CC BY
47ДИАЛЕКТИЗМ^ОИ ЛЕКСИКИ - СЕМАНТИКИ ДАР АСАР^ОИ АБДУЛ^АМИД САМАД
Саидова Ц.С.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Диалектизмхои лексикй - семантикй як кабати лексикаи лахчахои махаллиро ташкил медиханд. Aдибон, ки одатан дар асархои бадей хаёти мардyми манотикy махалхои алохида, фаъолиятy амалиёти ахли захмат, касбy кор, машFyлият, оиладорй, мyносибатy мyоширати онхоро ба калам мегиранд, вобаста ба зарyрати услу6й аз ин навъи диалектизмхо хамчун воситаи ху6и эчоди портрет, образхои типпй, лавхахои бадей истифода мекунанд.
Диалектизмхои лексикй - семантикй калимахое мебошанд, ки шаклан бо унсурхои забони адабй якхелаанд, аммо аз чихати маънй ба шеваю лахчахои алохида дахл доранд [5,120]. Оид ба ин навъи вохидхои лyFавй пештар аз ин Ф.П.Филин хам чунин як назария пешниход карда буд [2,38]. Баъдтар доир ба диалектизмхои семантикй М.И. Фомина тадкикот бурда, тафовути онхоро аз дигар навъхои диалектизм ба таври зерин бозгу намудааст: «Диалектизмхои семантикй вожахоеанд, ки аз нигохи талаффуз ва навишт бо калимахои забони адабй мувофикат мекунанд, вале аз чихати маънй бо онхо умумият надоранд. Ин гурухи диалектизмхо аз руйи муносибат бо унсурхои меъёрй силсилаи омонимхоро ташкил медиханд» [3,172). Оид ба диалектизмхои лексикй-семантикй Хоркашев С. чунин мегуяд: «Калимахои умумихалкие, ки баробари маънои оммафахмии худ маънои иловагии хоси ин ё он шеваро дорад, ки ба забони адабй дохил нашудаанд, калимахои лексикй-семантикиро ташкил медиханд» [4, с.48].
Aз ин тафсилоти мухтасар бармеояд, ки диалектизмхои лексикй - семантикй: а) зимни тафовути маъноии калимахои лахчавй аз хамгунхои меъёрии худи онхо ба зухур меоянд; б) иддае аз вожахои меъёрй дар лахчахои махаллй маънии нав (лахчавй) пайдо мекунанд, ки миёни маънии аввалаю баъдии онхо хеч гуна умумият бокй намемонад; в) баъзе калимахои лахчавй бо унсурхои меъёрй тасодуфан монандй (аз чихати овозй) пайдо мекунанд, хол он ки маънии онхо гуногун аст.
Диалектизмхои лексикй - семантикй чун воситаи хуби тасвир дар асархои бадей гох-гох кор фармуда мешаванд. Инро мо метавонем дар эчодиёти хама адибони точик, аз чумла A.Самад ба мушохида гирем.
A.Самад дар асархои худ аз ин навъи диалектизмхо дар мавриди ба калам гирифтани ходисахои олами вокей хамчун омили муассир ифода намудани сухан ва офаридани лавхахои бадей бо ниятхои услубй истифода кардааст. Барои мисол диалектизмхои Fyлба ва хангро мегирем.
Вожаи Fyлба дар лyFати С.Aйнй [1, с.504] ва Махмудов М.,Бердиев Б. [6, с.254] «асбоби обгузаронй, ки аз сафол ё охан месозанд, кубур» маънй шудааст. Вале дар лахчахои чанубй диалектизми мазкур дар маънии «акка, алошакшака» истеъмол меёбад [7,193], ки A.Самад низ инро дар повести «Ab» бо хамин маънй кор фармудааст:
У...дид, ки Fyлбае (акка) дар нулаш чормаFз ... парвоз дорад (с.6).
Чунон ки мебинем, нависанда зимни истифода аз диалектизми Fyлба, ки дар ин матн хусусияти марказй дошта, калимахои дигар дар иртибот ба он оварда шудаанд, як лавхаи хуби бадей сохтааст. Муаллиф чун мефахмад, ки калимаи мазкур дар забони точикй хусусияти умумиистеъмолй надорад, мисли устод САйнй муодили он (акка)-ро дар кавсайн меорад, то ки хадаф ва мароми эчодии y ба х,ама хонандагон равшан бошад.
Калимаи ханг дар «ФЗТ» (1969) ба маънии «вазн, кад, чуръа, лашкар» зикр ёфтааст (с.730). Дар лyFатx,ои С.Aйнй, В.С.Расторгуева, М. Махмудов ва Б.Бердиев он ба назар нарасид. Дар чануб ба маънии «кувва, неру» истифода мешавад. Инчунин, дар лахчахои чанубй ханг чандин маънй дорад, ки яке аз маънихои он «хайрон мондан» мебошад [7,795] ва A.Самад онро дар киссаи «Хдвои тирамох» ба хамин маънй руйи кор овардааст:
Хд, дар хона чунон китобхои зур дорам, ки рангашонро бинед, хангатон меканад (с.91).
Диалектизмхои Fyлба ва ханг дар эчодиёти A Самад дар ду маврид ба кор рафтаанд: дар сухани тасвирй ва дар нутки персонаж. Нависанда вожаи Fyлбаро дар тасвироти худ истифода кардааст. Зеро медонад, ки: а) Fyлба дар асл точикист ва аз муодилхои худ - акка ва алошакшака аз чихати хам таркиби овозй ва хам талаффуз хеле сабук аст; б) дар забони адабии муосири точик Fyлба роич набошад хам, дар забони адабиёти классикй бо хамин маънии имруз лахчавии худ аз унсурхои фаъоли нутк буд [8, 656];в) агар холо онро аз нав ба меъёр дарорем, метавонад боз як гушаи холии лyFати забони адабии точик пур гардад. Ara хдмин ахдофи эчодй такозо кардааст, ки муаллиф калимаи мазкурро дар сухани тасвирии худ ба кор андозад. Вале вохиди лyFавии ханг, харчанд ки точикист, ин гуна имконияти васеъ надорад. Зеро вай:а) бо он маъние, ки холо дар лахча дорад, дар забони адабиёти классикй ба кор нарафтааст; б) ханг дар лахчахои чанубй аз унсурхои сермаъност, ки хар як маънии он
дар забони хозираи точик муодилхои зебою хушоханги худро дорад.; в) вожаи ханги лахчавй аз муодили адабй (хайрон) аз ягон чихат бартарй надорад. Х,амаи инро ба хисоб гирифта, муаллиф дар забони адабии муосири точик умумй намудани онро тарафдорй накардааст.
Диалектизмхои соф ва ашк низ дар лахчахои чанубй хусусияти семантикй доранд. Калимаи соф дар забони точикй маънии «пок, тоза, зулол»-ро ифода мекунад. Дар баробари ин, дар ин лахчахо боз дигар вожаи соф истеъмол меёбад, ки он аз унсурхои сермаъност ва яке аз маънихояш «комилан, билкул» мебошад [7,628]. Ин калима аниктараш ба лахчахои Куло6 дахл дорад, ки махз вобаста ба хамин маънй хамчун диалектизми семантикй пазируфта мешавад. Вожаи мазкур ба чуз лугати шеваи чанубй дар дигар лугатхо ба назар нарасид. Aз ин мебарояд ки, дар хакикат, доираи густариши он танхо лахчахои куло6ист. Вокеан, диалектизми соф бо хдмин маънй дар лахчахои Куло6 аз забони адабиёти классикй ба мерос мондааст. Зеро дар «ФЗТ» дар маънии «тамоман» истифода шудани он дар назми Х,отифй зикр ёфтааст (с.262).
Маънии афсонаи муаллимро соф нафахмидам (ШС.с.92).
Маънии калимаи ашк дар забони адабии точик «катраи оби чашм» аст. Дар лахчахои чанубй ба чуз ин боз дигар вожаи ашк истеъмол меёбад, ки он дар «ФГЧ,ЗТ» «ду дандони берунбаромадаи хуки вахшй» маънй шудааст (с.74). Aммо бояд гуфт, ки ашк дар шеваи чанубй аз диалектизмхои сермаъност ва на танхо нисбат ба дандонхои хук, балки нисбат ба дандонхои бакуввати кисми пеши дахони хама гуна хайвоноти даранда, хатто нисбат ба дандонхои саги хонагию инсон хам кор фармуда мешавад.
...дандонхои саги Усмон аз ашкхои гург хам тезу бакувватанд (КД. с.108).
Нависанда хусусияти лахчавй доштани калимахои соф ва ашкро ба эътибор гирифта, онхоро дар иртибот бо унсурхои умумихалкии нафахмидан ва дандон чо додааст, то ки ба ин восита маънй ва мохияти семантикиашон ба оммаи васеи хонандагон дастрас гардад.
Диалектизмхои шаст ва чанг низ хусусияти семантикй доранд. Aз инхо вожаи шаст дар лахчахои чанубй аз унсурхои сермаъно буда, дар «ФГЧ,ЗТ» шаш маънии он ба кайд гирифта шудааст (908), ки ин маънихо бо шаст (шумора) - и забони адабй хеч умумият надоранд. Aммо ба чуз ин, шаст дар лахчахои мазкур боз мачозан дар ифодаи мафхуми «химмат, саховат, футувват» хам ба кор меравад, ки ин маънй дар лугат зикр наёфтааст.
Вокеан, калимаи шаст дар забони адабиёти классикй низ аз вожахои сермаънй будааст, ки мураттибон дар «ФЗТ» аз панч маънии он ёд кардаанд (с.571).
- Хайр, тагоияш сари химмат омад, шасташа нагардон (AБ. с.10).
Диалектизми чанг хам дар лахчахои чанубй сермаъно аст. Дар «ФГЧ,ЗТ» панч маънии он зикр ёфтааст (820-821), ки яке аз он маънихо «хамида, коматхамида, кузпушт» мебошад. Чунон ки мебинем, ин маънихо бо «номи асбоби мусикй, чангу губори табиат», ки инхо ба забони адабй дахл доранд, хеч гуна каробат зохир намекунанд. A.Самад дар романи «ГД» аз диалектизми чанг хамчун воситаи хуби айнияти тасвир истифода кардааст:
...тан - бемадору комат - чанг ...ночор бояд аробаи зиндагиро бикашад (с.138).
Маънихое, ки диалектизмхои шаст ва чанг дар таълифоти A.Самад зохир кардаанд, ба чуз лугати лахчахои чанубй дар дигар лугатхо дучор наомаданд. Aз ин ру, метавон онхоро хамчун диалектизмхои семантикии махдудистеъмол ба хисоб гирифт. Бо вучуди ин, нависанда онхоро дар хамбастагй бо вожахои умумиточикй чунон устокорона руйи кор овардааст, ки мухтавои онхо ба хонанда дар назари аввал маълум шуда меистад.
Нависанда диалектизми чангро, ки дорои эхсоси баланд аст, дар нутки тасвирй, вале шастро, ки маънии «химматбаландй»-ро бо тобиши манфии «дагдагаю хавобаландй» ифода кардааст, дар сухани персонаж ба кор андохта, бо ин рох, аз як тараф, кувваи эхсосотй ва муассирии лавхаи тасвирро пурзур карда бошад, аз тарафи дигар, худписандию худхохии ашхоси алохидаро дар симои персонажи манфии «AБ» - Aчик, ки образи типпист, нишон додааст.
Хусусияти семантикй дар диалектизмхои карат ва булбулак хам ба мушохида мерасад. Дар забони муосири точик вохиди лугавии карат хамчун истилохи арифметикй истифода мешавад. Вале дар лахчахои чанубй карат дар ифодаи маънии « бори дигар, ин маротиба» истеъмол меёбад, ки он мерос аз забони адабиёти классикист. Далел ин аст, ки дар назми Шамси Табрезй бо хамин маънй каламдод гардидани он дар «ФЗТ» зикр ёфтааст (с.547). A.Самад диалектизми мазкурро дар повести «AБ» айнан бо хамон маънии классикиаш, ки дар лахчахои чанубй махфуз мондааст, дар тасвири худ ба кор бурдааст:
Бод тундтар омад ва ин карат дасту руйи писаракро сузонд (с.6).
Калимаи булбулак дар услуби бадеии забони адабйдар ифодаи маънии «булбули чисман хурд, чучаи булбул» ба кор меравад. Дар дигар мавридхои услубй, хусусан дар ифодаи навозишу дустдорй аз рохи мачоз нисбат ба кудаки ширинзабон низ истифода шудани он истисно нест (булбулаки бобо). Aммо дар лахчахои чанубй булбулак танхо аз руйи ду маънии зерин роич аст: а) холати аз гул фаромадани бодиринг [7,125]; б) чубчаи зери торхои дутор, танбур, гижжак ва дигар созхои мусикй. Aз ин ду маънй маънии дуюм
махдудистеъмол аст ва аз доираи интишори лахчаи зодгохи адиб берун намеравад. Дар нутки сохибони дигар лахчахои чанубй ин ашё номхои дигар дорад. Аммо мухим он аст, ки диалектизми мазкур дар бобати фарохтар кушодани симои персонаж ва амалиёти у дар мавриди омодагй ба кори сарояндагй ба адиб кумак кардааст.
У мизроб ба торхо зада, даме гушакхоро чапу рост тобид, булбулакро низ чойи дилхох ниход (ШС.с.136).
Вожаи булбулак аз унсурхои этнографист. Аз ин ру, аз ниходи он тобишхои маъноию чилохои услубй ба берун овардан имкон надорад. Лекин нависанда дар ин матн тавассути он тавонистааст як чузъиёти алохидаи тасвирро, ки хеле хурд аст, айнан ва нихоят барчаста ба калам гирад.
Хулоса: Чунон ки кайд гардид, ин ду диалектизм дар тасвироти худи адиб ба калам рафтаанд, ки ин сабаб дорад. Ба назари мо, сабаб дар он аст, ки хусусияти классикй доштани диалектизми карат ба нависанда маълум аст ва у мехохад ин вожаи бо хукми «такдир» мохияти лахчавй пайдокарда, ки дар забони адабиёти классикй фаъол буд, аз нав ба меъёр дарояд. Зеро холо дар забони зиндаи халк ин диалектизм муродифхои харак, аспак, чертак низ дорад, ки аз инхо яктоаш бояд ба меъёр дароварда шавад. Адиб ана хамин пахлуи масъаларо ба хисоб гирифта, онро ба хотири умумй кардан дар забони точикй дар сухани тасвирй ба кор андохтааст.
АДАБИЁТ
1. Айнй, С. Куллиёт / С. Айнй. - Душанбе, 1976. - 4,-12. - 563 с.
2. Филин, Ф. П. Проект «Словаря русских народных говоров» / Ф. П. Филин. - М.-Л., 1961. - 385 с.
3. Фомина, М. И. Современный русский язык (лексикология) / М. И. Фомина. - М., 1983. - 335 с.
4. Хоркашев, С. Ташаккули таркиби лугавй ва калимасозй / С. Хоркашев. - Душанбе, 2014. - 106 с.
5. Шанский, Н. М. Лексикология современного русского языка / Н. М. Шанский. - М., 1972. - 327 с.
6. Махмудов, М., Бердиев, Б. Лугати мухтари лахчахои Бухоро / М. Махмудов, Б. Бердиев. - Душанбе, 1989. - 278 с.
7. Махмудов, М., 4ураев, F., Бердиев, Б. Фарханги гуишхои чанубии забони точикй / М. Махмудов, F. 4ураев, Б. Бердиев. - Душанбе, 2012. - 946 с.
8. Фарханги забони точикй. - М., 1969. - 4.1. - 950 с.
ДИАЛЕКТИЗМ^ОИ ЛЕКСИКИ - СЕМАНТИКИ ДАР АСАР^ОИ АБДУЛХДМИД САМАД
Диалектизмуои лексики-семантики як цабати лексикаи лауцауои мауалли уисоб меёбанд. Инуо вожауое мебошанд, ки шаклан бо калимауои меъёри якхелаанд, вале маънии лауцави доранд. Масалан, вожаи гулба дар лугати С.Айни ва М.Маумудов, Бердиев «асбоби обгузарони, ки аз сафол ё оуан месозанд, цубур» маъни шудааст. Вале дар лауцауои цануби калимаи мазкур дар маънии «акка, алошацшаца» истеъмол меёбад, ки А.Самад низ онро дар повести «АБ» ба уамин маънои лауцавиаш кор фармудааст: У дид, ки гулбае (акка) дар нулаш чормагз ... парвоз дорад . Мисли ин калимаи х;анг дар «ФЗТ» (1969) бо маънии «вазн, цад, цуръа, лашкар» зикр ёфтааст (с.730). Дар лауцауои цануби х;анг чандин маъни зоуир мекунад, ки яке аз маънщои он «уайрон мондан» ва дигаре «цувва, неру» аст: Ха, дар хона чунон китобуои зур дорам, ки рангашонро бинед, х;ангатон меканад (ШС). Диалектизмуои соф ва ашк низ дар лауцауои цануби хусусияти семантики доранд. Калимаи соф дар забони тоцики маънии «пок, тоза, зулол»- ро ифода мекунад. Дар баробари ин, дар ин лауцауо боз дигар вожаи соф истеъмол меёбад, ки он аз унсуруои сермаъност ва яке аз маъниуояш «комилан, билкул» мебошад. Маънии афсонаи муаллимро соф нафаумидам (с.92). Маънии калимаи ашк дар забони адабии тоцик «цатраи оби чашм» аст. Дар лауцауои цануби ба цуз ин боз дигар вожаи ашк истеъмол меёбад, ки он дар «ФГЦЗТ» «ду дандони берунбаромадаи хуки вауши» маъни шудааст (с.74). Аммо ин калима дар лауцауои цануби на тануо нисбат ба дандони хук, балки нисбат ба дандонуои бацуввати цисми пеши дауони уама гуна уайвоноти даранда», уатто нисбат ба дандонуои саги хонагию инсон уам кор фармуда мешавад: ... дандонуои саги Усмон аз ашкхри гург уам тезу бацувватанд (КД с. 108).
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ДИАЛЕКТИЗМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ А.САМАДА
Изучение лексико-семантических диалектизмов , и их стилистических особенностей в творчестве А.Самада, с целью вести некоторых из них в таджикский литературный язык.
Цель статьи: Лексико-семантические диалектизмы один из слоев лексики, которые по форме идентичны нормативным словам, но по смыслу являются диалектными. Например, в словаре С.Айни и по утверждению М.Махмудова, Б.Бердиева, акка означает «труба, построенная из глины или железа». Но в южных говорах это слова употребляется в значение «галка, грач, ворона».
В толковом словаре таджикского языка слово «х;анг» разъясняется как «вес, рост, войско». Но в южных говорах это слово имеет несколько значений, таких как «быть удивленным» и «сила, мощь».
Слово соф в таджикском языке употребляется в значение «чистый, прозрачный». Наряду с этим, как диалект оно имеет значение «абсолютно». Маънии афсонаи муаллимро соф нафа^мидам. (Совсем не могу взять в толк сказку, рассказанную учителем).
Слово ашк в таджикском языке означает «капля слёзы». В некоторых словарях оно также передается «два передних клыка кабана». Но в южных наречиях этим словом обозначают не только клыки кабана, но и всех диких животных, домашних собак, и даже зубы человека: ...дандонуои саги Усмон аз ашщои гург щм тезу бацувватанд. ( ... зубы собаки Усмона похлеще волчих клыков).
По результатам исследования: В произведениях А.Самада также встречаются диалектизмы шаст и чанг, в качестве семантических диалектизмов. Диалектизм чанг в южных наречиях также имеет несколько значений. В толковом словаре указаны пять значений этого слва. Одно из них «сутулый, сгорбленный»: ...тан бемадору цомат чанг, ночор бояд аробаи зиндагиро бикашад. (Тело хилое, сгорблен, а что делать, надо тащить жизни воз).
Ключевые слова: семантические диалектизмы, по форме идентичны с нормативными словам, диалект, несколько значений.
LEXICO-SEMANTIC DIALECTISMS IN THE WORKS OF A.SAMAD
The research of the lexical - semantic dialectics, and their stylistic features in the work of A. Samad are reviewed in order to lead some of them into the Tajik literary language.
Lexica-semantic dialectisms are one of the layers of vocabulary that are identical in form to normative words, but are dialectal in meaning. For instance, in the dictionary of S. Aini and according to M. Makhmudov, B. Berdiev, akka means "a pipe built of clay or iron." But in the southern dialects, these words were used in the meaning of "jackdaw, rook, and crow."
In the explanatory dictionary of the Tajik language, the word "hang" is explained as "weight, height, and army". But in southern dialects, this word has several meanings, such as "to be surprised" and "strength, power."
The word 'sof'' in the Tajik language was used in the meaning of "pure, transparent." Along with this, as a dialect, it has the meaning "absolutely". Маънии афсонаи муаллимро соф нафа^мидам. (I can't understand the fairy tale told by the teacher at all).
The word ашк in the Tajik language means "a drop of tears." In some dictionaries it is also rendered as "boar's two front tusks". But in the southern dialects, this word refers not only to the fangs of a wild boar, but also to all wild animals, domestic dogs, and even human teeth: ... дандон^ои саги Усмон аз ашщои гург щм тезу бацувватанд. (... The teeth of Usmon's dog are worse than wolf fangs).
In the works of A.Samad, dialectisms шаст and чанг are also found as semantic dialectisms. Chang dialect in the southern dialects also has several meanings. The explanatory dictionary lists
five meanings of this word. One of them is "stooped, hunched": ......тан бемадору цомат чанг,
ночор бояд аробаи зиндагиро бикашад. (The body is frail, hunched over, but what to do, you have to drag a cart of life).
Keywords: semantic dialectics, identical in form with normative words, dialect, several meanings.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Саидова Цамила Сибгатуллоевна-номзади илм^ои филологи, омузгори калони кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни, тел: (+992) 915236161;
Сведение об авторе:
Саидова Джамила Сибгатуллоевна-кандидат филологических наук, старший преподователь общийуниверситетской кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни, тел: (+992) 915236161;
About the author:
Saidova Jamila Sigbatulloevna-candidate of philological sciences senior lecturer general university department of the Tajik languages of the Tajik State Pedagogical University named after. S. Aini, phone: (+992) 915236161;
