CC BY
2МАЦСАРЫ МАЙЫНЫЦ Ц¥РАМЫН БАСЦА 0С1МД1К МАЙЛАРЫМЕН САЛЫСТЫРУ: ЦАНДАЙ АЙЫРМАШЫЛЫЩТАР БАР?
МЕЛДЕНОВА МЕРУЕРТ ЖУМАДИЛЛАЕВНА
№163 орта MeKTe6i география пэш мугашм^ызылордаДазакстан
ТАСБОЛАТ АЦЕРКЕ ЕРЖАНЦЫЗЫ
эл-Фара6и атындагы ^азак ¥лттык университет химия магистрi,Эскен6ай Жумадшла атындагы Дарынды балалар MeKTe6i химия пэнi м¥гал1м1, ^ызылордаДазакстан
Аннотация.Бул мацалада мацсары майыныц цурамы, органолептикалыц керсетюштер1, физикалыц-химиялыц керсетшштершц зерттеулерг келт1р1лген. Ос1мд1к майларыныц сапасын сараптауды жург1зу тэрт1б1 керсетшген.
Ктт свздер: линол цышцылы, олеин цышцылы, ленолен цышцылы,Carthamus tinctorius,органолептикалыц керсетшштер, цышцылдыц сан,ылгал жэне ушцыш заттар.
Археологиялык казбалардыц жэне эдебиет кездершщ куэлендiрулерiнше максары ете кене дакылдар катарына жатады. Се6е6i, максары дакылыньщ гYлiнен жасалган бояулармен мысыр елшде оралатын маталар боялган. 2100 жылдан астам тарихы бар мэдениленген дакыл. П.П.Вавиловтыц деректерi бойынша, максары дакылы ертеректе Yндiстанда, Египетте, Ауганстанда, Орталык Азияда жэне Кавказ мемлекеттерiнде белгш болган. Аталган елдерде максарыны боягыш жэне эсемдiк зат ретшде пайдаланган. Оныц латынша Cartamus атауы арабтыц carton - бояу деген сезшен шыккан, ейткенi максары гYлдерiнде картамин пигмент! бар. Бул пигменттщ ерекшелш - суда сары тYCке, ал спиртте - кызыл тYCке боялады.Осы уакыт iшiнде оны адам емiрiнщ кептеген салаларында, токыма бояуларынан бастап, хош иiстендiрiлген гYлдерде керуге болады.
Максары (Carthamus tinctorius) есiмдiгi-астра гулдшер тукымдасына жататын 6iр жылдык шептесш есiмдiк, майлы дакыл.Орта Азия елдершде максары ертеде 6елгiлi болган. Бул ещрде макта шаруашылыгына дейiн жергшкт тургындар максары тукымын тагамдык майга жэне пiлте шамга пайдаланган. Алгашкыда максарыны боягыш зат ретiнде колданган, кейiннен химиялык жолмен арзан жэне жогары сапалы бояулардыц алынуына орай, дакылдын бояу ретiндегi ендiрiстiк мацызы жойылып, оны есiмдiк майын алуга, дэрi - дэрмек жасауга жэне мал азыгына есiрген.
Максары дакылы тэлiмi егiншiлiкте май ендiру максатында есiретiн ец колайлы есiмдiк. Епспк келемшщ жылдан - жылга кебеюi бул дакылга деген сураныстыц арткандыгын ацгартады.
Максары майы шын мэншде табигаттыц кунды сыйы,мыцдаган жылдар бойы адамзат когамына кызмет ететiн денсаулык пен сулулыкты колдаудыц 6iрегей куралы.Тшт халык емдiк куралдарыныц 6iлгiрлерi да максары майыныц зияны мен пайдасы туралы айтып бере алмайды. Бiздiц кепшiлiгiмiз курамында жасалатын максары-ингредиент не екенш 6iлмейдi. Астралык ежелгi адамдар отбасыныц 6iр жылдык есiмдiгiн боягыш алу Yшiн пайдаланды. Кейiнiрек ол дэршк зат ретiнде езiн керсеткен еамдш майын шыгара бастады. БYгiнде емдiк суйыктык халык медицинасында, аспаздык жэне косметологияда тез танымал.
Максары майын колдану аясын кецейту Yшiн химиялык курамын зерттеу езектi мэселенщ 6iрi болып отыр.
Зерттеу нысаны: Жамбыл облысы, Шу ауданында «Каз-Ир Агро» ЖШС ендiрген максары майы(1-сурет)
3 о
ОсшдЫ майларыныц сапасын сараптауды жYргiзу тэртШ.
вамдш майларыньщ сапасын сараптау сапаньщ барлык кeрсеткiштерi бойынша толыгымен немесе етшм берушшщ суранысына байланысты кейбiр кeрсеткiштер бойынша тацдаулы жYргiзiледi.
Органолептикалыц керсетюштерт аныктау МЕМСТ 5472-50 «Эамдк мaйлaры.ТYсiн,иiсiн жэне мeлдiрлiгiн аныктау»бойынша жYрriзiледi.Майдыц ишн аныктау Yшiн шынылы пластинкага жука кабатпен жагады немесе колдыц сырт жак бетiне укалайды. Ист одан айкын сезу Yшiн майды сулы моншада 500С температурага дешнкыздырады.
Дэмдг белме температурасында майдыдегустациялау жолымен аныктайды. Егер де майда шс жэне дэм акаулары (борсыган, зец немесе кек иiс, ащыган, бегде шстер мен дэмдер) табылса, онда май сапасыз деп есептелiнедi.
Тустг аныктау Yшiн майды мeлдiр немесе тYCсiз шынылы стаканга 50 мм кем емес кабатпен куйып жэне ак фонда жарык сэулесiнде карайды.
Майдыц мелдгрлшгт оны белме температурасында 24 сагат бойы 100 мл мелшерде цилиндрда туцдырудан кейiн аныктайды. Туцдырылган майдыак фонда жарык сэулесшде карайды.
Майдыц цышцылдъщ санын аныктау МЕМСТ 5476-81 «вамдш майлары. ^ышкылдык санын аныктау» бойынша жYргiзiледi. ^ышкылдык санын аныктау эдюшщ мэнi eсiмдiк майыныц белгiлi бiр мeлшерiн ерiткiштер коспаларында ерiтуге жэне эрi карай бос май кышкылдарын калий немесе натрий гидрототыгыныц ерiтiндiсiнде титрлеуге негiзделедi.
Акшыл майларды зерттеу кезiнде 3-5 г май eлшендiсiне 50 мл спирттщ диэтилдi эфирдщ бейтараптандырылган коспасын куйып, 5 тамшы фенолфталеин косып жэне кызгылт рецге дейiн 0,1н сшт ерiтiндiсiмен титрлейдi.
^оцыр май Yшiн (тазартылмаган макта майы жэне т.б.) индикатор ретшде типолфталеиндi колданады жэне сштмен тиртлеудi сары немесе кызгылт рецнен жасыл немесе кeкшiл рецге езгергенге дешн жYргiзедi.
^ышкылдык санды (К.с) КОН миллиграмында мына формула бойынша есептейдг
5,611 * К *У
кс=-
т
мундагы:
5,611 - 0,1 н сшп ерiтiндiсiнiц титрi;
К - 0,1н сiлтi ерiтiндiсiне тYзету;
V - титрлеуге шыгындалган 0,1н сiлтi ерiтiндiсiнiц мл саны;
т - дене массасы, г.
Майдагы ылгал мен ушцыш заттарды аныктауды МЕМСТ 11812-86
«Эсiмдiк майлары, ылгал мен ушкыш заттарды аныктау эдютерЬ» бойынша жYргiзедi. Эдiс май eлшендiсiн туракты салмакка дейiн кептiруге непзделген: алдын ала бюкстарда кептiрiлген 5 г майды 100-1050С туракты салмакка дешн кеширедь Ылгал мен ушкыш
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ
ImPact Factor: SJIF 2021 - 5.81 CHEMICAL SCIENCES
2022 - 5.94
заттардыц (Х) массалык Yлесiн есептеудi пайызбен мына формула 6ойыншажYргiзедi:
v _ (mi - Ш2) * 100
X --
m
мундагы:
m- сыналатын майдыц массасы, г.
mi- кептруге дейiнгi май куйылган стаканныц массасы, г; m2 - кептруден кейiнгi май куйылган стаканныц массасы, г.
Максары майыныц органолептикалык керсетк1штер1 (1-кесте)
1-кесте
Керсетк1штер1 Нормативт1 кужат бойынша 1с жузшде
Мелдiрлiгi Мелдiр Мелдiр
TYd ^анык сары тYCтес Алтын тYCтес
Иiсi Жука гYлдi хош иiс КYн6аFыс тукымдарына уксас иiс
Дэмi Элсiз дэм Элаз дэм
Максары майыныц зэйтун жэне рапс майларымен салыстырмалы физикалык-химиялык керсетк1штер1 (2-кесте)
2-кесте
Физикалык- Максары майы ЗэйтYн майы Рапс майы
химиялык
керсеткiштерi
^ышкылдык 1,07 0,5 0,40
саны, мг КОН/г
Ы^ал жэне 0,2% 0,1% 0,03%
ушкыш заттар Х%
Иодтык сан, 145 74-92 94-106
I /100 г 2
Максары майыныц органолептикалык керсеткiштерi нормативтi кужаттыц талаптарына сэйкес, кышкылдык саны, мг КОН/г - 1,07; йодтык саны I2/IOO г = 145 сэйкес.
Yш майды салыстыру аркылы келесi корытынды жасалды:
зэйтунде - моноканыкпаган кышкылдар - олеин кышкылы ке6iрек,ал поликаныкпаган - ленол жэне ленолен кышкылдарыныц мелшерi азыракрапста - поликаныкпаган кышкылдар -ленол кышкылдары ке6iрек,олеин кышкылы аз мелшерде кездеседцмаксарыда поликаныкпаган кышкылдар - ленол, ленолен кышкылдарыныц мелшерi 6iршама кеп екендш аныкталды.
Дамыган елдерде максары майыныц денсаулыкка пайдалылыгы женiндегi зерттеулерден кешн жэне курамында каныкпаган поли кышкылдардыц каныккандарга караганда кеп болуы тамакка пайдалануды ке6ейттi. Максары майын жугымдылыгы жагынан зэйтYн майымен парапар коюга болады. Поли каныкпаган май кан курамындагы холестериндi азайтады, сонымен бiрге, моно каныкпаган май кышкылдарыныц бiрi - олеин кышкылы кандагы «зиянды»холестериннщ децгейiн темендетедi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. 1.Ван Жау My. Жер шарындагы максары материалдарына бершген бага жэне оны колдану, Пекин. Техника гылым баспасы, 1993,-Б.484
2. Клиникалык тамактану журналы(American Journal of Clinical Nutrition) 2011 №2., —Б.13-15
3. Нуртаева А.Б.,Муратхан М., Мурал Г.Максары eсiмдiгiн тагам ретiнде зерттеу жэне калдыксыз евдеу технологиясы. С. Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык университетшщ Гылым Жаршысы// Вестник Науки Казахского агротехнического университета имени С. Сейфуллина. —2016.-№ 1(88). —Б.98—104
4. «вамдш майлары, ылгал мен ушкыш заттарды аныктау эдютерЬ» МЕМСТ 11812-86
5. «вамдш майлары. ^ышкылдьщ санын аныктау» МЕМСТ 5476-81
