CC BY
0621.311.2.22
ÍSTÍLÍK §9B9K9L9RÍ Ü£ÜN BaSL9YÍCÍ SUYUN EMALINDA KOMBÍN9L9§DÍRÍLMͧ REAGENT ULTRAS9S ÜSULUNUN T8DQÍQÍ
ÍSMAYILOV R9§AD TELMAN OGLU
Azarbaycan Memarliq va ín§aat Universitetinin dosenti, Baki, Azarbaycan
QULÍYEV aLÍZAMÍN ÍMRAN OGLU
Azarbaycan Memarliq va ín§aat Universitetinin magistranti, Baki, Azarbaycan
Xülas3. Mdqalddd müasir istilik §abakalarinda baslayici suyun keyfiyydtinin artirilmasi ügün innovativ vd effektiv metodlar tdqdim olunur. Tadqiqatin asas maqsadi suyun tdrkibinddki hall olmu§ duzlarin va digar girklandiricilarin effektiv §akilda ayrilmasi va bu prosesin istilik §abakasi samaraliliyina tasirinin qiymatlandirilmasidir. Ultrasas texnologiyasindan istifada edarak girklandiricilarin aradan qaldirilmasi va suyun yum§aldilmasinda ananavi metodlarin gati§mazliqlari ara§dirilaraq qargisi alinir.Tadqiqat gargivasinda müxtalif su girklandirici ionlar analiz edilmi§dir.Naticalar göstarir ki,an gox rast galinan girklandirici ionlar Ca2+ va Mg2+ birla§malarinin yaratdigi göküntülardir.Bu göküntülar istilik sistemlarinin effektivliyini zaifladir,korroziya riskini artirir va suda sartlikyaradir.
Agar söztor:istilik §abakalari,baslayici suyun emali,reagent üsulu,ultrasas texnologiyasi,kombinala§dirilmi§ metodlar,codluq ionlari,kristalla§ma prosesi
istilik §abakalarinda istifada olunan baslayici suyun emali, sistemin samaraliliyini artirmaq va amaliyyat xarclarini azaltmaq baximindan böyük ahamiyyat kasb edir. Son illarda ultrasas üsulunun müxtalif sahalarda, o cümladan suyun tamizlanmasi va emali sahasinda tatbiqi geni§lanmi§dir. Bu istiqamatda aparilan tadqiqatlar istilik §abakalarinin samaraliliyini artirmaq, avadanliqlarin ömrünü uzatmaq va ekoloji zarari minimuma endirmak maqsadini da§iyir.Ümumiyyatla, kombinala§dirilmi§ reagent-ultrasas üsulunun etimologiyasina baxsaq,latin dilinda "combinare" (birlikda birla§dirmak) sözündan götürülüb. Bu ifada, iki va ya daha 9ox farqli texnologiyanin sintezini ifada edir. Latinea "reagere" (reaksiya göstarmak) sözündan götürülüb. Bu ifada kimyavi aktivliyi vurgulayir. Latinea "ultra" (kanarda, yuxarida) va "sonus" (sas) sözlarinin birla§masindan yaranib, "yüksak sas" manasini verir. Bu adin ümumi manasi,ultrasas texnologiyasi va kimyavi reagentlarin bir prosesda birlikda istifada edilmasini vurgulayir. Bu birla§ma, har iki komponentin sinergetik tasirindan yararlanaraq suyun tamizlanmasi proseslarinin daha effektiv olmasini tamin edir.
Kombinala§dirilmi§ reagent-ultrasas üsulu, suyun emali sahasinda ultrasas texnologiyasinin kimyavi reagentlarla birga istifadasini nazarda tutur.Ultrasas texnologiyasi hazirki istifadasina 9atmaq ü9ün 9ox uzun inki§af marhalalari ke9ib.Belaki, 1880-ci ilda Pierre va Jacques Curie qarda§lari piezoelektrik tasiri kaf etdilar. Bu fenomen, bazi kristallarin mexaniki tazyiq altinda elektrik yükü yaratmasi ila xarakteriza olunur va ultrasas generatorlarinin asasini ta§kil edir.1917-ci ilda fransiz fizik Paul Langevin, I Dünya Müharibasi zamani sualti qayiqlari a§karlamaq ü9ün ilk dafa ultrasas texnologiyasini (sonar) inki§af etdirdi.Daha sonra 1920-1930-cu illarda
ultrasasin tibbda diaqnostik vasita kimi istifadasi üzra tadqiqatlar ba§ladi.1950-1960-ci illarda ultrasas texnologiyasi sanayeda, xüsusila tamizlama va qaynaq proseslarinda tatbiq olunmaga ba§landi.
istilik §abakalari müasir sanaye va mai§at sektorlarinda enerji taminatinda mühüm rol oynayir. Bu sistemlarda baslayici suyun keyfiyyati böyük ahamiyyat kasb edir, 9ünki:
1. A§agi keyfiyyatli su avadanliqlarin korroziyaya ugramasina, istilik ke9iriciliyinin azalmasina va boru xatlarinda 9öküntülarin yaranmasina sabab olur.
2. Çôkûntûlar enerjinin daha çox sarf edilmasina gatirib çixarir, bu da iqtisadi va ekoloji cahatdan zararlidir. Bu problemlarin halli ûçûn kombinala§dirilmi§ reagent-ultrasas üsulu müasir va perspektivli texnologiya kimi nazardan keçirilir.
Tadqiqatin asas maqsadi ultrasas texnologiyasinin va kombinala§dirilmi§ reagentlarin istilik çabakalari ûçûn baslayici suyun emalindaki potensialini araçdirmaqdir.Ultrasas üsulunun suyun kimyavi va fiziki xüsusiyyatlarina tasirini nazardan keçirarak, bu metodun effektivliyini va iqtisadi faydalarini qiymatlandirmak maqsadila tadqiqatlar aparilmi§dir.
Kombinala§dirilmi§ üsulun üstünlüklari asasan,ultrasas dalgalarinin tasiri ila reagentlarin aktivliyini artirmaq, çirklandiricilarin, xüsusila da karbonat kalsiumun daha tez va samarali çôkdûrûlmasini tamin etmakdir.Masalan, ultrasas ila kalsium ionlarinin karbonat çaklinda çôkdûrûlmasi prosesinda kristallaçma sathi artir va çôkûntûlarin amala galma mûddati azaldilir. Naticalara asasan demak olar ki, ultrasas va reagentlarin birga tatbiqi zamani çirklandiricilarin konsentrasiyasi ahamiyyatli daracada azalmi§dir.Hamçinin tadqiqatlara göra ultrasas dalgalari ila maqnezium va kalsium ionlarinin çôkdûrûlmasi prosesi ham sürat, ham da samaralilik baximindan ananavi ûsullari ûstalami§dir.Bu yanaçma reagentlarin sarfiyyatini azaldaraq tullantilarin miqdarini minimuma endirir, belalikla, proses ekoloji baximdan daha tahlûkasiz va iqtisadi baximdan daha sarfali olur.
Avropa Termoenerji institutu, 2020-ci il tadqiqat naticalarinda malum olmuçdur ki, kombinala§dirilmi§ reagent-ultrasas texnologiyasindan istifada edan mûassisalarda istilik çabakalarinin samaraliliyi 15-20% artmiçdir.Bu metodla aparilan tamizlama prosesinda istifada olunan reagentlarin miqdari ananavi ûsullarla mûqayisada 30-40% azalmiçdir. Çôkûntûlarin amala galmasi va korroziya prosesi isa 50%-dan çox azaldilmiçdir.
Beynalxalq Enerji Assosiasiyasi, 2021-ci malumatlarina asasan demak olar ki, dûnya ûzra istilik çabakalarinda amala galan problemlarin taxminan 70%-i baslayici suyun keyfiyyatsizliyi ila alaqadardir.
Har il sanaye mûassisalari çôkûntûlar va korroziya sababila milyonlarla dollar itkiya maruz qalir. 2022-ci ilin malumatlarina gôra, yalniz AB§-da bu itki 15 milyard dollar taçkil etmiçdir.
Môvzunun aktualligi istilik sistemlarinda avadanliqlarin davamliligi, enerji itkilarinin azaldilmasi va amaliyyat xarclarinin optimallaçdirilmasi ila alaqadardir. 9sas araçdirma istiqamatlari ultrasasin çôkûntû prosesina tasiri, kimyavi reagentlarin effektivliyinin artirilmasi va innovativ kombinasiya ûsulunun ekoloji va iqtisadi ûstûnlûklarinin mûayyanlaçdirilmasindan ibaratdir.Tadqiqat çarçivasinda ultrasasin va reagentlarin tasiri naticasinda suyun keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi, çôkûntû va korroziyanin qarçisinin alinmasi, hamçinin çirklandiricilarin daha sûratli va effektiv tamizlanmasi sûbut edilmiçdir.Ultrasas dalgalari yûksak tezlikla çôkûntûlarin dagilmasina va reagentlarin tasirini artirmaga kômak edir. Çin Elm Akademiyasinin 2019-cu ilda apardigi tadqiqata gôra, ultrasas texnologiyasindan istifada edan istilik çabakalarinda borularin xidmat mûddati 2 dafadan çox artirilmiçdir.
Tadqiqatlar gôstarir ki, ultrasas dalgalarinin kombinasiyasi mineral duzlarin hall olmasini va daha sonra onlarin bark fazaya keçmasini tamin edir ki, bu da çôkûntû amalagalma riskini minimuma endirir. Ham laboratoriya, ham da pilot saviyyasinda aparilan sinaqlar gôstarir ki, bu texnologiya istilik çabakalarinda tatbiq ûçûn yûksak potensiala malikdir.Bu yanaçma yalniz suyun tamizlanmasi ila bagli texniki problemlari hall etmir, eyni zamanda ekoloji tasirlari minimuma endirarak resurs istifadasinda daha yûksak samaralilik tamin edir. Kombinala§dirilmi§ metodlar kimyavi reagentlarin istifadasini azaltdigi ûçûn tullanti sularin ekoloji zararini 40%-a qadar azaldir.Hall olunmu§ mineral duzlarin daha effektiv ayrilmasi sayasinda takrar emal va tullantilarin istifadasi imkanlari geniçlanir.
Qranul reaktoru:
Minerallar
mayelajmij
vaziyyatda toxum
sathlarinda
kristalla§ir.Qranullar
axidilan yerda
Tullanti sulari
J
Qranul axidilmasi
böyüyür vadibina batir.
pH tanzimlanmasi va reagentlar
Bu §akilda tullanti sularinin tamizlanmasi ü9ün istifada olunan qranul reaktorunun prinsipi tasvir edilmi§dir. Qranul reaktorlari, tullanti sularinin i9arisindaki minerallarin effektiv §akilda ayrilmasi va kristalla§dirilmasi maqsadila istifada edilan müasir texnologiyalardandir.
§akilda yuxaridan daxil olan tullanti sulari reaktora daxil olur. Bu sular müxtalif növ 9irklandiricilari, hall olunmu§ duzlari va minerallari ehtiva eda bilar.Prosesin maqsadi tullanti sularinda hall olmu§ vaziyyatda olan minerallari bark fazaya 9evirmak va onlari sudan ayirmaqdir.Reaktor daxilinda minerallar mayela§mi§ vaziyyatda olan toxum sathlarinda kristalla§ir. Bu, reaktorda yaranan qranullarin öl9üsünü artirir. Qranulla§ma prosesi mineral duzlarin sathlara 9ökmasi ila ba§ verir. Bu yolla tullanti sularinda hall olmu§ minerallar bark hissaciklara 9evrilir.Böyümü§ qranullar reaktorun dibina 9ökarak yigildiqdan sonra xüsusi bir 9ixi§ vasitasila axidilir. Axidilmi§ qranullar tamizlanmi§ tullanti sulardan ayrilir va proses zamani toplanaraq sonraki istifadaya va ya utilizasiyaya yönlandirilir.Prosesin effektivliyini artirmaq ü9ün reaktor daxilinda pH saviyyasi xüsusi reagentlar vasitasila tanzimlanir. Masalan, qalavi va ya tur§u reagentlardan istifada edarak optimal pH saviyyasi tamin edilir.
Bu tanzimlama minerallarin kristalla§masini ta§viq edir va reaktorun samaraliliyini artirir:
> Minerallarin suda hall olmu§ vaziyyatdan bark fazaya 9evrilmasi sayasinda tullanti sularin keyfiyyati yax§ila§dirilir.
> Proses nisbatan az enerji sarfiyyati talab edir va davamli §akilda i§laya bilir.
> Axidilan qranullar sanayeda müxtalif maqsadlar ü9ün takrar istifada edila bilar (masalan, gübra istehsali).
Bu texnologiya tullanti suyunun tamizlanmasi sahasinda müasir talablara cavab veran innovativ hallardan biridir va ekoloji mühitin qorunmasina ahamiyyatli töhfa verir.
Ultrasasin tasiri ila reagentlarin aktivliyi artir va bu, suda olan 9irklarin daha effektiv §akilda aradan qaldirilmasina sabab olur. Bu yana§ma, ham suyun keyfiyyatini yax§ila§dirir, ham da istilik §abakalarinin i§lama samaraliliyini artirir, borularda korroziyanin va 9öküntülarin azalmasina kömak edir.
Bu metod, ham9inin enerji sarfiyyatini azaldir va istilik §abakalarinin uzunmüddatli faaliyyatini tamin edir.
Bununla yana§i, galacak tadqiqatlar bu üsulun daha geni§ miqyasda tatbiqini va müxtalif kombinala§dirilmi§ reagentlarla daha 9ox tacrüba aparilmasini taklif edir. Bu, metodu daha da
Natica
takmilla§dirmaya va müxtalif sahalarda, masalan, sanaye va qida sanayesinda istifada etmaya imkan veracakdir.
Bu tadqiqatin naticalari istilik §abakalarinin a§agidaki istiqamatlarda optimalla§dirilmasina kömak edacak:
1. Enerji sarfiyyatinin azalmasi;
2. Avadanliqlarin istismar müddatinin uzadilmasi;
3. Ekoloji dayaniqligin artirilmasi;
4. istilik §abakalarinda texniki xidmat va tamir xarclarinin azaldilmasi.
Bu ara§dirma yalniz nazari ahamiyyat da§imir, ham^nin istilik §abakalarinin real istismarinda tatbiq oluna bilan praktiki hallar taklif edir,bununla yana§i ham sanaye, ham da ekoloji sahada mühüm töhfa veracakdir.
9D9BIYYAT
1. Fevziyev.H.Q, & Hüseynova.G.H. (2012). istilik tachizati sistemlari ü9ün su hazirligi. Baki,358 sah.
2. Abdullayev, K., Agamaliyev, M., & Mammadbayova, R. (2007). istilik energetikasinda su hazirligi texnologiyalari va su tachizati. Baki: Zaman-3,396 sah.http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=vtls000037287
3. öliyev, H. (2012). istilik §abakalarinda suyun emali va tamizlanmasi. Baki: Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti Na§riyyati.
4. Hasanov, T. M. (2019). Korroziya aleyhina mübarizada ultrasas üsulunun tatbiqi. Texniki Elmlar Jurnali, 12(3), 58-65.
5. Qasimov, i. Y. (2020). Sanaye proseslarinda suyun kimyavi tamizlanmasi. Kimya va Texnologiya Jurnali, 15(1), 10-18.
