CC BY
1«КИ1З БАСУ 0НЕРШЩ ЭЛЕМД1К ДАМУ БАРЫСЫНДАГЫ ЖАЦА БАГЫТЦА
БЕТБ¥РЫСЫ»
ЦЫЗГАЛДАЦ ЖАЦСЫЛЬЩЦЫЗЫ ТУЛАЦБАЕВА
TeMip6eK ЖYргенов атындагы ^азак ¥лттык Энер академиясы «Кескшдеме, MYCiH жэне дизайн» факультет^ «Сэндш енер» кафедрасыныц ага
окытушысы Алматы, ^азакстан
Ацдатпа Кшз басу внер1 - квшпендг халыцтардыц дэстурлг цолвнерШц 6ip mYpi, оныц тарихи пайда болуы кезецшц тамыры терецде. Кшз басу внершц цалыптасуы алгашцы адамдардыц цой тYлiгiн цолга Yйретуiмен тыгыз байланысты. Археологиялыц деректер мен этнографиялыц зерттеулер кврсеткендей, кшз басу внерi бiздiц дэуiрiмiзге дейiнгi мыцжылдыцтардан бастау алатындыгын айтады. Кшз - мал шаруашылыгыныц дамуымен цатар, ауарайыныц жагдайларына бешмделу цажеттштнен шуган вшм. Квшпелi турмыс салтын , квбтесе, цой ЖYнiн цолдана отырып, ЖYндi сумен Yйкеудiц нэтижестде кшз жасап отырган. Бул процесс ЖYндi илеу эдiстерi арцылы ЖYзеге асырылган. Кшз, вз кезегтде, табигаттыц цолайсыз жагдайынан, ягни желден, суыцтан, ыстыцтан, шац-тозацнан цоргаушы, жылытушы реттде жэне сэндт функцияларды орындаган. Кшз басу внерi тек турмыстыц цажешшiлiкшердi цанагаттандырът цана цойган жоц, сонымен цатар ол мэдени, рухани мэн-магынасы бар внер ШYрiне айналды. Кшзден жасалган буйымдар -Yйдiц сэш, сондай-ац, халыцтыц дэсшYрлерi мен эдет-гурпыныц квртш. Кшз басу внершц цалыптасуы кезецтде халыцтыц турмыс-тiршiлiгiне, мэдениешiне жэне улттыц болмысца терец уцыу цажеттшт туындайды. Бул внердщ дамуы мен модификациясы уацыт вте келе, жаца технологияларды енгiзу, сондай-ац шетелдт эсерлермен байланысты болып отыр.
БYгiнгi тацда кшз басу внерi улттыц цундылыц реттде сацталып, оны жацгырту, дамыту жэне элемдт мэдениет децгешнде таныту багытында тYрлi шаралар ЖYзеге асырылуда.
Клт свздер: кшз, кшз дизайны, жун, бояу, трансформация, дизайн
Кшз басу - казактьщ дэстYрлi коленершщ ец танымалдарыньщ 6ipi, ол гасырлар бойы калыптасып, дамып келедь Кшз- кешпелi турю халыктарыныц ежелден калыптаскан тайпалары мэдениетшщ терец тарихын бойлап жатыр, казак халкыныц кешпелi eMip салтымен тыгыз байланысты. Ол мал шаруашылыгымен айналысатын халыктыц eмiрiнде мацызды рел аткарган, кешпендшердщ ^нделшт eмiрiнде пайдаланылатын турмыстык буйымдарды жасаудыц непзп шиюзаты ретшде колданылды. ^азактар кшз Yйлерде турып, тYрлi-тYCтi кшз кшемдермен безендiрiп, кшзден кшм кид^ жылкыларга кшзден жабынды жапты, rimi сауыт-саймандардыц кей6iр 6eлiктерiне де киiздi колданды. Киiз басу eнерi тек материалдык мэдениеттщ емес, сонымен катар рухани мэдениеттщ де айнасы болып табылады. Киiз басу тек турмыстык кажеттiлiктердi канагаттандырып кана коймай, сонымен катар улттык 6iрегейлiктi сактауда мацызды рел аткарады.
^азак колeнерiнiц 6Yгiнгiсi мен болашагын айтар болсак, оныц еткенше назар аудармай кете алмаймыз. ¥лттык eнердiц eзiндiк ерекшелiкпен калыптасуына Yлкен эсерiн тигiзген жайт кеп гасырларга созылган кeшпелi eмiр. Демек, ^нделшт турмыска кажеттi коленер буйымдары кeшiп-конуFа ыцгайлы, пайдаланар орнына сэйкес сырткы формасын тауып, эр шебердщ талFамына, ой-eрiсiне тэн ою-ернекпен накышталып 6ерiлiп отырFан. Алдымен буйымныц мыктылы^ы, eнiмдiлiгi карастырылды десек те, олардан бояуы, эсемдiгi жаFынан та6иFи Yндестiк байкалады.
Адамзат дамуыныц кай сатысында болсын коFаммен 6iрге дамыFан колeнерi эр дэуiрде eзiнiц ешпес iзiн калдырып, элеуметтiк кeркемдiк жаFынан дэуiр тынысын калт ж16ермей эсерiн типзш отырады. Кене заманнан келе жаткан казак колeнерi де ез халкыныц дэстурл1
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
керкемдш мурасын сактап калган. ^азакстан территориясында археологиялык, казба жумыстары кезiндегi табылган эр кезецде жасалган коленер буйымдары соны дэлелдейдi. Осы буйымдардан гасырлар бойы жинакталган тэжшрибе, халыктыц даналыгы мен таланты байкалады [1,16 б.]. Тарихи деректерге Караганда, адамдар кола дэуiрiнде тас Yйлерiн тастап, жацадан коныс теуiп, кешпелi емiр жагдайына кешкен туста кшздщ алгашкы нускалары дYниеге келдi десек кателеспеген болар едiк. Себебi кола дэуiрiндегi тас YЙлердiц нускасы казiргi киiз Yйлердiц сырткы формасы секiлдi децгелек, кYмбездi, жарык тебесiнен тYсетiндей етiп жасалынган. Киiз YЙ бiздiц заманымыздан бурынгы VII-гасырда кецшен пайдаланылганы жайлы жазба деректерде жазылган. Киiздi халкымыз кешпендi турмысыныц барлык кажетше жаратты. Баспанасына жабынды, басына сая, еденше тесенiш, Yстiне киiм, сэн-салтанат багыштайтын аса кажеттi тутыну материалы ретшде кадiрледi [2, 43 б.]. Материалды терец зерттеп, оныц бар сырын, бар мYмкiндiктерiн аша бшу - коленер шеберi Yшiн мацызды жэйт. Халык шеберлерi материалдыц табиги касиетiне зер салып, оны ецдеуде техникалык тэсiлiнiн барынша тиiмдi жэне ^нделшт турмыска ец колайлы жактарын карастыра отырып, эсемдiк, эдемiлiк дYниесiне де кецш беле бiлдi [1,16 б.]. Археологиялык казба жумыстары кезшде Алтай жерiндегi Пазырык корганынан табылган кшзден жасалган буйымдар осыныц айкын дэлелi [1, 17 б.].
Бул кунды енер тYрi бYгiнгi ^ш де жалгасын табуда. Киiз басуда соцгы жылдары кептеген инновациялар пайда болды. Заманауи технологиялар мен материалдардыц енгiзiлуi, сондай-ак, экологиялык таза ешмдерге сураныстыц артуы киiз басу енерш жацартуга жэне енiмнiц сапасын арттыруга мYмкiндiк бередi. Мысалы, синтетикалык материалдардан бас тарту аркылы киiз басу процесш дамыту, сондай-ак, жаца техникалар мен заманауи дизайнерлш шешiмдер мен стильдердщ пайда болуы киiз басуды жаца кырынан танытуда. Дизайнерлер дэстYрлi элементтердi заманауи стильдермен YЙлестiре отырып, жаца ешмдер жасап шыгаруда. Мысалы, кшзден жасалган заманауи интерьер заттары, кшмдер мен аксессуарлар, сондай-ак, сэндш элементтер. Бул жаца стильдер кшз басу енерiн жацаша кезкараспен карауга мYмкiндiк бередi жэне оларды элемдш нарыкта бэсекеге кабiлеттi етедi. Соцгы он жылда сэн индустриясында да кшзден жасалган кшмдер багалануда, сонымен катар аяк киiмдi дайындау кезшде де кшз материалы колданыс тауып отыр. Кэсiби дизайнерлер киiздi декор элемеш! ретiнде интерьердiц ец «кызык белiгi» ретiнде колдануда. ЖYн материал ретшде ете илемд^ жалпак жэне келемдi кез-келген пiшiндердi жасауга мYмкiндiк беретiндiгiне байланысты тYрлi заманауи буйымдар дайындауга ыцгайлы.
ЖYн талшыктарын калыцдыгына карай жiцiшке, жартылай жiцiшке жэне калыц болып белiнедi. Талшык ж1шшке болган сайын дайын буйым нэзштеу жэне жука болып шыгады. ^алыц жYндi аяк киiм, сырт киiмдердi жэне семкелердi дайындау Yшiн колданса, ал жiцiшке жYндi моншактар, шарфтарды жэне жецiл киiмдердi дайындаганда колданады. ЖYндi басу талшыктардыц езiндiк курылымында бар кабыршыктардыц езара iлiнiсуiнiц есебшен болады. Табиги жYндi басуды ею эдiс аркылы жYзеге асыруга болады, ягни, ылгалды жэне кургак эдютер аркылы [3.98 б.].
Бул енер тYрi элемдiк нарыкта ерекше орын алуда. Киiзден жасалган буйымдар улттык мэдениеттiц символы ретiнде танылып, халыкаралык кермелерде таныстырылуда. Киiз басу енершщ элемдiк нарыктагы орны мен мацызын аныктау, оныц экономикалык жэне мэдени аспектшерш зерттеу аркылы жYзеге асырылады. Жалпы, сэндiк-колданбалы шыгармашылык енер- кшз басу нагыз ренессансты бастан кешiрдi. Ец алдымен, бул киiз жасаудыц жаца технологияларыныц пайда болуымен, осы кызмет тYрiне арналган материалдар мен куралдардыц Yлкен тацдауымен байланысты. Шынайы емiр когамда коленер дагдылары гана емес, сонымен бiрге керкем магыналы емiр куру кажеттiлiгi де бар екенш керсеттi. Киiзден буйымдарды жасауга деген кызыгушыльщтыц артуы Ресейде де, кой шаруашылыгымен тарихи байланысты елдерде - Англияда, Венгрияда, Австралияда жэне Жаца Зеландияда байкалады [4, 170 б.]. Бул елдерде дэстYрлi кшз басу эдiстерi жандануда, сонымен катар казiргi замангы Yрдiстер мен нарык кажеттiлiктерiне негiзделген жаца эдiстер мен стильдер белсендi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тYPде эзiрленуде. Сонымен катар, к^рп замангы дизайнерлер мен суретшiлер кшзбен белсендi тэжiрибе жасап, оны интерьердщ, сэннiц жэне пэндiк дизайнныц эртYрлi аспектiлерiне бiрiктiредi. Бул киiздi ецдеудщ ежелгi дэстYрлерiн сактап кана коймай, оларга жаца магына мен эстетика беруге мYмкiндiк бередi, бул эаресе тез езгеретiн элемде мацызды. Сондай-ак шеберханалар, курстар жэне онлайн платформалар аркылы тэж1рибе мен бiлiммен белюетш коленершiлердiц есiп келе жаткан кауымдастыгы бар. Бул енер мен коленер тYрi ретiнде киiз басудыц одан эрi дамуына ыкпал ететiн идеялар мен шабыт алмасуга колайлы жагдай жасайды.
Осылайша, киiз басуга жэне жалпы сэндiк-колданбалы шыгармашылыкка деген кызыгушылык дэстYрлердi колдап кана коймайды, сонымен катар олардыц трансформациясына ыкпал етед^ бул багыт казiргi когамда ерекше езектi жэне сураныска ие. Ол бул материалдыц ендiрiс куралы ретшде гана емес, сонымен катар мэдениеттер мен урпактар арасындагы байланыстырушы элемент ретшде мацыздылыгын атап керсетедi. Кшз шын мэнiнде тарихи мура мен каз1рп тенденциялар арасындагы кепiр ретшде кызмет етедi, бiлiм мен дэстурдщ берiлуiне ыкпал етедi. Коммуникативтi функция энтузиастар мен KOленершiлердi бiрiктiретiн кауымдастыктарды куруда шешушi рел аткарады. Цифрлык дэуiрде карым-катынас мYмкiндiктерi кецейген кезде кшз басу жеке тулгага гана емес, сонымен катар элемшц тYкпiр-тYкпiрiнен келген адамдарды камтитын ужымдык процеске айналады.
Кшздш интегративтi функциясын да багаламауга болмайды. Бул ез мураларын сактауга жэне дамытуга умтылатын адамдар арасында кауымдастык пен мэдени сэйкестiктi ныгайтуга кемектеседi. ДэстYрлi коленерге деген кызыгушылыктыц жандануы мэдени тэжiрибелердi сактауга жэне эртYрлiлiкке ыкпал ететiнi сезсiз, бул эаресе жаhандану жагдайында ерекше мэдени ерекшелштердш жогалуына экелуi мYмкiн.
Осылайша, киiздi тек материал гана емес, сонымен катар элеуметпк байланыстарды калыптастыруга жэне мэдени бiрегейлiктi сактауга ыкпал ететш мацызды мэдени символ деп санауга болады. Сонымен катар, кшз заманауи элеуметпк-мэдени кубылыс ретiнде мэдени бешмделу функциясын да орындайды. Жаhандану жэне мэдени алмасу жагдайында дэстYрлi киiз басу технологиялары улттык мураны сактау тэсiлi гана емес, сонымен катар эртYрлi мэдени элементтердi бiрiктiру эдiсi болып табылады. Шеберлер дэстYрлi эдiстер мен заманауи эстетикалык тенденциялардыц YЙлесiмiмен тэжiрибе жасай отырып, кец аудиториямен резонанс тудыратын ерекше керкем шыгармалар жасайды.
Киiздiц тагы бiр мацызды кызметi-бiлiм беру. Киiзден жасалган шеберханалар мен семинарлар коленердi YЙретiп кана коймай, мэдени дэстYрлермен алмасуга ыкпал етедь Бул бiлiм кекжиегш кецейтуге жэне халык шыгармашылыгыныц эртYрлi аспектiлерiн тYсiнудi терецдетуге мYмкiндiк беред^ бул ез кезегiнде мэдениеттердiц эртYрлiлiгiне курмет керсетедi. Осылайша, киiз- бул кеп кабатты элеуметтiк-мэдени кубылыс, соныц аркасында дэстYрлердi сактау гана емес, сонымен бiрге оларды жеке жэне элеуметпк тэжiрибенi байыта отырып, заманауи контексте жацарту.
Бул тургыда киiз басудыц жаца эдютерш дэстYрлi эдiстермен YЙлестiре отырып, жыл сайын белсендi тYPде игерiп келе жаткан жергшкп коленершiлерге ерекше назар аудару керек. Шыгармашылык процесте кептеген коленершшер экологиялык таза материалдарды пайдаланады, бул казiргi когамдагы туракты кезкарастыц езектiлiгiн керсетедi. Бул дэстYPдi сактауга кемектесш кана коймайды, сонымен катар жас урпак Yшiн ерекше мацызды жаца керкемдш кекжиектердi ашады. Кшз басуга деген кызыгушылыктыц жандануымен шеберлердш жумыстары усынылатын арт-кецiстiктер мен кермелердш есуi байкалады. Бул iс-шаралар тэж1рибе алмасуга ыкпал етедi жэне суретшiлердi бiрегей авторлык туындыларды жасаудагы эксперименттерге шабыттандырады. Шеберлiк сабак жэне окыту багдарламалары кец аудиторияны осы енермен таныстыру алацына айналуда. Осылайша, кшз басу халык шыгармашылыгыныц бiр тYрi ретiнде сакталып кана коймай, дамып, аймактыц мэдени бiрегейлiгiнiц мацызды белшне айналады. Бул нарыктыц кажеттiлiктерiн канагаттандыруга
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
гана емес, сонымен катар жастар арасында эстетикалык талгам мен дэстYрлердi курметтеуге тэрбиелеуге багытталган. Осылайша кайта жацгырган коленердщ халык мYДдесiне негiзделген серпiлiсi, максатты бетбурысы байкалады. БYгiнгi тавда кайта керкейген, жаца мазмунга ие болган, емiрiмiзде езiне лайыкты орын алган бул енер саласына еткеннщ ескерткiшi гана емес, кYнделiктi турмыс тiршiлiriмiздщ ажарын ашатын рухани кундылык ретшде карауымыз керек.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. К. Муканов, ЖYннен жасалынатын буйымдар. -Алматы. ^айнар, 1990.-144б.
2. Жэшбеков Э. ««Казак кшмЬ>. Альбом.- Алматы. Энер, 1996.- 43 б.
3. ^азакстан улттык энциклопедиясы. -Алматы. 2006.8-том -3.98 б.
4. О.Г. Авдеева , Е.Л. Антонова Художественное войлоковаляние как современный социокультурный феномен / Наука. Искусство. Культура. /О.Г. Авдеева , Е.Л. Антонова // 2017. -№1(13)-170б.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
