2KONSTITUTSIYANING SUDLARDA TO'G'RIDAN - TO'G'RI
QO'LLANILISHI YAGONA HUQUQIY MAKONNING ASOSIDIR
Iroda Xobozorovna Namozqulova
Toshkent Davlat transport universiteti talabasi Ilmiy rahbar: Toshkent davlat transport universiteti dotsenti Mafura Muxtarxanova Inagamova
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola O'zbekiston Respublikasida Konsitutsiyaning inson manfaatlariga qay darajada xizmat qilishi shuningdek, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish borasidagi bevosita to'g'ridan - to'g'ri qo'llanilishi haqida so'z boradi. Shu bilan birga maqolada Konsitutsiyaviy normalarning to'g'ridan to'g'ri qo'llanilishi nafaqat huquqiy madaniyatni mustahkamlash, balki mansab vakolatlarini suiiste'mol qilish holatlarining oldini olishini ta'kidlaydi. Maqolada mazkur tamoyilni ta'minlash bo'yicha qonunlarni ishlab chiqish, sud -huquq tizimi takomillashtirish,1 fuqarolarni ularning huquqlaridan xabardor qilish kabi qator chora - tadbirlar taklif etilgan.
Kalit so'zlar: konstitutsiya, qonun, jamiyat, hokimiyat, inson huquqlari, erkinliklar, kafolatlar.
ABSTRACT
This article discusses how the Constitution serves the interests of the individual in the Republic of Uzbekistan, as well as its direct application in protecting the rights and freedoms of citizens. At the same time, the article emphasizes that the direct application of constitutional norms not only strengthens the legal culture, but also prevents abuse of office. The article proposes a number of measures to ensure this principle, such as the development of laws, improvement of the judicial and legal system, informing citizens of their rights.
Keywords: constitution, law, society, power, human rights, freedoms, guarantees.
Dolzarbligi.Bugungi kunda inson huquqlari, erkinliklari, ularning kafolatlari har bir mamlakat uchun o'ta muhim masalalardan biridir. Zero, inson haq -huquqlarini qo'llab quvatlangan yurt doim yuksak darajalarga erishishini tarix isbotlagan. Inson huquqlarini qo'llab quvvatlovchi qonunlar tizimi, bu konstutsiyadir.
1 Turg'unboyev D. Isaqov R.O'. Yangilangan konstitutsiyada yoshlar huquqlarining kafolatlari. https://zenodo.org/records/10868932
2024-yil, 7-dekabr
194
Konstitutsiyaning asosiy maqsadlaridan biri inson huquq va erkinliklarini himoya qilish hisoblanib, uning normalari to'g'ridan to'g'ri amal qilishi va mamlakatning butun hududida qo'llanilishi huquqiy va demokratik davlatning asosiy shartlaridan biridir. Konstitutsiyaning to'g'ridan to'g'ri amal qilishi - bu konstitutsiyaviy normalarning shaxs - jamiyat - davlat munosabatlariga bevosita qo'llanilishini anglatadi. 2
Metodlar. Ushbu maqola qiyosiy-huquqiy tahlil, qiyosiy-mantiqiy tahlil, ketma-ketlik, tarixiy, xolislik metodlari asosida yoritilgan bo'lib, unda mamlakatimizda inson huquqlarining daxlsizligi va erkinligini taminlash tizimini rivojlantirish maqsadida taklif va xulosalar berilgan.
Tadqiqot natijalari.Asosiy Qonunning bevosita ishlashi davlat boshqaruv organlari, sud organlari mansabdor shaxslar, fuqarolar konstitutsiya normalarini boshqa qonunlar yoki huquqiy hujjatlarga ehtiyoj sezmasdan amalda bevosita qo'llash imkonini beradi. Shu nuqtayi nazardan, yangi tahrirdagi Konstitutsiya loyihasining 15-moddasida "O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakatning butun hududida oliy yuridik kuchga ega, to'g'ridan to'g'ri amal qiladi va yagona huquqiy makonning asosini tashkil etadi", degan norma belgilanishi muhim ahamiyatga ega.
Birinchidan, Konstitutsiyaning to'g'ridan to'g'ri amal qilishi birinchi navbatda, davlat organlari, ularning mansabdor shaxslari, shu jumladan, sudlar tomonidan Konstitutsiya normalarini huquqni qo'llash amaliyotida bevosita qo'llagan holda qarorlar qabul qilishni taqozo qiladi. Chunki konstitutsiyaviy normalar, huquqiy tabiatiga ko'ra, birinchi navbatda, davlat hokimiyati uchun chegaralar va cheklovlarni belgilaydi, bu esa hokimiyatni suiiste'mol qilishning oldini olishga va fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga xizmat qiladi. Jumladan, vazirliklar, hokimliklar, sud, prokuratura, ichki ishlar organlari va boshqa davlat organlari, mansabdor shaxslar muayyan bir holat yoki ish yuzasidan Konstitutsiyada belgilangan normalarni aniq ko'rsatgan holda qarorlar qabul qiladi.
Ikkinchidan, mazkur prinsip fuqarolarning Konstitutsiya normalaridan to'g'ridan to'g'ri foydalanishi va rioya etishini ko'zda tutadi. Bu shuni anglatadiki, har bir fuqaro o'z huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun konstitutsiyaviy normalarga bevosita murojaat qilgan holda davlat boshqaruv organlari va sudga murojaat qilishi mumkin. Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi davlatning yagona huquqiy makonini ta'minlashda asosiy omillardan biridir. Ushbu yondashuv Konstitutsiyani qonunlarning ustuvor manbasi sifatida belgilab, inson
2 Inagamova M.M O'zbekiston Respublikasi yangi konstitutsiyasida ayol huquqlari himoyasining ayrim jihatlari // yangi O'zbekistonning yangi konstitutiyasi: Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi to'plami / O'zbekiston Respublikasi IIB malaka oshirish instituti, 2023 yil 103-106 b.
2024-yil, 7-dekabr
195
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tashkent^tate^ransport^niversit^^^^^^^^^^^^^T^eCOnSti
huquqlarini himoya qilishda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi.3 Konstitutsiya inson huquqlarini kafolatlash uchun asosiy huquqiy hujjat hisoblanadi. Har bir fuqaro o'z huquq va erkinliklarining himoya qilinishini ta'minlash maqsadida Konstitutsiyaga murojaat qilish huquqiga ega. Shu sababli, Konstitutsiyaning bevosita sud qarorlarida qo'llanilishi fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Sudlar Konstitutsiyaning qoidalarini to'g'ridan-to'g'ri qo'llaganida, inson huquqlari samarali himoya qilinadi. Chunki barcha qonunlar va normativ hujjatlar Konstitutsiyaga muvofiq bo'lishi kerak. Agar sud jarayonida qo'llanilayotgan qonun yoki hujjat Konstitutsiyaga zid bo'lsa, sudya Konstitutsiyaga asoslangan holda qaror chiqarishi lozim. Bu esa fuqarolarning huquq va erkinliklarini real hayotda kafolatlash imkonini beradi. Konstitutsiyaning ustuvorligi nafaqat huquqiy tartibni ta'minlaydi, balki fuqarolarning davlat tizimiga bo'lgan ishonchini mustahkamlaydi.4 Inson huquqlari va Konstitutsiyaning o'zaro bog'liqligi davlatning barcha sohalarida, xususan, sud tizimida yaqqol ko'rinadi. Masalan, yashash huquqi, diskriminatsiyaga uchramaslik, erkinlik va xavfsizlik kabi huquqlar Konstitutsiyada mustahkamlangan bo'lib, ularni sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llash inson huquqlarini amalda himoya qilishni ta'minlaydi. Bunda sud tizimi davlatning huquqiy boshqaruvini amalga oshirishda asosiy rolni o'ynaydi. Sudyalar Konstitutsiyani nafaqat qo'llash, balki uning mazmun-mohiyatini to'liq anglab, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga yo'naltirilgan qarorlar chiqarishi zarur.
Konstitutsiyaning to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi yagona huquqiy makonni yaratishda ham muhim ahamiyatga ega. Agar sudlar har bir ishda Konstitutsiyaga tayanib qaror qabul qilsa, davlatda qonun ustuvorligi tamoyili mustahkamlanadi. Bu tamoyil davlatning barcha hududlarida qonunlarning bir xil va adolatli qo'llanilishini ta'minlaydi. Yagona huquqiy makon mavjud bo'lganda, har bir fuqaro o'z huquqlarining himoyalanganligini his qiladi. Bu esa huquqiy tartibning barqarorligi va adolat tizimining samaradorligini oshiradi.
Shuningdek, Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi huquqiy adolatni ta'minlash uchun zarur. Sudlar qonunlarning Konstitutsiyaga mosligini tekshirish va, zarurat tug'ilganda, Konstitutsiyaga asoslangan holda qaror qabul qilish orqali qonun ustuvorligini ta'minlaydi. Agar sud tizimi Konstitutsiyaga tayanmasa,
O'zbekiston Respublikasining maqsadli taraqqiyot strategiyasi uyushgan jinoyatchilik, ekstromizm va terrorizmga qarshi kurashning huquqi kafolati // Transmilliy uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va ekstromizmga qarshi kurashda ichki ishlar organlarining roli hamda hamkorlik yo'nalishlari Respublika ilmiy-amaliy konfirensiyasi to'plami / IIB malaka oshirish instsituti 2023-yi. 5-9 b
4 Muhammadjon Tursunov Toshkent davlat yuridik universiteti o'qituvchisi academic research in modern scienceinternational scientific-online conference "ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilikni takomillashtirishda konstitutsiya normalarining roli" page 83
2024-yil, 7-dekabr Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
196
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tashkent^tate^ransport^niversit^^^^^^^^^^^^^T^eCOnSti
davlatning huquqiy makoni izdan chiqishi va inson huquqlarining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va davlatning yagona huquqiy makonini ta'minlashda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Bu nafaqat adolatni qaror toptirish, balki davlat va fuqarolar o'rtasidagi ishonchni mustahkamlashda ham muhim rol o'ynaydi. Shu bois, Konstitutsiyaning sud tizimida to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi har bir demokratik davlatda ustuvor vazifa sifatida qaralishi lozim.
Xulosa
Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi davlatda huquqiy tizimning barqarorligi va inson huquqlarining himoya qilinishini ta'minlashning asosiy kafolati hisoblanadi. Konstitutsiya huquqiy tizimda ustuvor bo'lib, uning qoidalari boshqa barcha qonunlardan ustun turadi. Shuning uchun sudlarning qarorlari chiqarishda Konstitutsiyani bevosita qo'llashi fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini kafolatlashga xizmat qiladi. Ushbu tamoyil davlatning yagona huquqiy makoni shakllanishida muhim rol o'ynaydi, chunki qonunlarning bir xil va adolatli qo'llanilishi faqat Konstitutsiyaga asoslangan yondashuv orqali amalga oshirilishi mumkin.
Sud tizimining Konstitutsiyaga to'g'ridan-to'g'ri asoslanishi inson huquqlari uchun real kafolatlar yaratadi. Inson huquqlari o'z mohiyatiga ko'ra ajralmas va universaldir, ammo ularni amalda himoya qilish uchun kuchli huquqiy mexanizm zarur. Konstitutsiya mazkur mexanizmning asosiy bo'g'ini bo'lib, fuqarolar o'z huquqlarini himoya qilish uchun bevosita sudlarga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Sudlar esa qaror chiqarishda nafaqat amaldagi qonunlarni, balki ular Konstitutsiyaga zid bo'lsa, bevosita Konstitutsiyani qo'llashi lozim. Bu yondashuv fuqarolarning adolatga bo'lgan ishonchini oshiradi va davlat organlarining huquqiy mas'uliyatini kuchaytiradi. Yagona huquqiy makon Konstitutsiyaning ustuvorligi asosida shakllanadi. Agar sudlar Konstitutsiyani to'g'ridan-to'g'ri qo'llamasa, davlat ichida turli xil qonunlarning noto'g'ri talqini yoki amaliyotdagi tafovutlar yuzaga kelishi mumkin. Bu esa huquqiy tartibning buzilishiga va fuqarolar o'rtasida adolatsizlik hissi paydo bo'lishiga olib keladi. Shu sababli, sudlarning Konstitutsiyaga asoslangan qarorlari yagona huquqiy makonning barqarorligini ta'minlashning hal qiluvchi omilidir. Ushbu yondashuv davlat va fuqarolar o'rtasida ishonchni mustahkamlaydi, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshiradi va xalqning qonun oldidagi tengligini ta'minlaydi. Shuningdek, Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi demokratik jamiyatning asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Bu sudlarning mustaqilligini ta'minlaydi va ularga adolatli qaror
197
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tshkn^iamTmmmSmmm^^
qabul qilish uchun mustahkam huquqiy asos yaratadi. Agar sud tizimi faqat quyi darajadagi qonunlarga tayanib ishlasa, Konstitutsiyaga zid keluvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday vaziyatlarda sudlarning Konstitutsiyaga murojaat qilib, fuqarolar huquqlarini himoya qilishga qodirligi davlatning demokratik prinsiplariga sodiqligini namoyon etadi.
Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiyaning sudlarda to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi inson huquqlarining kafolati va davlatning huquqiy barqarorligi uchun zarur shartdir. Ushbu yondashuv davlatning barcha fuqarolar oldidagi mas'uliyatini oshiradi, huquqiy tartibni mustahkamlaydi va adolat tizimining samaradorligini ta'minlaydi. Shu bois, sud tizimida Konstitutsiyani bevosita qo'llash nafaqat huquqiy ehtiyoj, balki huquqiy adolatni ta'minlashning poydevori hisoblanadi. Bu tamoyil davlatning huquqiy siyosatini belgilashda, fuqarolar manfaatlarini himoya qilishda va jamiyatdagi huquqiy madaniyatni yuksaltirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, har bir davlat Konstitutsiyaning sud tizimida to'liq va to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishini ta'minlashi lozim. Bu nafaqat qonun ustuvorligi, balki inson huquqlari va erkinliklarini amalda himoya qilish uchun zarur omildir.
REFERENCES
1. Инагамова М.М. Сифатли таълим тизимини ривожлантиришнинг баъзи стратегик асослари //Республикаси ИИВ Малака ошириш института ахборотномаси. Т.- 2023. № 3. 63-70 б.
2. Инагамоыв М.М .Узбекистонда аёлларга нисбатан зуравонлик масалалари: муаммолар, ютуклар ва истикболлар//International Journal of Intellectual and Cultural Heritage Volume: 3 Issue: 06 | 2023 ISSN: P - 2181-2306, E - 2181-2314. Р. 107-112
3. Инагамова М.М., Журабоев Н. Ю. . Туркистонлик аёлларнинг сиёсий макоми//Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. (E)ISSN: 2181-1784 4 (5), May, 2024. Б.78-90
4. Инагамова М.М Оила, никох муносабатларида махалла институининг ташкилий-хукукий жихатлари/ZYangi O'zbekiston taraqqiyotida ilm-fan istiqbollari" mavzusidagi davra suhbati materiallari to'plami. - Toshkent. Jamoat xavfsizligi universiteti nashriyoti. 2022. - Б. 48-55
5. Инагамова М.М . Конституциявий ислохотларда инсон-жамият- давлат масалаларининг ривожланиш боскичлари//«O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi - inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati» mavzusidagi ilmiy amaliy konfirensiya. - Toshkent. Republican Scientific and Practical Conference. December 1. Т.: 2023. Б. 59-64.
198
2024-yil, 7-dekabr
Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun
Tashkent^tate^ransfioiBeniveiBBBy^^^^^^^^^^^^e^eCons
6. Инагамова М.М Конституциявий ислохотлар - аёл хукуклари химоясининг гарови// Конституция - тинчлик ва тараккиёт кафолати: Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинган куннинг 27 йиллиги байрамини нишонлаш максадида утказилган Республика илмий-амалий конференция материаллари (2019 йил 5 декабрь). -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2020. -Б.121-125.
7.Узбекистоннинг максадли тараккиёт стратегияси уюшган жиноятчилик, экстремизм ва терроризмга карши курашишнинг хукуки кафолати//Трансмиллий уюшган жиноятчилик, терроризм ва экстремизмга карши курашда ички ишлар органларининг роли хамда хамкорлик йуналишлари: Республика илмий-амалий конференция туплами / Масъул мухаррир техника фанлари номзоди, доцент О.Т.Ахмедов. -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Малака ошириш ошириш институти, 2023. - Б.5-9.
7. "Inson huquqlari va erkinliklari xalqaro huquq tizimida" (O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi nashri)
8. "Konstitutsiyaviy huquq asoslari" (J. Toshpo'latov, 2020)
9. "Davlat boshqaruvi va sud tizimi: nazariya va amaliyot" (M. Ahmedov, 2019)
10. "Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati asoslari" (R. Normatov, 2021)
11. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudining qarorlar to'plami (so'nggi yillarga oid sud amaliyoti)
12. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlari, sudlarda Konstitutsiya normalarining to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi haqidagi tavsiyalar.
13. Inson huquqlarining sud-huquq tizimidagi konstitutsiyaviy himoyasi va islohotlar haqida sud.uz saytidagi ma'lumotlar.
14. O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi "Konstitutsiyaviy sud to'g'risida" qonunining ahamiyati va uning inson huquqlari kafolatlariga ta'siri yuz.uz materialida ko'rsatilgan.
15. Konstitutsiya va sud-huquq islohotlarining davlat boshqaruviga ta'siri haqidagi yoshlar ovozi.uz sahifasidagi maqola.
16. Sudlar amaliyotida Konstitutsiya normalarini bevosita qo'llashning muhimligi va adolat prinsiplari haqidagi daryo.uz materiallari.
17. Zarnews.uz manbasida keltirilgan sud-huquq islohotlarining yangi bosqichi va adolat tamoyillariga oid ma'lumotlar.
18. Дадашева А.А. The role of mass media in the development of civil society in new Uzbekistan // Educational Research in Universal Sciences VOLUME 2.ISSUE 4. 2023. Р. 203-207.
199
2024-yil, 7-dekabr
19. Дадашева А.А. Янги Узбекистонда махаллий ижро органлари фаолиятида жамоатчилик назорати// Фалсафа ва хукук. 2022/2. Б-137-138.
20. Дадашева А.А. Давлат хизматини ислох килиш шароитида хокимлар фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга оширишнинг асосий йуналишлари// Tashkent State Transport University Google Scholar indexed Prospects for Training International Specialists in the Field of Transport DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1 Volume 3 TSTU Conference 1 2022 . Б. 117-122.
21. Дадашева А.А. Жамоатчилик фикри-фукаролик жамиятини ривожлантиришнинг мухим омили// Узбекистон Республикаси Президент хузуридаги давлат бошкаруви академияси. Жамият ва бошкаруви. Тошкент. № 2 (92). 2020. Б-125-129.
22. Дадашева А.А. Махаллий ижро хокимияти фаолияти устидан жамоатчилик назоратини натижадорлигини оширишнинг илмий-назарий ечимлари// Хукукий тадкикотлар журнали. 2-махсус сон. Тошкент. 2020. Б-227-232
200
2024-yil, 7-dekabr
