CC BY
0УДК 621.397 (575.3)
Мирзода З.
Донишгохи байналмилалии забонхои хоричии Точикистон ба номи С. Улугзода (Душанбе, Точикистон)
МАХСУСИЯТИ ИСТИФОДАИ МАТН ДАР ЖАНРИ ЛАВХДИ ТЕЛЕВИЗИОНЙ
Аннотация: Дар тауияи маводи телевизиони видеонавор асос ва матн ёридщандаи он ба уисоб меравад. Зеро телевизион аз матбуот ва радио бо он фарц мекунад, ки видеонавор дорад ва бинанда тавассути видеонавор аз маводи пешнщодшаванда воциф мегардад. Вале боз маълумотуое уастанд, ки онро ба воситаи видеонавор пешнщод намудан гайриимкон аст. Дар ин уолат истифодаи матн зарур мегардад. Матн %амчун цузъи пуркунанда дар уолати зарури ва мантицан бояд истифода бурда шавад. Зеро матни зиёд тамошобинро дилтанг ва барномаи телевизиониро гайрикасбй мегардонад. Матн дар баробари мусици ва интершум аз цузъуои пуркунандаи навор дар маводи телевизиони ба уисоб меравад. Хец го% матни жанри лавуаи телевизиони аз уацицат дур буда наметавонад. Зеро талаботи асосии жанри лавуаи телевизиони лаузаи уаётиро бо тарзи бадеият ба навор гирифта, бо истифода аз мусици, интершумуои табии ва матни бадеи пешнщоди тамошобин гардонидан аст.
Муаллифи мацолаи илмии мазкур кушиш ба харц додааст, ки дар бораи махсусияти матн дар жанри лауваи телевизиони бо такя ба асаруои олимон, таулили лавуауои телевизиони ва андешауои илмии хеш махсусияти матнро дар жанри лавуаи телевизиони муайян созад.
Хулоса, муаллифи мацолаи илмии мазкур бо баёни махсусияти матн дар жанри лавуаи телевизиони тауиягарони жанри лавуаи телевизиониро ба риояи талаботи жанри ва бо ин ба тауияи касбиёнаи лавуаи телевизиони даъват намудааст.
Ключевые слова: матн, лавуа, махсусият, телевизион, мусици, табии, интершум, видеонавор, жанр, талабот.
Пеш аз он, ки бобати махсусияти истифодаи матн дар жанри лавхаи телевизионй сухан гуйем, аввал дар бораи худи жанри лавха истода мегузарем. Жанри лавха мутаълики гурухи жанрхои публитсистикаи бадей буда, дар матбуот, радио ва телевизион ба таври васеъ истифода бурда мешавад. Лавхд жанрест, ки дар он як лахзаи хаёт бо бадеият тасвир мегардад [8, с. 121].
Профессор И. Усмонов дар бораи лавха чунин мегуяд: Лавханавис исбот намекунад, балки нишон медихад. Нишон додан бо мафхумхои умум! намешавад. Барои дарки ин хикмати Саъдии бузургро ба ёд доштан лозим аст. У гуфтааст: Мушк он бошад, ки худ бибуяд, на он ки аттор бигуяд [15, с. 90]. Лавхаро лахзаи вокей асос гардида, барои таъсирбахш шудани он бадеият хамчун чузъхои пуркунанда истифода бурда мешавад. Вай (лавха) ба вокеаи мушаххас сару кор гирифта, тахайюл дар он танхо дар чузъхои иловап барои пурра ва равшан кардани вокеахои конкрет! меояд [7, с. 288]. Тахайюлоте дар жанри лавха истифода мешавад, ки лахзаи тасвиршавандаро таъсирбахш ва зебо мегардонад. Дар журналистика тасвири як лахзаи рузгори кахрамон ё як руйдоди мушаххасро лавха меноманд. Аз нигохи услуб вай ба хикояти баде! монанд мешавад, вале аксаран макон - сурога ва кахрамони реал! дорад. Вале вобаста ба тахайюли эчодии офарандааш вай метавонад умумият ёфта, ба образхои баде! наздик шавад [2, с.5]. Вале лавха жанри журналистика буда, офарандаи образи бадей намегардад. Бадеият барои чолиб намудани лахзаи хаётй истифода бурда мешавад.
Дар жанри лавха тасвири зохир! мухим нест. Бештар тасвири ботин! он чизе, ки диданашаванда асту муаллиф онро бо чашми дил эхсос мекунад, бояд бо бадеият тасвир намуда, пешниходи хонанда гардонад. Ин тааллук дорад ба лавхаи матбуот! ва радио!.
Вале талабот ба лавхаи телевизион! боз хам мураккабтар аст. Навори лахзаи тасвиршаванда зохири лахза аст ва кариб чизе ба бинанда намедихад. Ин гуна лахзахоро хамеша мебинему ба он ахамият намедихем. Вале як лахзаи оддиро тарики жанри лавха метавон чунон зебо, гайриодд!, диданбоб пешниход намуд, ки хар як бинандаро ба андеша кардан водор намояд [8, с. 123]. Яъне
талабот ба лавхаи телевизионй нисбат ба лавхаи матбуотию радиой чиддй ва фарккунанда мебошад.
Дар лавхаи телевизион! сабаби мушаххаси руйдод нест, аммо дарачаи баланди бадеияти кори наворбардор! бо композитсияи муайяни хар як кадр, интихоби махсуси ракурс, бо истифода аз тасирбахшии мувофикати рангхо талаб мегардад. Талаботи махсус ба матни паси кадр! (навор!) мебояд. Муаллиф аз интихоби забони хушки иттилоот!, расм! баромада, барои тасирбахш! аз воситахои гуногуни бадеии (хушобурангии) забон истифода мекунад [8, с.123]. Махз бо ин махсусиятхои хоси хеш лавхаи телевизионй аз лавхахои матбуотй ва радиой фарк мекунад.
Акнун зарур мешуморем, ки бобати мафхуми матн низ маълумот дихем. Дар сохаи забоншиносй матн маънии ду ва зиёда чумлахое, ки аз чихати маъно ва грамматика як мазмунро ифода мекунанд дорад. Матн дар хама сохахо накши мухими хешро сохиб мебошад. Алалхусус дар воситахои ахбори омма, махсусан дар матбуот ва радио мавкеи калидиро доро мебошад.Вале дар телевизион матн мавкеи дуюм ва навор мавкеи аввалро сохиб мебошад. Зеро табиати телевизион бештар навор ва камтар матнро меписандад [10, с.261].
Имрузхо дар шабакахои телевизионии Точикистон лавхахои зиёди бематнро тамошо кардан мумкин аст, ки зебоии пойтахти азизамон шахри Душанбе ва мавзеъхои ободу зебои он дар фаслхои гуногуни сол бо мусикии ба ин манзарахо мувофик тахия гардида, манзури тамошобинон гардонида шудааст. Кас аз зебоии чунин манзарахо оромиши рухй ёфта, мехру мухаббаташ нисбат ба кишвари бихиштосо боз хам зиёдтар мегардад.
Барои мисол лавхаи Кдсри миллат [3] бо як махорати баланд ба навор гирифта шудааст. Дар ин манзара фасли дай хукмфармой мекунад. Анбухи арчазор ва боридани барфи нукрагин болои арчахову роххо, мусикии оркестри симфонй ба ин лахзаи боридани барф дар арчазор хусни дигар зам кардааст. Ин лавха дар хачми 2 дакикаву 27 сония тахия гардидааст. Ачаб манзараи дилкашу оромкунанда. Х,авои абрноки тира. Гуё зимистон курпаи нукрагинашро ба замини файзбор пушонидааст.
Лавхаи Сирк [4]. Видеонавори манзараи сирк тавассути камераи парвозкунанда сабт шуда, бинохои баландошёнаи дар гирду атрофи бинои сирк комат афрохта, наздик ба бинои сирк ва гулхои рангоранги лолахои сурху сафед, сурху зард, суп-сурх ва нилобй ин манзараро боз хам зеботар мекунанд. Аз баландй манзараи бо гулхо ороишдодашудаи гулхои калони лола дар замини сабзпуши сабзахо. Накши гул дар гул. Мусикии мувофик ба нозу карашмаи гулхо интихоб шудаааст. Навори бе матн. Вале чашми бино ва дарки шунаво онро пурра мекунад. Фасли бахор омадааст, шукуфтани гулхои лола. Чанд рузе дар ин фасли зебо гулхо-лолахои зебои бахорй мехмонанд. Хандаи ин гулхо-шукуфтани онхо. Ин зебоиро танхо бо чашми сар мебинеду бо чашми дил онро эхсос мекунед. Манзараи табиат ва як гушаи бихишосои шахри Душанбе. Ин лавхаи бе матн аз 1 дакикаву 2 сония иборат аст.
Лавхаи Зардолу [5]. Аз дидани зардолухои заб-зарди сурхчаранг, ки дар шохи дарахт мисли дугонику сегоник часпидаанд ва аз равшании офтоби нурбахш неруи тоза гирифтаанд чашми касро мерабояд. Ин манзари зардолузори вилояти Сугд аст. Навъхои гуногуни зардолу дар шохахои дарахтон пухта расидаанд. Ин лавха 1 дакикаву 49 сонияро дар бар мегирад.
Лавхаи бе матн метавонад дар хачми аз ин хам зиёдтар тахия гардад. Масалан, лавхаи Зима аз Телевизиони Первый канал (Россия) [6]. Видеонавори гунчишкак дар шохаи пур аз барф нишаста, бо пархояш ки барфи борида истода аз ду тараф онхоро пушонидааст, сар фуру бурда худро гарм мекунад. Гуё болопуши гафсе дорад, ки сарашро ба ин тараф ба он тараф аз барф пинхон мекунад. Дар навор бо хатхои равон навишта шудааст: субхи зимистон, равшании камтарини офтоб мисли абрешими нукрагин ба сардй таъсиргузор аст. Яъне, лавхаро хатхои равон (матни беовоз) пурра мекунад. Ин лавхаи телевизионии фасли дай манзарахои гуногуни фаслро, ба мисли дарахтону сабзахо, оби охиста мавчзанони дарё, шохахои пур аз барфи дарахтон, арчазори дашти беканор, яххои болои об равон, чорй шудани об аз кухи баланд, хавои сарди зимистонро дар худ тачассум мекунанд. Бо хатхои равон хар як манзараи ба навор гирифта шуда, дар ду ва ё се чумла шарх дода мешавад.
Наворро матни беовоз пурра мегардонад. Мусикии форам низ ба ин манзараи дилфиреби табиат зам гардидааст.
Ба акидаи профессор Муъминчонов З. ...дар лавхаи телевизионй баръакси лавхаи матбуотй ва радиой матни паси кадрии муаллиф зарурат надорад. Табиати телевизион бештар нишон додану камтар сухан гуфтанро меписандад [8, с.261]. Дар ингуна лавхаи телевизионй вазифаи матни муаллифро наворбардор бо видеокамера ба чо меорад. Мусикии мувофик ва интершум (овози табий хамон лахзаи пешниходшаванда) дар лавхаи радиой ва телевизионй аз чузъиёти мухими ин жанр ба хисоб меравад.
Дар жанри лавхаи телевизионй тахияи барнома захмати зиёдро аз муаллиф, коргардон, наворбардор, коргардони овоз ва танзимгар талаб мекунад. Мавзуъхои лавхахои телевизионй, ин лахзахои нотакрори табиат дар фаслхои сол, лахзаи фаромушнашавандаи хаёти инсон ва монанди инхоро дар бар мегиранд.
Дар лавха лахзахои вокеахои хакикй нишон дода мешаванд. Танхо барои пурра ва таъсирбахш гардонидани он матни бадей хамчун чузъхои ёридиханда истифода мешаванд. Дар лавха бештар тахайюлоте истифода мегардад, ки лахзаи истифодашавандаро пурра, зебо, таъсирбахш ва хотирмон месозад.
Драматург Чумъа Куддус бар ин акидааст, ки: Дар журналистика тасвири як лахзаи рузгори кахрамон ё як руйдоди мушаххасро лавха меноманд.
Баъзан ин лавхахо инсонро ба дидани лахзаи зебо аз фаслхои сол, ки аз он дур мондааст ва бо коре андармон шудааст, ба худ чалб мекунад. Шояд ба худ саволе хам дихад, ки чаро чунин лахзахоро аз табиат не аз телевизион тамошо мекунад.
Лавхаи телевизионй вобаста ба мазмуни дарбар гирифтааш унвонгузорй карда мешавад. Гарчанде видеонавор дар лавха асосй ба шумор меравад, бо вучуди он мазмуну мухтавои онро дар муносибат, мусохиба, муоишрат, гуфтугуи шахсони алохида ва ё гурухй, чун дар зиндагии вокей муайян мекунад. Лекин хамаи ин дар матн низ ифодаи худро меёбад. Зеро ки видеонаворро матн пурра менамояд. Дар матни лавхаи телевизионй оханги
талаффуз аз руи хиссиёт ба тарзи табий ичро карда мешавад. Х,ар як кадр дар матн, яъне дар сенарияи лавхаи телевизионй инъикос мегардад. Лавхаи телевизионй аз руи сенария ба навор гирифта мешавад, ки он дорои бадеияти наворй ва матнй мебошад.
Лавхаи телевизионй ба гурухи сеюми жанрхои журналистикаи телевизион - жанрхои публитсистикаи бадей мутаалик мебошад. Агар вазифаи жанрхои иттилоотй аз руйдоду вокеахо хабар расонидан бошад, дар жанрхои тахлилй шарху тафсир ва тахлили хамин руйдодхо ба амал бароварда мешавад. Дар гурухи жанрхои публитсистикаи бадей бошад, лахзаи табий, характеру хислати инсонй бо факту ракам ва нишонии хакикй ба таври бадей инъикос карда мешавад.
Забони жанрхои иттилоотии телевизион бештар расмиву бидуни бадеият бошанд, дар жанрхои тахлилй то андозае забони муколамавии озод истифода мегардад. Дар жанрхои публитсистикаи бадеии телевизион бадеият, ки пуркунандаи хакикат ва инъикосгари реалият мебошад истифода бурда мешавад. Бадеият ба маводи телевизионй обу ранги зебо дода, боиси диккатчалбкунанда ва мафтункунанда баромадани он дар истифодаи гурухи жанрхои публитсистикаи бадеии телевизион аз чумла жанри лавхаи телевизионй мегардад.
Хулоса, хеч гох матни жанри лавхаи телевизионй аз хакикат дур набуда, инъикоскунандаи хаёти реалй мебошад. Зеро талаботи жанрии лавхаи телевизионй лахзаи табиат ва ё лахзаи ибратбахши хаёти инсонро бо тарзи бадеият ба навор гирифта, бо истифода аз интершумхои табий, мусикии мувофик ва матни бадей пешниходи тамошобин гардонидан аст.
Имрузхо, ки технологияи иттилоотй бо суръати кайхонй пеш рафта истодааст, дар байни воситахои ахбори омма телевизион кудрати таъсиррасонии хакикй дорад. Тавассути телевизион хар як шахс лавхаи пешниходшавандаро тамошо карда, ба тарзи худ андешаронй менамояд. Дар холати матн надоштани лавхаи телевизионй тавассути мусикй ва интершуми
табиии истифодашуда метавонад маънии лавхаро дарёбад. Зеро вокеият асоси жанри лавха мебошад.
Лавхаи телевизионй ин вокеияти бо тарзи зебо ва ба тамошобин хушоянда пешниходшаванда аст, ки аз реалияти хакикй иборат мебошад. Лахзае, ки бо навор инъикос мегардад, лахзаи хакикии хаётй буда, бо бадеият пурра мегардад. Кахрамоне ва руйдоде, ки дар лавхаи телевизионй инъикос мегардад, шахс ва руйдоду нишонии хакикй бо ному насаби конунй ва танхо бо иловаи бадеияти мувофик, ки мутаносибан боиси зебо пешниход намудани мавод мегардад, ки дар ин кор накши махсусияти матн дар баробари видеонавор хеле мухим ба шумор меравад. Аз ин ру истифодаи матн дар жанри лавхаи телевизионй махсусияти хоси хешро дошта, бо бадеияту кутохбаёнй ва ё умуман истифода набурдан ба лавхаи телевизионй хусни зебой ва чолибият мебахшад, ки ин талаботи табиати телевизион аст.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Кузнецов Г. В. ТВ-журналистика: критерии профессионализма / Г. В. Кузнецов - М. 2002. - 203 с.
2. Куддус Ч,. Назарияи драма, намоишхои сужанок ва сенарияи кино / Ч,. Куддус - Душанбе, 2013.
3. Лавхаи. Касри миллат. Телевизиони Точикистон. 29. 12. 2023 с.
4. Лавхаи. Сирк. Телевизиони Точикистон. 27. 03. 2024 с.
5. Лавхаи. Зардолу. Телевизиони Точикистон. 11. 06. 2024 с.
6. Лавхаи. Зима. Телевизиони Первый канал (Россия). 11. 12. 2024 с.
7. Муким Ч. Макоми жанрхо дар радиои Озодй/ Ч. Муким- Душанбе, 2000.
8. 8.Муъминчонов З. Телевизион муъчизаи аср/ З. Муъминчонов - Душанбе, 2023. - 223 с.
9. 9.Муъминчонов З. Эволюция Таджикского телевидения в годы независимости/ З. Муминджонов - Душанбе, 2021. - 336 с.
10. Муъминчонов З. Махсусияти матн дар филми хуччатй/ З. Муъминчонов, З. Мирзода // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. - Душанбе, 2024, №5. - С. 259-264.
11. Муродов М. Лугати мухтасари истилохот ва мафхумхои рузноманигорй, М.Муродов - Душанбе, 2011. - 146 с.
12. Муродй М. Асосхои эчоди рузноманигорй/ М. Муродй, О. Салимзода -Душанбе, 2022. - 360 с.
13. Рахмонзода Ч,. М. Бадеият дар публитсистика/ Ч,. М. Рахмонзода// Паёми Донишгохи миллии Точикистон. - Душанбе, 2024. №10. - С. 348-353.
14. Саъдуллоев А. Асосхои журналистикаи телевизион/ А. Саъдуллоев, М. Шоев - Душанбе, 2007. - 194 с.
15. Телевизионная журналистика. - М. 2008. - 304 с.
16. Усмонов И. К. Жанрхои публитсистика - Душанбе, 2009. - 139 с.
17. Универсальная журналистика. - М.: Аспект - пресс, 2016. - 418 с.
18. Шестеркина Л. П. Современные подходы к формированию структуры жанров телерадиожурналистики // ЬА:р:/А№№^1рк.ги/тёех.рЬр?1ё=2115
