотариал фаолиятнинг тутган урни комплекс тарзда миллий конунчилигимиз асосида етарлича тадкик килинмаган соха хисобланади.
Бинобарин, хукукшунос олимлар томонидан нотариатнинг айрим жихатлари алохида объект сифатида урганилган, жумладан, нотариатнинг вазифаси, нотариат хакида тушунча, нотариал идоралар томонидан амалга оширилаётган нотариал харакатлар юзасидан фикрлар Ш.Ш.Шорахметов, судларда даъво тартибида ишни мазмунан куриб хал этиш тартиби Э.Эгамбердиев томонидан, мансабдор шахс хисобланган нотариус устидан тушган шикоятларни судда куриб чикишнинг узига хос жихатлари буйича М.А.Дониёров, манфаатдор шахснинг шикоятига кура судда ишни куришнинг процессуал хусусиятлари М.М.Мамасиддиков томонидан, хусусийлаштирилган уй-жойларга нисбатан низоларни судда куриб чикиш тартиби С.А.Марипова, кариндошлик даражасини аниклаш борасида оталикни суд йули билан белгилаш тартиби З.Н.Эсановаларнинг илмий тадкикот ишларида у ёки бу даражада урганилган. Аммо юкорида зикр этилган олим ва тадкикотчиларнинг асарларида нотариатга тегишли муаммолар алохида урганилмаган, уларнинг хар бири нотариатнинг у ёки бу жихатларини умумий тарзда ёритганлар. Узбекистонда нотариал идоралар томонидан амалга ошириладиган "бир томонлама битимлар" юзасидан моддий хукук меъёри сифатида И.Рахимов, Н.М.Исмоилов эса "Мажбуриятларни таъминлаш усули булган гаровнинг хукукий муаммолари" мавзусида, З.Ш.Шомухамедова "Узбекистон Республикасида халкаро хусусий хукук ва миллий конунчилик буйича мерос" мавзусида илмий тадкикот олиб борган, "Узбекистон Республикаси конунчилиги буйича мероснинг фукаролик-хукукий тартиби" туFрисида Ф.Кургановалар номзодлик диссертациясини ёклаганлар.
Бирок, нотариат сохасининг тарихи ва унинг вазифалари, жисмоний ва юридик шахсларнинг конун билан курикланаётган хукук ва манфаатларини химоя килишда нотариат сохасининг жамият хаётида тутган урни ва унинг тарихи комплекс тарзда олима Т.С. Султонованинг "Узбекистонда нотариат туFрисидаги конунлар ва уларни такомиллаштириш муаммолари" номли номзодлик диссертациясининг биринчи бобида хукукий жихатдан тулик ёритилган ва сохани ривожлантиришда, конунни такомилаштириш борасида бир катор таклифлар берилган.
Олима Т. С. Султонова томонидан нотариат сохасини ривожлантириш ва уни халкаро андозаларга тенглаштириш борасида билдирилган фикр, инновацион таклифлар соха конунига узгартиш сифатида кабул килинганлиги ва амалиётда кулланилаётганлигига илмий-тадкикот ишини олиб бориш жараёнида гувох булдик. Шунингдек, олима томонидан диссертация ишида нотариат сохасини фан сифатида мавжудлиги исботлаб берилган, хамда ушбу
фан хозирги кунда Тошкент Давлат Юридик Университетида алохида фан предмети сифатида укитилмокда.
МУХОКАМА
Биз илмий-тадкикот ишини олиб бориш жараёнида, ушбу сохани якиндан урганиш максадида, сохага оид яратилган кулланма ва илмий монографияларга мурожаат этдик. Бирок, мамлакатимиз мустакиликка эришгунга кадарли, собик СССР тузуми даврида хам нотариат сохаси буйича, ушбу сохани камраб олган узбек ёки рус тилидаги бирорта укув кулланмани топа олмадик.
Мамлакатимиз тарихида нотариат сохаси буйича, ушбу сохани комплекс тарзда камраб олган илмий-тадкикот ишини амалга оширган ва нотариатни фан сифатида сохага олиб кирган, ушбу фаннинг урганадиган предмети ва объекти мавжудлигини, нотариат сохаси хукук таркибида алохида мустакил буFин, фан эканлиги, ушбу фаннинг келиб чикиш тарихи ва босиб утган йулини илмий жихатдан асослаб берган, бу борада илк маротаба рус ва узбек тиллардаги укув кулланмалар ва дарслик яратган олима Т.С.Султонова эканлиги маълум булди.
НАТИЖАЛАР
Олима Т.С. Султонова томонидан йиллар давомида яратилган укув кулланмалар, дарслик ва монографияларга мурожаат этдик., дастлабки укув кулланма "Нотариат жараёни" деб номланиб 2006 йилда олий укув юртининг магистр йуналишида таълим олувчи хукукшунос ва кег оммага мужалланган булиб, мазкур китобда илк маротаба нотариат фан сифатида мавжудлиги илмий асослаб берилган ва олима, нотариатнинг келиб чикиш тарихига хам тухталиб утган ва бу борада тарихий манбалардан фойдаланган.
Олима нотариат сохасида юз берган узгаришларни инобатга олган холда 2007 йилда рус ва узбек тилларда "Нотариат" номли укув кулланмаларни яратган. Мазкур укув кулланмалар дастлабки укув кулланмадан фаркли равишда нотариат сохасининг жамият ижтимоий хаётида тутган урни, жисмоний ва юридик шахсларнинг конун билан курикланадиган хукукларини химоя килишда нотариатнинг жамият хаётида тутган урни хакида батафсил маълумот беради.
Олима томонидан яратилган ва чоп этилган "Узбекистонда нотариат туFрисидаги конунлар ва уларни такомиллаштириш муаммолари" номли илмий монография 2010 йилда чоп этилган булиб, олима ушбу илмий монографияда мамлакатимизда амалда булган "Нотариат туFрисида"ги конунни такомилаштириш зарурлиги хакида фикр билдириш билан бирга, мамлакатимизда амалда булган нотариат сохасини халкаро андозаларга
тенглаштириш борасида катор таклифлар берган. Олима томонидан билдирилган ушбу фикрлар Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси, К,онунчилик Палатасининг суд-хукук кумитасида муаллиф иштирокида мухокама килинган ва муаллифга конунни такомиллаштириш борасида билдирган фикрлари буйича кумита ижобий жавоб беради ва кейинчалик ушбу таклифлар соха конунида уз ифодасини топганлигига гувох булдик.
Муаллиф томонидан яратилган "Узбекистонда нотариал фаолият" номли укув кулланма, Республика Юристлар Малакасини ошириш Маркази томонидан, Европада Хавфсизлик Хдмкорлик Ташкилотининг Узбекистондаги лойихалар координатори кумагида "Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хузуридаги Юристлар малакасини ошириш марказини ривожлантиришга кумаклашиш" лойихаси доирасида нашр килинган булиб, укув кулланманинг биринчи бобинотариат тушунчаси, тамойиллари ва нотариал фаолиятни жамиятда тутган урни деб номланган булиб, олима ушбу бобда Нотариал фаолиятнинг узига хос булган хусусиятлари, жисмоний ва юридик шахсларнинг конун билан курикланадиган хукук ва манфаатларини химоя килишдан иборат эканлигига каратади, шунингдек мазкур бобда Узбекистонда нотариал фаолиятнинг ривожланиш тарихини боскичларга булиб тахлил килади, хамда фукароларнинг конун билан курикланадиган хукук ва манфаатлари нафакат одил судловнинг самарадорлиги, балки, судгача булган нотариал идоралар томонидан хам конунан химоя килиниши лозим, ушбу асосларга кура бугунги кун нотариати, халкаро андозаларга жавоб берадиган даражада, хукукий жихатдан юксак савияда расмийлаштирилган нотариал харакатларни расмийлаштиришдан манфаатдор эканлигини таъкидлайди.
ХУЛОСА
Олима Т.С.Султонова томонидан мамлакатимиз тарихида илк маротабаяратилган ва ушбу фанга асос солинган нотариатга оид илк укув кулланмалар ва дарслик нафакат соха олим ва олималари балки, халкаро ташкилотлар томонидан хам тан олиниб, халкаро ташкилотлар кумагида "Узбекистонда нотариал фаолият" деб номланган укув кулланма республика буйича соха ходимларига бепул таркатилганлигини айтиб утишни лозим топдик.
REFERENCES
1. Тошев, Солежон Ахматжонович. (2020). ТУРКИЯДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАРИХИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Science and Education, 1(7), 625-631
2. Тошев, Солежон Ах,матжонович.(2020). Узбекистон совет мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда урганилиши. Утмишга назар.2(2-махсус сон). 347353
3. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.
4. Жуммагул Номозовна Абдурахманова, Саодат Абдурашидовна Тоштемирова.(2020). Инновацион технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг долзарб масалаларидан бири. Science and Education.1(7). 436-442
5. G'afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of the Beginning of the "Great Game". Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.
6. Javlonbek Rayimnazarovich Begaliyev. (2020). XIVA XONLIGI TARIXSHUNOSLIGI. Science and Education. 1 (6), 153-160.
7. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020). Order of Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX -Early XX Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of Psychological Rehabilitation 24 (7), 8034-8042
8. Toshtemirova S. A. (2019). KLASTER YONDASHUVI ASOSIDA MINTAQAVIY TA'LIM TIZIMINI BOSHQARISH. NamDU ilmiy axborotnomasi. Volume 1 Issue 11. 361.
9. Тошев, С. (2020). Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни. In Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкщотлари методлари ва методологиясининг долзарб масалалари (pp. 121-127)
10. Ш.Б. Жумаева Ж.Н. Абдурахманова.(2020). Жемчужина Узбекистана: история Свято-Георгиевского храма. УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА. 5-3 (64)
11. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.
12. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // «Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development» collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.
13. Н.С.Кенжаева (2019). Вклад российских ученых в изучение Памира и Припамирья в составе Таджикской комплексной экспедиции 1932 года // Гуманитарное измерение в истории российско-узбекистанских связей. С. 79-86.
14. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of Shrines in The Spiritual Life and Mentality of Uzbek People // International Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.
15. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
16. X,. Жураев.(2019). XX аср бошларида Бухорода хотин - кизлар харакати (1920 - 1924). Баркарор ривожланишда узлуксиз таълим муаммоси ва ечимлари.1. 239
17. X. Жураев.(2019). Бухоро Халк Совет Республикасида миллий театр ва кино саъати (1920 - 1924йй). КарДУ хабарлари. 1.48
18. Ж.Н. Абдурахманова. (2018). Таълим тизимидаги катаFOнлик сиёсати ва унинг урганилиши (1925 - 1940 йиллар). УзМУ Тарих факультети "Марказий Осиё тарихи, археологияси ва этнологияси масалалари" мавзусидаги илмий маколалар туплами. 1(3). 4
19. Абдурахманова Номозовна Жуммагул. (2020). Туркистон иктисодий кенгашининг улка ижтимоий-иктисодий хаётига таъсири. Утмишга назар. 1(махсус сон).63-67.
20. Тоштемирова C (2019). Узбекистонда коллективлаштириш ва унинг окибатларини урганишга доир мулохазалар. Тафаккур зиёси № 3 -Б. 78-80.