CC BY
3УДК 1.16.165.7
ЭЛ-ГАЗАЛИДЩ ГНОСЕОЛОГИЯЛЬЩ КвЗЦАРАСТАРЫНЬЩ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
БАЛПАНОВА ШАГАЛА Ж¥МАГАЛЩЫЗЫ
Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi, философия жэне мэдениет теориясы
кафедрасыныц окытушысы Караганды, ^азакстан
Аннотация: Мацалада парсы ойшылы, эр1 теологы эл^азалидщ таным мэселесте цатысты философиялыц квзцарастарына талдау жасалган. Ортагасырлыц ислам вркениеттщ кврнектг философтарыныц б1р1 эл^азали ислам философиясы тарихындагы мацызды тулга реттде танымныц эртYрлi аспектшерт зерттед1. Ол вз жазбаларында ку.мэн, тYйсiк жэне дYниенi цабылдауга деген квзцарас тужырымдамаларын жасады. Мацалада эл^азалидщрационализмге деген сын-ттрлерт жэне таным процестде сешм мен рухани тэжiрибенiц рвлiне баса назар аудара отырып, адамныц шынайы танымга цалай цол жетюзе алатындыгы туралы негiзгi тезистерi егжей-тегжейлi царастырылады. Fазалидiц философиялыц квзцарастарыныц ортагасырлыц ислам теологиясыныц цалыптасуына эсерi, эЫресе оныц философия мен рационализмдi сынауы аясында талданады. Сонымен цатар, эл-Fазали ойларыныц кейiнгi философиялыц жэне дти дискурстарга эсерi де царастырылып, олардыц цазiргi интеллектуалды диалог Yшiн мацыздылыгы мен взектштне баса назар аударылды.
Ктт свздер: ацыл, сана, таным, ЖYрек, бшм, ку.мэн
Эбу Хамид эл-Газали ортагасырлык араб-исламдык ой тарихындагы ец курметп орындардьщ бiрiн алады. Ойшыл шыгармаларыныц пайда болуы сол кездеп эртYрлi дши-саяси агымдар, философиялык-теологиялык мектептер мен секталар арасындагы сан алуан кайшылыктардан айырылган ортагасырлык мусылман кещстш Yшiн мацызы зор болды. эл-Газалидщ шыгармалары сол кезде сол дэуiр идеологтарыныц непзп кайшылыктары мен кате пшрлерш кыскаша сипаттайтын езiндiк энциклопедия кызметiн аткарды, бул оларды ецсерудщ мацызды шарты болды. Эбу Хамид эл-Газали емiр бойы шыгармаларыныц езi дэлелдегендей, трансцендентп рационалды тану мэселесiне, ягни араб-ислам ортагасырлык дэуiрiнде спекулятивт1к ойлаудыц гана емес, сонымен бiрге бYкiл исламды; ДYниетанымныц негiзiн курайтын барлык заттар мен нысандарды рационалды тану мэселесше кеп кецiл белдi.
Газали кептеген ецбектершде акыл-ойдыц мэнi мен бшмнщ шекарасын жан-жакты тYсiндiрген. Ол жанды сезiм аркылы тани алмайтынын, оны тек акыл-ой аркылы бшуге болатынын атап керсеттi. Адамныц айрыкша ерекшелiгi - акыл-ой кYшi. Акыл iс-эрекеттiц себептерiн баскарады. Бiлiмдi жогары iзгiлiк дэрежесiне кетере отырып, эл -Газали акылсыз бiлiм болмайтынын баса айтады. Газали адам емiрiндегi акыл-ой кажеттшгш патша мен уэзiрдiц карым-катынасыныц метафорасымен сипаттайды. Тiптi ец бейб^, туракты елде де патша уэзiрсiз ез кызметiн жYзеге асыра алмайды. Елдiц эл-аукаты билеушiге дурыс жол керсететш уэзiрлерге байланысты. Эз ойын жалгастыра отырып, Газали былай деп жазады: «...патша (жан) уэзiрдiц (акыл) кецестерш басшылыкка ала отырып жумыс iстегенде, ел (дене) оныц зацы бойынша емiр CYредi. Шынайы жолды тауып, ол Алла Тагаланыц нурына ие болады". Патша уэзiрдiц кецеамен ел тiзгiнiн устайтыны сиякты, адам да ез денесш акыл-ойы аркылы баскарады. Бакытка апаратын жол, оныц ойынша, акыл аркылы жYредi. Газалидщ айтуынша, Алланыц мэнiн тYсiну сешммен емес, акылмен жYзеге асады: «Акыл - жанныц шырагы. Эйткенi жан сол шамныц жарыгымен элемдердiц Раббысыныц жYзiн ашады...». Ойшыл: «Алла Тагала адам денесiне оны карацгылыктан жарыкка шыгаратын шамды -акылды бердЬ», - дейдi. [1, 52 б.]
Еалым шаригат зандарын толык орындау Yшiн акыл-ой мшдеттерш ерекше атап eтедi. Алланы сана аркылы тану кезiнде сананын мiндеттерi болады: галымдармен дос болу, халык арасында ымырага келу, сарандык пен жамандыктан тыйылу, жаксы iстердi бшу, карангылык пен надандыктан уялу. Газали галымдармен энгiмелесу денгейiне жету тек акыл-ойдын кeмегiмен мYмкiн болатындыгын Yйретедi. Сондай-ак халы; арасындагы сыйластык пен курмет акыл аркылы жYзеге асады. Е^ламанын iлiмi бойынша адам тек Алланы тану максатында гана емес, бiлiм алу багытында да акылга ие. Сананын негiзгi мiндеттерiнiн бiрi -iлiм алу, жан дYниеде бiлiмге ынталану эркашан болады.
Рационалды жэне иррационалды таным туралы ойлана отырып, Газали былай деп жазады: "Алайда, бiлiмнiн аркасында жаннын екi категориясы болады. Бiрiншiсi - халыкка белгiлi, екiншi категория - адамдарга беймэлiм жасырын категория. Бул категория кундырак». Газали барлык адамдарга белгш бiлiм деп рационалды - логикалык жолмен менгерiлген бiлiмдi айтады, жасырын бiлiм - бул иррационалды жолмен кол жетюзшетш бiлiм жэне бул ^удайдын катысуымен болады. Мундай таным барлык адамдарда бола бермейдь [2, 102 б.]
Газали танымды коршаган элемдi тYсiнуге багытталган адамнын рухани iс-эрекетiнiн накты тYрi ретшде карастырады, онын тYпкi максаты бiлiмдi улгайту болып табылады. Ол Yшiн таным надандыкты жену куралы ретшде кызмет етедi. Газали танымнын Yш тYрiн ажыратады: сезiмдiк, рационалдык жэне интуитивтш. Олардын эркайсысынын рeлiн сипаттай отырып, ол сезiмдiк таным танымдык процестш бастапкы кезенi ретiнде кажетп элемент болганымен, сезiмдiк таным элемдi тануга жеткiлiксiз деп есептейдi. Сезiм мYшелерi санага кажеттi акпаратты беред^ содан кейiн акыл оны жалпылай отырып, алынган бiлiмнiн сенiмдiлiгi немесе сешмаздш туралы пайымдаулар жасайды. Сондыктан сезiмдiк таным шектеулi, ал рационалды таным шынайы жэне элем туралы шынайы бiлiм бередi. Интуицияга келетш болсак, ол физикалык элем туралы толык бiлiм бермейдi, ал рухани элемдi тануда ол кYмэнсiз жэне толыктай шYбэсiз бiлiм бермейдi. Сезiмдiк жэне рационалды таным бiлiм аркылы алынады, ол интуитивтi тYPде расталынбайды. Fазалидiн кезкарасы бойынша, субъективт немесе объективт тYPде тексерiлген, дiнмен мойындалган жэне кез-келген кYмэннан алыс акпарат - бул бiлiм. Бул жагдайда, бiлiм адамнын интеллектуалды кYшiнiн туындысы болсын, дiни болсын, адам акыл-ойынын киялы кабылдайтын деректер болады. Белгш бiр объект туралы бiлiм дегенiмiз - адамнын санасында немесе жадында калган бейне. Сонымен, заттардын акикатын санамен кабылдау абстракциянын бiр тYрi, бiрак заттардын акикаттарына сэйкес келетш ерекше абстракция. Философтын пiкiрiнше, дурыс бiлiмнiн бiрiншi шарты - ^мэн. Тек кYмэннiн аркасында адам бурыннан танылган нэрсенi кайта зерттейдi жэне нэтижесшде ол туралы накты бшмге кол жеткiзедi.
Fазали жеке тэжiрибе мен iшкi танымнын маныздылыгын атап керсетед^ сонымен катар iшкi рефлексия мен рухани тэжiрибелер аркылы шындыкты саналы тYPде iздеуге шакырады. Онын скептицизмi адамды сенiмдерден бас тарту немесе ойланбастан кабылдау емес, езш жэне элемдеп орнын теренiрек жэне шынайы тусшуге жетелеуге багытталган. эл Лазали акикатты таза акылмен толык тануга болмайтынын, тек уахи мен иман аркылы бшуге болатынын айтады. Ол мистикалык тэжiрибе мен шю рухани еркiндiк аркылы гана шындыкка шынайы кол жеткiзуге болады деп тужырымдады. Осылайша, онын скептицизмi адамнын акыл-ойынын элемдi абсолюта тану кабшетше байланысты болды. Fазалидiн акылга деген ^мэш жэне мистикалык тэжiрибеге басымдык беруi исламдык ой мен философиянын дамуына, сондай-ак ислам мистицизмiнiн кешнп тарихына айтарлыктай эсер еттi. Fазали скептицизмдi таным эдiстерiнiн бiрi ретшде карастырды, ягни скептицизм онын таным теориясында философияга катынасынан тэуелсiз дербес мэртебеге ие болды. Fазали скептицизмшш екi аспектiсiн бeлiп керсету керек: бiрiншiсi, онын жеке рухани дагдарысына катысты болса, екiншiсi, онын таным теориясындагы скептицизм эдiснамасы. Онын «антифилософиялык скептицизмше» келетiн болсак, бул тек жеке философтардын метафизика мэселелерiн тYсiндiруiне катысты. Fазалидiн авторитаризмге карсылыгы фи^ пен кэлам аясында калыптасып, дамып, сол дэуiрдiн кептеген идеологиялык агымдарымен, сонын
шшде философтармен тресте шьщдала tyctL Fазали шыгармашылыгыныц бул процеанде философия мен ерюн ойлауга карсы «идеологиялык карсы шабуыл» жок екенi анык. Демек, скептицизм оньщ шыгармашылыгы мен эволюциясыныц кажеттi элементтершщ бiрi болды.
Fазали акыл-ойды барлык жагынан сезiмнен жогары кояды, бiрак сезiмдiк танымныц кeмегiнсiз рационалды танымныц жYзеге аспайтынын айтады. Бiрак TYm^ келгенде ойшыл рационалды танымга басымдык бередi. Осы максатта рационалдылыктыц артыкшылыгы мен сезiмдiк танымныц шектеулiлiгiн керсету Yшiн мысал ретiнде сананыц кабшетш, керу кабiлетiмен салыстырып, мынадай корытынды жасайды: кез бес сезiм мYшесiнiц iшiндегi ец кYштiсi болганымен, кез езш кере алмайды, ал сана езшщ мYмкiндiктерiн бiледi; кез жакын жэне алыс кашыктыкты эртYрлi кабылдайды, ал сана Yшiн кашыктыктыц мацызы жок. Сана -акикат пен адам болмысыныц кeрiнiсi болгандыктан, дYниенiц барлык сырын ашуга кабiлеттi. Сана туралы толыгырак айта отырып, эл^азали «сана» сeзi терт кабiлеттi бiлдiретiнiн атап eттi: 1) рационалдык бшмге кол жетюзу; 2) заттар мен кубылыстардыц уксастыктары мен айырмашылыктарын аныктау; 3) жинакталган тэжiрибенi санада жинактау жэне сактау; 4) ез эрекеттершщ салдарын болжау жэне eткiншi калаулар мен кумарлыктарды басу. [2, 94 б.] Философтыц пiкiрiнше, алгашкы ею кабiлет табиги, ал соцгы екеуi жYре пайда болады. Fазали акыл-ойдыц табиги касиеттерiне Алланыц берген сипаттарын тYсiндi, ал жYре пайда болган касиеттердi адамныц калауымен байланыстырды, бул ^урандагы нускауларды iс жYзiнде орындауга жэне мэцгiлiк дYниеде сауабын алу Yшiн осы eмiрде iзгi амалдар жасауга багытталган.
Ол рационалдылыкты танымныц ец мацызды, кажеттi куралы ретшде карастырады. Бiрак бул эл-Fазалидi толыктай рационализмнiц коргаушысы деп атауга непз бермейдi. Fазали Yшiн акыл - журектщ кызметшiсi. «Сезiм - акылдыц кызметшiсi. Ал акыл жYректiц шамы мен шырагы болуы Yшiн жаратылган, оныц нурында Раббысы жараткан жэннат кершедь Демек, акыл - журектщ кызметшiсi. ЖYрек барлык билiк иес Раббысыныц сулулыгы мен Yстемдiгiн керу Yшiн жаратылган». [3, 151 б.] Акыл тек ез мYмкiндiктерiне CYЙенсе, тыгырыкка тiрелуi мYмкiн.
Fазалидiц птршше, аристотельдiк логикага негiзделген метафизикалык жэне идеологиялык мэселелердi шешудiц барлык талпыныстары шешiлмейтiн антиномияларга экеледi. Ол философтардыц метафизикалык устанымдарыныц сэйкессiздiгi мен кемшшгш философтар коргайтын аристотельдiк логика тургысынан дэлелдеп, философиялык постулаттардыц субьективистiк, мэш бойынша негiзсiз екендiгiн кeрсетедi. эл^азали «Философтарды терютеу» атты ецбегiнде метафизикалык жэне теологиялык мэселелердi рационалды дэлелдер аркылы шешу мYмкiн еместiгiн айтады. эл^азалидщ философтардыц рационализмiне деген терю кезкарасы оныц сананыц абсолюттi пайымдаулар жасау кабiлетiн жокка шыгаруынан кершедь Осыны негiзге ала отырып, ол журектi санамен бiрге карастыруды жен санайды. Рухани танымныц (журек) артыкшылыгын жэне онымен салыстырганда сананыц салыстырмалы элсiздiгiн дэлелдей отырып, ол абсолюта турде «артыкшылык» пен «элаздш» туралы айтпайды, оларды белгiлi бiр децгеймен немесе белгш бiр таным саласымен байланыстырады. Рухани танымныц акылга караганда артыкшылыгы тацдаулы адамдарга емес, карапайым халыкка кажет. Fазали «Накты гылымдарды ахлак гылымдарынан бурын, жасырын нэрселердi ашыктан бурын зерттеуге» карсы шыкты. Сондыктан карапайым халык Yшiн «Кудайдыц жумбактарын» шешiп, зерттеудiц еш мэш жок. Бул жумбактар философтар мен теологтардыц санасында кездесетiн мэселелер.
Fазалидiц сананыц шектеулерi туралы идеясы иррационалдылыкка негiзделмеген. Ол дэстурлi, теологиялык жэне формальды сананыц шектеулерiн керсетуге арналган. Ол сананыц танымдык кабiлетi мен сананыц шектеулершщ арасын накты ажыратып бердi. эл-Fазали танымныц рационалды-логикалык формасы оныц кабылданган ережелерiне сэйкес келетш акикаттарды кабылдайды жэне бул ережелерден тыс барлык нэрсеш жокка шыгарады деген ой калыптастырды. Танымдык тургыдан алганда, санага белгiсiз дYние мYлде жок дегендi бiлдiрмейдi. Сананыц шектелу^ эл-Fазалидiц пiкiрiнше, оныц ез ережелершен шыга
алмауымен аныкталады. «Мишкат ал-анвар» ецбегшде ол акыл-ой кабшет мен оныц ce3iMMeH салыстыргандагы мацызды касиеттершщ мэселесiн карастыра отырып, рационалдылык кабiлет пен оныц шектеулерiн катар керсетуге тырысты. [4] Акыл барлык нэрсенщ терецдiгi мен сырына енш, оныц мэнi мен мацызын тануга, себептерiн, олардыц калай пайда болатынын жэне тiршiлiкте кандай орын алатынын, баскалармен карым-катынасын ашуга кабiлеттi. Бул акыл-ойдыц заттардыц мэнi, олардыц пайда болуы мен болмысыныц себептерiн гана емес, олардыц сапалык жэне сандык эрекеттерiн ашу кабiлетiн бiлдiредi. Осыдан барып эл-Fазалидiц бар нэрсенщ бэрi - акыл-ойдыц аясында болады деген идеясы шыгады. Осы тургыдан алганда, болмыстыц барлык керЫстерше акыл-ойдыц катынасы тек рационалдык сипатта гана емес, сонымен бiрге сенiмдi бiлiмнiц табигаты болып табылады. Осыган сэйкес акыл-ойдыц таным процесiнде шекарасы жок. Демек, эл-Газали сананыц бул кабшеп алынган бiлiмнiц толыктыгы фактюмен кайшы келмейдi, ейткенi акыл-ой кYшi бiлiмге деген шексiз iзденiске ие. Айтылгандардыц барлыгынан сананыц шектеулi идеясы мYмкiн бiлiмнiц шектелуiн бiлдiрмейтiнi айкын болады. Газали кезкарасы бойынша сананыц шектелуi оныц ез шекарасын сезшбеушде. Бул акылдыц оган караганда баска, жогары бiлiм дэрежесiнiц бар екенш мойындамауын бiлдiредi, оны эл-Газали «акыл жамылгасы» деп атаган. Барлык шындыктар, акылдан жасырын емес, «акыл ез-езш жасырган жерден акыл перделерi пайда болады». Оныц мецзегеш «жYрек» едь [3, 74 б.]
Fазалидiц рационализмi оныц бакыт пен шынайы кемелдшке деген кезкарасында ерекше байкалады. Барлык нэрсенщ бакыты - кемелдiкке жету. Адамныц бакыты «акылдыц шамасы жететш барлык нэрсенiц мэнiн тYсiнуде» кершю табады. «Кемелдiк децгейлерi шексiз» болганымен, жанныц максималды кемелдiкке жетуiнен баска бакыттыц магынасы жок. эл -Газалидщ кемелдiк децгейлерiнiц шексiздiгi туралы айткан ойы ойшылдыц рационализмiмен катар, осы кемелдштщ шексiз формаларын реалиспк тургыдан кабылдауды да айгактайды. Бул тужырымда оныц кептеген устанымдарынан кершетш таным диалектикасын, гуманизм мен толеранттылыкка шакыруды байкамау мYмкiн емес. Ойшыл «Мизан ал-амал» ецбегiнде адамгершiлiк мэселелерш логикалык дэлелдеу шарттарына сэйкес шешуге тырысты. Ол бшм мен моральдык акикаттардыц етпелi жэне езгермейтiн кундылыктарын ашуга тырысты. Осы екi салада абсолюта идеалы ^удай болып табылатын нагыз бакыт ашылады. Шынайы сопыларды шынайы бакыттыц шарыктау сатысына коя отырып, эл-Газали сокыр елiктеуден бас тартып, бакыттыц курамдас белiктерiне шынайы бшм мен абсолюта багдарлауды санады. Бул тужырымдар оныц идеялык дамуыныц жемiсi болды, бул абсолютке жетудщ бiрден-бiр жолы - шынайы махаббатты табу жэне ^удаймен бiрлiкте езiн-езi баскару идеалы бар сопылык жол деген пiкiрдi тудырды. Бул эл-Газалидщ этикалык жYЙесiндегi рационалистiк жэне сопылык устанымдардыц бiрлiгiн тудырады. Fазалидiц сопылык рационализмi оныц таным мэселесiне, ягни сезiм мен акыл, скептицизм мен сешмдшк, надандык пен бiлiмге катысты кезкарастарын дамытуда ез жалгасын тапты. Олар кейде бiр-бiрiне параллель жYредi, кейде бiр-бiрiмен соктыгысады. Fазалидiц этикалык кезкарастары керсеткен рационализм мен сопылык арасындагы байланыс кандай да бiр жасанды енiм немесе кездейсок комбинация емес. Бул жаца идеологиялык синтездщ жемiсi. Газали этикасыныц рационализмi тек акыл -ойдыц коргалуы емес, оны ю-эрекеттщ жогаргы терешiсiне, олардыц адамгершшк жагдайлары мен материалдык-табиги алгышарттарын аныктаушыга айналдырудан турады. Акыл барлыгын мiндеттейдi, акыл тек терешi гана емес, орындаушы деп те айтуга болады. Сопылыкка келетiн болсак, ол жYректi бул дYниенiц етпелi кызыгушылыктарынан босатуга YЙретедi. Сарацдык пен ысырапшылдык - осы дYниелiк болмыстыц акциденттерi жэне жYрек олардан бос болуы керек. Осы дYниеде бул касиеттерден тYбегейлi арылу мYмкiн болмагандыктан, "ею касиеттiц де жоктыгына уксас жэне екеушен де алыс, ягни олардыц ортасы болып табылатындыгымен ерекшеленуге тырысу керек. Мысалы, жылылык ыстык та емес, суык та емес: ол орта, сондыктан ол екi касиеттен де айырылган сиякты». [5, 475 б.] Газали бул идеяны барлык iзгiлiктер мен жаман касиеттерге таратып, оларды «кажеттi жэне мYмкiн» деп ортасында карастырды. Бiр сезбен айтканда, эл-Газали философиялык тургыдан
тYсiндiрiлетiн «алтын орта» рационализмi мен сопылык журек тазалыгын бiрiктiрiп, сопылык тарикат идеясына енгiзуге тырысты.
Fазали шыгармаларында шынайы бшм мен даналыкка акыл мен журектiц Yйлесiмдiлiгi аркылы жузеге асады деген ойды жеткiздi. Ол адамды дYниенiц бар сырын, кубылысын зерделеу Yшiн акыл-ойын пайдалануга, сонымен катар терец шындыктар мен кундылыктарды кабылдауга кабiлеттi журегiнiц Yнiн тыцдауга шакырды. Эл-Fазали теологиялык полемикаларга толыгымен бершмед^ сондыктан сананыц сенiмнен немесе сешмнщ санадан артыкшылыктарын ашуга тырыспады. Ол тек эркайсысына тэн шекараларды аныктауга тырысты. Осылайша, эл-Fазали Yшiн акыл мен жYректi карсы кою емес, тYсiнiстiк пен рухани дамуга жету Yшiн олардыц бiр-бiрiн толыктырушы касиеттерш пайдалана отырып, олардыц арасындагы тепе-тецдшт табу мацызды болды.
1. Хисматулин А.А. Классическое суфийское сочинение «Кимийа-йи саадат» («Эликсир счастья») Абу Хамида Мухаммада аль-Газали ат-Туси. СПб. : Петербургское Востоковедение,
2. Аль-Джанаби М. М. Теология и философия ал-Газали = Al-Ghazali's Theology and Philosophy:
[труды] /. — М. : Изд. дом Марджани, 2010. — C. 102 3 Рахматуллин Р.Ю. Гносеология аль-Газали // Вестник ВЭГУ 2015. №5 (79). С. 151
4. Аль-Газали. Ниша света. Бейрут, 1986.
5. Абу Хамид аль-Газали ат-Туси. «Ихйа' 'улум ад-дин» (Возрождение религиозных наук). Т. I-III. Перевод с арабского Насыров И.Р., Ацаев А.С. - М: Изд. дом «Нуруль Иршад», 2011. - C.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
2001. C. 52
475
