CC BY
9К^азац мемлекеттж цыздар педагогикалыцуниверситетШц Хабаршысы № 2 (78), 2019 FTAXP: 16.21.07; 16.01.11
САНАДА АЦЩАТ ДYНИЕ БЕЙНЕС1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДЬЩ ТЕТ1КТЕР1
А.Б. &Mip6eKoea ф.г.к., А.Байтурсынулы атындагы Тiл 6rnMi институты Лексикология бвлiмiнщ менгерушю Алматы, Казакстан, email: marghan01@mail.ru
Макалада «дртие бейнеа», концепт угымдарына катысты зерттеулерге талдау жасалады. Концепт ж1ктел1м1 талданады. Макаланын максаты - «тш жэне таным» аспектгандеп концепт жэне угым феномендершщ взара айырмашылыктарын аныктау. Концепт адамньщ ойлау кодын танбалайтын т1рек б1рл1к ретшде танылады. Сондыктан концепт жуйес1 шынайы элемд1 танудагы адам тYсiнiгiнiн «дуние бейнесш» курайды. Концепт вр1а мен дYниенiн акикат бейнесш тiлде танбалау мэселесi когнитивтiк лингвистикада карастырылады.
Туйт свздер: концепт, дуниенщ ацицат бейнеа, узым, мифологема, архетип, стереотип, логосфера
Kipicne. Акикат дYниенi тш аркылы тану, карапайым лексикалык б1рл1к пен угым атауларынын жтн ажырату, белгш б1р атаудын угым мэртебесше жету мYмкiндiгiн карастыру когнитивтш лингвистика зерттеулерi аркылы жYзеге асырылады. Сондай-ак, улт логосферасынын танымдык мэнш тYсiну Yшiн де улт вкш тYЙсiнген акикат дYниелер (картина мира) аныкталуы кажет. Ол Yшiн белгш бiр атаудын бойына, ягни вз врюше (перифериясына) жан-жакты мол танымдык акпараттардын калай жиналатынын, кандай когнициялык эрекеттер аркылы шогырланатынын аныктауымыз кажет. Макалада акикат дYниенi калыптастыру Yшiн, оны таныту Yшiн кандай ой механизмдерi кызмет ететiнi талкыланады. Ой тетштершщ бiр-бiрiмен сабактасуы, тiзбектелуi когнитивтш лингвистиканын негiзгi зерттеу нысаны - концепт категориясы аркылы танылады. Сондыктан макалада концепт кураушы ментальдi тетштердщ кызметi сипатталып отыр.
Нeгiзгi белм. Когнитивтш гылымнын зерттеу нысанасы - санада бейнеленген акпараттар мен б^м. Санада бейнеленген бiлiм когнитивтiк тш бiлiмiнде мынадай зерттеулер негiзiнде танылады:
1.Танбанын (семиотика) тYрi мен типтерь
2.Танбада бейнеленген мазмун мен бшмнщ тYрлерi жэне сол бiлiмдi танбадан тану жэне ажырату тетiктерi, ягни интерпретация тэртабь
3.Танбанын калыптасуы мен дамуынын шарттары (семиотикалык онтогенез) [1; 5].
Тшдщ когнитивтiк аспектiсi бiлiмдi кабылдау, угыну (концептiлеу), топтастыру,
конструкциялау, тiлде бейнелеу мэселелерiн карастырады. Адамзат Yшiн дYниенi танудын ен бiрiншi кiлтi - угымнын, сезiмдiк непздерден нэр алган сана эрекетi, ал тшдш белгi - танымнын сырткы формасы.
Б.А. Серебренников: «Тiл мен ойлау ею тYрлi сала болганмен эркашан взара карым-катынаста болады», - дей келiп, олардын катынасынан «дYние бейнесЬ> танылатындыгын айтады. Онын бiрi - концептiлiк бейне, екшшю - тiлдiк бейне. Мунын бiрiншiсi - угынуга катысты, екiншiсi - тшде бейнеленуiне катысты [2; 96-97]. Демек, <<^ниенщ бейнесi» деп - акикат немесе бейакикат болмыстын санадагы кврiнiсi деп тYсiнген дурыс.
Когнитивтш багыттын негiзгi кызметi - дуниенщ бейнесш белгш бiр жYЙеде репрезентациялау. Репрезентация - алгашкы тYсiнiктен бастап, дамыган бай концептiлiк жYЙедегi тYсiнiкке дейiнгi санадагы бiлiмнiн кврiнiсi [3, 19б]. Демек когнитивтiк тiл бiлiмi - акикат дYние туралы санада калыптаскан бiлiмдi репрезентациялау эдiсiн, зандылыгын, теориясын зерттейтiн гылым. Сонымен катар когнитивтш тiл бiлiмi дYние бейнесш модельдеуге, тшдш сананын курылымын модельдеуге багытталады.
ДYние туралы тYсiнiктiн санада калыптасуы Yш денгейлi психикалык эрекеттердщ взара катынасынан туындаган нэтижесiне байланысты: бiрiншiсi - сезiмдiк кабылдау (квру, есту, терiмен сезу, иiскеп сезу, дэмш сезу, т.б.) денгейi; екшшю - тYсiнiктiн калыптасу денгейi (карапайым стереотиптер, ассоциациялар, эталондык танбалар, жеке ситуациялар, карапайым бейне, санадагы ойсуреттер, абстракция); Yшiншiсi - ойдын тшдш денгейi. Санада калыптасатын бул операциялар бiр дYние туралы акпараттар жиынтыгын тудырады. Осы жиынтык концепт жYЙесiн курайды. Демек, элем бейнесi тану Yшiн алдымен санада наивный силуэт болады. Будан туындаган ен карапайым матрица санада калыптаскан дайын шаблондарга салынады (мифологемалар, ассоциациялар,
стереотиптер, эталондар). Санада ецделген матрица тшдш матрицага айналады (фразеологизм, афоризм, ма^ал-мэтел, бейнелi сез, метафора ¥ран, т.б.).
Демек, когнитивтiк лингвистика «сана - ойлау- таным - тш» ^атынастарында ^алыптасатын аялыщ бшмшц тiл ар^ылы жарывда шыгу YДерiсiн ^арастырады. Дж.Тейлордыц зерттеулерiнде «Когнитивтш лингвистика бiрнеше танымдыщ нэтижелердi бiрiктiруге, тугастыруга багытталатын генеративт лингвистика» деп аныщтама берiледi [4].
Санада сырт^ы эсердщ кемепмен пайда болган а^параттар адамныц эмпирикалыщ тэжiрибесiмен толыщтырылады. Онымен ^оса, дYниешц онтологиялыщ Yзiктерi тiлде керiнiс табатын дYниенiц ^арапайым бейнесiнде туындайды. Мысалы, ойдыц метафоралануы - негiзгi ментальдi эрекет, дYниенi тану жэне таныту тэсiлi. Жэне ол жаца бiлiмдi «ескшщ кезiмен» бейнелеп тYсiндiруге бешм тирады. Ойдагы нэтиженi тiл ар^ылы тани аламыз. Демек тiлсiз адамныц интеллектуалдыщ бiлiмi мен рухани дYниесiн аныщтау мYмкiн емес. Дегенмен дуниеш тану тiлден тыс санадагы тацбалар мен жагдаяттардыц сол дуниетц табигатын толыщ аша алу децгешне байланысты. Санадагы кейбiр жагдаяттар тiлде кершю таппай, тек ойда таным ре^нде са^талуы мYмкiн. Б^ндай дуниенщ табигатын дэл эрi на^ты таныта алатын ситуациялар стереотиптiк, ягни жиi ^айталану барысында гана тiлдiк сипат^а ие бола алады. Мысалы, М.Ма^атаев поэзиясында кYЗ мезгiлiн танытатын стереотиптiк тацбалар да («цоцыр куз», «курец куз», «цустар цайтцан кез»,) онымен ^оса стереотиптш емес тацбалар да («агаштар алтын сырга таццан кез», «ем1рщтц есейгетн сезтетт кез», «жапырац жанган кез», «сары тацды узац тун») ^атар ^олданылып, «^з» концептюшщ к¥рылымын ойсурет, сценарий фонымен танытуга непз болган.
Каза^ тiлiндегi а^и^ат дуниеш тану ете жиi ^олданылатын жэне концептуалдыщ к¥рылымды ^алыптастыратын танымдыщ, тщдш жYЙемен таныстырайыщ:
Мифологема - мифтеп басты кейiпкер немесе басты жагдаяттыц тiлдiк керiнiсi. Оныц теракты ^ркестер немесе ма^ал-мэтелдер бойында са^талып, ^рпакган ^рпавда жетуi. Мэселен «Асан ^айгы - ^айгы», «Кек берi - тюркский народ», «Сам^рыщ - ^оргаушы, ба^ыт сыйлаушы» т.б. Мифологемалар - кез келген тшдш жYЙеде ерекше орын алатын, сол ^лттыц кене тарихы мен хал^ыныц таным-тYсiнiгiн, ^ияли элемiн танытатын мифтiк бейнелерiн, ацыз Yзiктерiн, мифологиялыщ ^гымдарын, ацыздыщ образдардыц символдануы мен эталонга айналуын объективтецщретш тiлдiк бiрлiктер.
Архетип - б^л белгiлi бiр ^лттыц мэдениетiнде танымал болган жеке индивидуалды санада терещнен орын алган, ^рпа^пан ^рпавда тш ар^ылы жетiп отырган теракты бейне. Мэселен, сарацдыц ^гымыныц теракты бейнес «Шыц бермес Шыгайбай». Сол сия^ты суайт, алдаушы ^гымы - «Алдар квсе», алацгасарлыщ ^гымыныц архетипi - Цожанасыр, т.б.
Эталон - б^л белгш бiр дYниенi ^лттык; танымда бейнелi тYрде сипаттап елшеу. Мэселен, тшде эталондар т^ра^ты тецеулер ар^ылы керiнiс табады: ^аза^тар Yшiн ^улыщтыц елшемi - тYлкi, с^р^ияныц елшемi - жылан, ^ор^а^тыц елшемi - ^оян, а^ыма^тыц елшемi - есек, алып Yлкендiктiц елшемi - тYЙе, молшылыщтыц елшемi - Абылайдыц асы, билштщ елшемi - ^амшы, ^сакгыщтыц елшемi - тары. Оларды тшдеп мынадай тiркестер дэйектей тYседi: «жыл^ы мiнез», «тYлкiдейiн б^лгандап», «^оян жYрек», «тYЙедей алып», «Абылайдыц асындай», «тарыдай шашылу», «^амшы ойнату» т.б.
Стереотип - белгш бiр к¥былыстыц (мiнездiц, эрекеттiц) ^лт санасында автоматты тYрде астырт тYЙсiгiнде бейнелiп тYрде тацбаланып тYсiндiрiлуi. Оныц тшдш керiнiсi бейнелi тiркестер болып табылады: мэселен, ^аза^та с^лулыщ «Кыз Жiбек», «Баян С^лу» деген стереотиптермен танылса, орыстарда «красавица-примудрая» деген стереотиппен танылады, ягни ^аза^та с^лулыщ «^ою ^ас, ^олац шаш, ^ыпша бел, а^ бiлек», т.б тiркестермен бейнеленсе, орыстарда «на щеке румяна» сия^ты сипаттаулармен стереотиптенген.
Мифологема, стереотип, эталон, архетип - б^лар тiлге дешнп санада картина мираны ецдеушi матрицалар болып саналады. Аталмыш ендеушi матрицалар концептуалды к¥рылымныц негiзгi езегi деп танылады. Ал концепт болу Yшiн тагы ^андай ^¥рылгылар ^ажет. Оны аныщтау Yшiн концептiнi тану жYЙесiне назар аударайыщ
Концептiнi таныту ма^сатында кез келген тiлдiк бiрлiк, лексикалыщ магынасы бар сездер ^олданылады. Ал концепт ре^нде барлыщ ^гымды ала алмаймыз, тек белгiлi бiр мэдениетп тануда ^олданылатын жэне автор Yшiн мацызы зор деп танылатын кYрделi ^гымдарды, ец бастысы жалпыадамзаттыщ, жалпыхалыщтыщ, жалпы^лттыщ ^^ндылы^ты таныта алатын ^гымдарды тани аламыз. Мысалы, ^аза^ хал^ы Yшiн киiз YЙ, шацыра^, ^амшы, жазыщ дала, кеш, берiк, бесш, домбыра, т^мар т.б сездер лингвомэдени бiрлiк ретiнде ^лпъщ-мэдени концепт деп таныла алады. Ал орыс хал^ы Yшiн баспалда^, ^оцырау лингвомэдени бiрлiк ретiнде мэдени концепт деп танылады.
Концепт пен угымныц баска да eзгешелiктерi бар: угым ез бойына мэнд^ мацызды белгiлердi жинайды, ал концепт - бунымен коса, мэндi емес касиеттерш де камтиды. ¥гым курылымына Караганда концепт курылымыныц шецберi едэуiр кец. Концепт пен угымды оныц курылымдары аркылы ажыратуга болады. ¥гым курылымында тек мазмундык, аныктамалык элементтер болады, оган концептiлiк курылымдагы барлык компонент ене бермейдi. Концептшщ магыналык, сипаттамалык кырынан баска да эркашан эмоционалды, экспрессивтi, багалауыш сэулелерi кeрiнедi [3]. Ягни концепт бойынан адамныц зат не кубылыс (дYние) туралы жагымды, жагымсыз багасы, эсерi, эмоциясы, ойы, танымы кeрiнедi.
A.П. Бабушкин концепт пен угым терминдерiн уксас деп танып, гылыми саладан оныц бiрiн, ягни «угымды» ыгыстырып шыгаруды усынады. «Казiрri тацда тiлшi галымдар «угым» терминiн классикалык мэнiнде колдана бермейдi, оныц орнына концепт деп аталатын ойлау конструктiсiн колданганды жен кередЬ> [5;14б]. Н.Н. Болдырев, керiсiнше, екi терминнiц де колданылу аясы бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: «Егер гылыми танымда угымныц кeлемi (берiлген дYниенi толыктыратын белгшер мен касиеттерiнiц жиынтыгы) жэне мазмуны (ондагы бiр немесе бiрнеше нысан белгiлерiнiц бiрiккен жиынтыгы) болса, ал концептще угымныц мазмундык бeлiгi гана кeрiнедi [6, 29б].
Ка^рп тiл бiлiмiнде «концепт» угымы кец магынада колданылады жэне тiлдiц семантикасын бейнелеуде немесе тiлдiц магынасын айкындауда концептiлiк курылымга CYЙенедi. Сонымен, концепт пен угым - гылымда ею тYрлi термин. ¥гым - логика мен философия термит, ал концепт -когнитивтш тш бiлiмi термит. Концепт пен магына бiржакты угымдар емес. Концепт дYние туралы туракты мэлiметтер жинайды, ал сeз eз магынасымен концептiнiц бiр элементiн гана танытады. Дегенмен концептiнi аныктауда оны танытып турган магыналар мен сeйлемдерге, дискурска CYЙенемiз. Концепт зат не кубылыстыц семасы аркылы да танылады. Бiрак ол мазмун - жадыда саналы тYрде автоматты сакталган форма. Концептш барлык жагдайда бейне деп тани алмаймыз, себебi, ол бiрде бейне ретiнде, бiрде жалпы идея ретвде танылады. Сeздiц магынасы концепт калыптастырушы материал ретiнде кызмет аткарады. Сондыктан да концепт терминiне тYсiнiк беруде санадагы ментальдi бейнелерден бурын сeздiц магынасы бiрден тiлге тиек болады. Концепт терминш аныктау сeз магынасыныц калыптасуына Yцiлуден туындайды.
B.Виноградов зерттеулершде сeз магынасы угым белгшермен сэйкестендiрiлiп, «акикаттыц Yзiгi» формасында танылган [7, 16б]. Б.А.Серебренниковтердiц зерттеулерiнде де сeз магынасын санадагы мазмунныц бейнеленуiмен таныту басым кeрiнедi [8, 193б]. Демек сeз магынасы санадагы угымныц мазмунына кызмет етедi. Сeз магынасын сана эрекет аркылы танылатын, ойлау субстратыныц бiр элементi деп тануга болады.
Тiл бiлiмiнде концепт кешецщ колданыстагы угым болгандыктан, эр кырынан карастырылды.
1. Лингвомэдениеттанымдык аспектiде, концепт - акикат дYниенiц санадагы мэдени, рухани, этикалык, элеуметтiк танымын айкындайтын бiрлiк ретiнде танылады. (Н.Д. Арутюнова, А.М. Мороховский, Д.С. Лихачев т.б.).
2. Психолингвистикалык аспектiде концепт - акикат дYние туралы психикалык кабшеттер (кабылдау, жадыда сактау, кeру, есту, угыну, сезу) аркылы кабылданган алгашкы ментальдi тYсiнiктер ретiнде танылады. (Р.И. Павиленис, Дж. Келли, Дж. Каган).
3. Лингвокогнитивтш аспектiде, концепт - акикат дуниешц санада жан-жакты жинакталып тужырымдалган акпараттары мен когнитивтiк семантикасы аркылы танылган кeрiнiсi (бейнесi). Эрбiр концепт тiл аркылы кeрiнiс табады, концептiнi танытуда тiлдiк семалар кызмет аткарады. (Е.Н.Кубрякова, А. Вежбицкая). ДYниенi танытатын эрбiр сема санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секiлдi фонга салынган ситуациялар мен бейнелер аркылы тацбаланады.
Британдык галым В. Эванстыц зерттеуiнде: «Санадагы акикат дYниенi тацбалайтын бiрлiктер - лексикалык концептiлер, когнитивтш модельдер жэне магына конструктiлерi» деп кeрсетiледi [9].
Концепт угымына берiлген тужырымдарды зерттеу нэтижесi концештш танытатын критерийлердi усынуга негiз болды: концепт дYниенiц кундылыктарын танытады; концепт санадагы дYниенiц мэнiн бейнелейдi; тш аркылы объективтенедi; жеке адамныц бшми децгейiн танытады; белгiлi бiр улттыц мэдени децгейi мен дiлiн (менталитетш) кeрсетедi; эрбiр улттыц танымдык белгшершщ мазмунын ажыратады; Мысалы: казак халкында танылган «шацыракка кара ту тшу» фреймi «eлiм» концептiсiн танытады; тулганыц eзiндiк танымдык стилiн айкындайды; концепт - адам тэжiрибесiндегi идеалды тYсiнiктiц ец кiшкене бiрлiгi; концепт - бiлiмдi тарату, сактау жэне оны eцдеудiц негiзгi бiрлiгi; концепт - белгш бiр мэдени болмыстыц непзп уясы .
БYгiнгi тацда туракты аныктамага ие бола алмай отырган концептiнiц негiзгi себебi: оныц дYниенiц элеуметтi-психо-мэдени жагын катар камти отырып, кYрделi кeп кырлы курылымнан
калануында. Б^л к¥рылым сол плде сейлеушшщ ойлау, тYЙсiну эрекетi аркылы жYзеге асып поймай, мэцгiлiк толыгу, талкылау Yстiнде жYредi. Дегенмен «концепт» ^гымын жан-жакты таныту Yшiн мынадай т^жырымдардыц езi де жеткiлiктi: «Концепт - б^л белгiлi бiр этномэдениеттi сактаушыларды сипаттайтын немесе ондагы лингвомэдени ерекшелiктердi айкындайтын семантикалык бiлiм. Концепт этникалык дYниетанымды бейнелей отырып, этникалык дYниенiц тiлдiк бейнесiн уэждейдi. Б^нымен коса «YЙ» ^^руга арналган кiрпiш ре^нде реттелiп, толыга тYседi (М. Хайдеггер бойынша). Концепт - адам эрекетшщ эрбiр болмысын, мэнiн айкындайтын бшм кванты. Ол сез магынасынан туындамайды, керiсiнше, адамныц езiндiк жеке жэне ^жымдыщ (халыктык) тэжiрибесiнен туындайды (Д.С. Лихачев бойынша). Концепт багалауыш, эмоционалды, экспрессивтi эсермен толыгып отырады (В.А. Маслова).
Поэтикалык мэтiнде автордыц концептюш таныту жэне колдану шеберлiгiне карай оны эр децгейде топтастыруга болатыны аныкталды. Мэтiнде концептiлер мазм^ндык, колданымдык, тYрленiмдiк керiнiсiне карай ажыратылады. Концептшердщ санада танылу децгейiне карай, акикат дYниенiц болмысы мен езiндiк ерекшелшне карай метафизикалык, ^лттык-мэдени, эмоционалдык концептшер деп шартты тYрде жштеуге болады.
Метафизикалык концепт - (жан, емiр, елiм, тагдыр, жалгыздык, махаббат) акикат немесе бейакикат дYниедегi абстракцияныц, жогары дэрежедегi ^^ндылы^тарын танытатын ментальдi мазм^н. Метафизикалык концептiлер перцептивтiк, сенсорлык кабылдау, ягни сезiну эрекетi аркылы рухани к¥ндылыктарды тану нэтижесiнде гана хабарланады. Адам тэжiрибесi аркылы гана танып бiлуге болатын, к¥былысты даму барысында гана тYсiнуге болатын ^гымдарды кезбен керш, колмен ^стап тану мYмкiн емес. Сондыктан философиялык мэнi басым, адамныц кажеттшшн етейтiн абстрактiлi ^гымдарды накты т^ракталган дефинициялармен танытуга болмайды. Оны адам калай сезiнедi, калай басынан еткередi, сол эсерi аркылы танытады. Мысалы, ^жым не т^лга санасындагы адамзат к¥ндылыгын танытатын «емiр» метафизикалык концептiсiнiц казак поэзиясында алма кезек жарысып жаткан жаксы мен жаманныц, бакыт пен кайгыныц арпалыскан кYштi динамикалык козгалысы ретiнде танылуы басым керiнедi. Ом!р солай куйзелгс, жулцыс квп. Болсын мейлг, дтщ туз, турмыс тоц. (М.Шаханов); Ом1р деген- вректген б1р агын. (М.Шаханов); Ом1р - жарыс, жасыц жандар утар ма?(К.Ахметова); Ом1р деген вз1 де бэйге емес пе?! (Ф.Оцгарсынова); Ом1р -ат жабысамын жалына мен. (ТМолдагалиев); Ом1р деген- буырцанган дария (Т.Молдагалиев); Ом1р деген осынау майданда бул, цолбасы да, цорцац та сайрацдап жур. (М.Мацатаев); Ом1р - тещз, ол тещзде мен шабац (М.Мацатаев). Казак поэзиясында «емiр» концеш^сшщ козгалыс, арпалыс ситуациясында таныту Yшiн бэйге, бэйгеге салынган аттыц эрекеп, агын су, езен, тещз дариясы, тещз толкыны, майдандагы фрагменттер емiр ^гымын танытатын карапайым тYсiнiктердiц керiнiсi ретiнде алынган.
¥лттык-мэдени концептiлер. Тек ^лттык танымда гана жан-жакты акпаратымен жYЙеленiп, сол ^лттыц мэдени к¥ндылыгын керсететiн концептiлер (дала, кеш, домбыра, камшы, тары). Мысалы, «дала» концептю казактыц емiрiн, жайлауын, мал шаруашылыгын, даркан кецдiктi, жазыктыкты объективтендiредi. Автор танымында дала кецдш эталоны ретiнде алынып, казактыц кец байтак жерiндегi ^лттык-мэдени емiрдi, ягни казак даласындагы жырмен ^йыктап, жырмен оянган еркiндiктi CYЙетiн халыктыц болмысын сипаттайды. Мысалы, ойсурет к¥рылымында танылуы: Жатыр дала шалцасынан жалацаштап кеудеан, кеудеанде улангайыр цыбыр-цыбыр т1ршмк. Схемалык к¥рылымда танылуы: Казац жер! - алып б1р цара цазан, цазанда цайран журтым цуырылды. М^ндагы лингвомэдени бiрлiк - цара цазан. Сценарийтк к¥рылымда танылуы: Кашаннан жер1к цара Жер, жеард1ц цайгы-муцына; Дала, дала... Сал дала селеулеген. Жырмен уйыцтап оянган влецменен; Дала деген - куйсандыц бул цазацца, Абай десе цулагы елецдеген; УЬ дала! Дала толган квл-квар жыр, Дала -цобыз, тутпайды пернест юр.
Эмоционалды концептшер (куаныш, кайгы, бакыт, м^ц). Кейбiр акикат дYниелер адам санасындагы эмоционалды, ашулы (аффективп) кецш-^ш аркылы, шю сезiмi аркылы танылады. Мысалы уайым ^гымы жагымсыз магынада танылатыны, оныц «сары уайымга салыну, ^йзелу, кецiл-кYЙi болмау» деп объективтенетiнi белгш. Бiрак оны накты денотатпен керсете алмаймыз. Ал М.Макатаев поэзиясында «уайым» концептга т^ман, б^лт бейнелерiмен ^цпрт, б^лдыр, тYсiнiксiз, ауыр пэс ^йге ену белгiлерi аркылы бередi. Отырмын ой туманы шытырманды басымды бейуацыт цоршап алды; Шугыла боп содан соц ашылдагы, бултымды таста серпт басымдагы.
Концептшердщ эртYрлi ассоциативтш тYсiнiкте танылу децгешне карай контраст концептшер жэне калейдоскоптык концептшер деп топтастыруга болады.
Контраст концептшер — бiрiнсiз бiрi болмайтын, бiрiн екiншiсi толыктырып отыратын немесе бiрiнен кейiн бiрi жYретiн, тiптi бiр бiрiне карама-карсы т^ратын акикат дYниелердiц ж^птасып кана танылуы (Эмiр/елiм, кала/дала, бакыт/кайгы). Поэтикалык мэтiнде «вмiр/влiм»
контраст концептiлерi «бул дYниеге крдм де цайта шыцтым» ситуациясы аркылы танытады. «^ала/дала» контраст концептiлерi «Мотордыц дауысын есте шаршадым, жамырап жатцан жас телдщ ушн ацсадым» деген денотатты ситуациялар аркылы танылып тур.
Бейнелi концептiлер - бiр гана акикат дуниенщ санада эр алуан концептшк курылымдарга салынып бiрнеше концепт типтершде (ойсурет, сценарий, схема, фрейм) кершю табуы. Акикат дYниенщ эрбiр Yзiгiн (фрагментiн) калыптаскан (стереотиптiк) таным шенберiнде емес, калыптаспаган (стереотиптiк емес) танымда угыну сол дYниенi алуан тYрлi жагдайда объективтендiруге мYмкiндiк бередi. Мысалы, М. Макатаев поэзиясында «тагдыр» концептю бiрде «шыр айналган кобелек» кейтнде танылса, бiрде «аяцца жармасцан мыстан» бейнесвде объективтенедi, бiрде «цолына цамшы устаган уры арбакеш» бейнеамен бершед^ бiрде «жагада сауга сурап журген цайыршы» кейтнде танылады. Бул бейнелер «тагдыр» концептюшщ стереотиптiк емес, тулгалык танымын керсетедi де «емiрде жолы болмау», «кудайдын iсi», «пешененщ жазуы», «мандайга жазганы», «емiрдегi кудайдын буйрыгы» деген стереотиптiк танымдардын мазмунымен астасып жатады.
Тулга не ужымнын концептш тiлдiк танбалармен объективтендiру шеберлiгiне карай эстетикалык-керкем танымда объективтенген концептiлер жэне логикалык-позитивт танымда объективтенген концептiлер деп шартты тYрде белуге болады. Концепт теориясында эстетикалык-керкем танымда объективтенген концептшер манызды болып саналады. Себебi онын бойынан угым тудыру, атау беру, тYсiнiк калыптастыру, бейнелеу, ассоциативтi, эмотивт модусiн аныктау сиякты касиеттердi керуге болады. Эстетикалык-керкем танымда объективтенген концептшер эркашан индивидуалды. Мунда логикалык ойлау зандылыгы мен шектiлiгi сакталмайды. Логикалык танымда объективтенген концептiлерге жалпыадамзаттык, элеуметпк идеялар тэн. Ал эстетикалык-керкем танымда объективтенген концептшерге - жеке тулганын фантазиялык немесе киялдан туган бейнелерi тэн. Логикалык-позитивтш концептiлерде сезiмдiк, иррацоналдык кабылдаулардан бурын, логикалык ойлау тетiктерi мен ой модельдерiн куру эрекеттерi басым. Эстетикалык-керкем концептiлердi объективтендiруде сезiмдiк бейнелеу эрекеттерi белсендi кызмет аткарады. Мысалы: «Тун» - Тэулттщ кешю уацыттан тацертецгткке дешнг! аралыгы. Немесе «Ай» - тYнде жерге жарыц сэуле берт туратын планета. (логикалык танымда объективтенген концепт). «Тун - шашын жайган албасты», «ТYн - цара шлем», «mYн-мещреу, мылцау» Немесе «Ай» - Жарты ай тур шар аспанда - тозган тага, Yскiрiк Yрлей ме элде цозгалта ма? (эстетикалык-керкем танымда объективтенген концепт). Логикалык танымдагы концептшер акикатка негiзделедi жэне логика (ойлау) зандылыгына CYЙенедi. Ал эстетикалык-керкем танымдагы концептшерде ассоциация, фиксация, жумбак, жалган ойлау эрекеттерi басым болады. Бiрак бундай танымда зандылык болмайды деп тYсiнбеу керек. Онда автордын ез заны мен ез жYЙесi болады.
Дегенмен кай концепт болсын санадагы акикат дYниенiн белшегiн танытуга багытталады. Концептiлер эркашан идеалды жэне олар санада эмбебап заттык код (Н.И. Жинкин бойынша) бiрлiгi аркылы танбаланады. Эмбебап заттык код бiрлiгi - бул адамнын тулгалык сезiну тэжiрибесi негiзiнде керiнген индивидуалды сезiмдiк бейнелер. Санада концепт бейне тYрiнде туындайды, кейiн ол абстракция денгейiне жеткенде сезiмдiк бейнеден ой бейнеге ауысады. Мэселен, «коркыныш» концептiсi тактильдi сезшу, ягни дененiн муздауы, калшылдап дiрiлдеу сезiмдерiнен туындайды: «тебемнен су куйгандай», «денем муздап кеттi», «тула бойымды коркыныш биледi», «дiр-дiр ету», «тю>тюше YЙлеспеу» т.б. Осы ойымызды нактылау Yшiн Р.И. Павиленистiн пiкiрiне CYЙенемiз: «Эрбiр концептiнi менгеру Yшiн санада калыптаскан курылымын аныктау керек. Бул курылымда субъектiнiн байкаган, бакылаган, таныган бiлiми акпараттарынын шогыры жYЙеленген. Бул жиынтык концептiлiк жYЙеге уласады [10].
Цорытынды. Дорыта келгенде, тiл кемепмен санада калыптаскан концептуалдык курылымдар индивидтщ езектi тэжiрибесiнен герi, мYмкiн кершетш езiндiк танымы аркылы курылады. Бул концептуалдык жYЙедегi сан алуан концептшер бiр магыналы сездермен берiлсе, онын эркайсысы эртYрлi угым калыптастырады. Адамнын барлык танымдык эрекетiне дYниенi тануга багытталган бiр дамушы Yрдiс ретвде карау керек, себебi бул эрекеттер нысаннын уксастыгы мен айырмашылыгын ажыратудан басталады. Осы ой эрекеттерiнiн нэтижешнде концепт калыптасады. Концептiнi аныктау Yшiн дYниенiн кейбiр аса ерекшелiктерi мен заттык кундылыктары, олардын нысандармен катынасын, олардын кызметi мен оларга бершген ужымдык сананын сипатын эрi багасын айкындап алу керек. Дегенмен концептш аныктаудын жолын когнитологтар шешiп бергенмен, концептшщ езi неден туындайтынына терен бара койган жок. Концептiлер бакыланган, киялдан туган бейнелердi езара уксастырады. Бул уксас дYниелердiн ортак белгшерш бiр ортага жинактайды. Бул бшм санада сакталып, субъектiнiн тэжiрибесi ре^нде онын
концептуалдык жYЙесшщ к¥рылымдык элементтерше айналады. Ею не одан да кеп эртYрлi нысандардыц (бейне, дYние) эркайсысы 6ip элемент ретiнде категорияныц к¥рамына ене алады. Б^л белгiсi тещрегше жинакталган дYниелер 6ip класса ене алады. 3p6ip класс топтаса келiп, категорияны к¥Райды. Сол аркылы концептшщ №ri3i жасалады. Ец бастысы концепт ^лттыц логосферасын жинактауга, ^лттыц акикат дYниенi тану тэжiрибесiн сактауга, ягни ^лттык мэдениет пен к¥ндылыктардыц акикат дYние бейнесiн сол калпында санада каттап, тiл аркылы ^рпактан ^рпакка жетюзуге негiз болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Кравченко А.В. Когнитивная лингвистика и новая эпистемология// Известия РАН СЛЯ. 2001, том 60, № 5.с. 3-13
2. Серебренников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и др. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира, - Москва, 1998. с.
3. Маслова В. Лингвокультурология Москва, 2004. -202с.
4. Taylor J. R. Cognitive Grammar. - N.Y.: Oxford University Press, 2002.
5. Бабушкин А.П.Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. Воронеж, 1996.
6. Болдырев Н.Н., Когнитивная семантика глагола. - М.: Директ-Медиа, 2016. - 222 с.
7. Виноградов, В.В. Избранные труды. Язык и стиль русских писателей — М.: Наука, 2003. - 388с.
8. Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениям языка. - Москва, 1983
9. Evans V. How words mean: lexical concepts, cognitive models, and meaning construction. N.Y.: Oxford University Press, 2009. 377 p
10. Павиленис Р.И. Понимание речи и философия языка // Новое в зарубежной лингвистике. - Вып. XVII. -М.: Прогресс, 1986.
МЕХАНИЗМЫ ФОРМИРОВАНИЯ КАРТИНЫ МИРА В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ
А.Б. Амирбекова
к.ф.н., заведующая отделом лексикологии Института языкознания им. Байтурсынова, Алматы, Казахстан, email: marghan01@mail.ru
В статье рассматривается эволюция взглядов на понятие «картина мира», осуществляется обзор существующих точек зрения относительно определения концепта на современном этапе, формулируется основное представление о концепте, принятое в настоящем исследовании. В статье анализируются вопросы о существующих в современной лингвистической литературе классификациях концептов. Цель статьи -рассмотреть основные различия между двумя феноменами языка: концептом и понятием. Концепт определяется как дискретное ментальное образование, являющееся базовой единицей мыслительного кода человека. Система концептов образует картину мира, в которой отражается понимание человеком реальности. Анализом проблемного поля концептов и осмыслением языковой картины мира занимается когнитивная лингвистика.
Ключевые слова: концепт, картина мира, понятие, мифологема, архетип, стереотип, логосфера
THE PICTURE OF THE WORLD'S FORMATION MECHANISMS IN THE PUBLIC MIND
B. A. Amirbekova Cand. Sci (Philology), A. Baitursynov Institute of linguistics, Head of the Department of lexicology Almaty, Kazakhstan, email: marghan01@mail.ru
The article discusses the evolution of views on the concept of "picture of the world" (real world), provides an overview of existing views on the definition of the concept at the present stage, formulates the basic concept of the concept adopted in this study. The article analyzes the questions about the classifications of concepts existing in modern linguistic literature. The purpose of the article is to consider the main differences between the two phenomena of the language: concept and notion. A concept is defined as a discrete mental formation that is the basic unit of a person's mental code. The system of concepts forms a picture of the world, which reflects the human understanding of reality. Cognitive linguistics deals with the analysis of the problem field of concepts and the comprehension of the linguistic picture of the world.
Key words: concept, picture of the world (real world), concept, mythology, archetype, stereotype, logosphere
Pega^uara 08.05.2019 Ka6bmgaHgbi.
