CC BY
3ÎKLÎM DEGi§iKLiGiNÎN KAZAKiSTAN'DAKi METEOROLOJiK OLAYLAR VE DOGAL AFETLER ÛZERÎNDEKÎ ETKiSi
ZHANSAYA GUBAIDOLLINA
Sakarya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisligi Bölümü Doktora Ögrencisi, Sakarya, Türkiye
BEYTULLAH EREN
Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Çevre Mühendisligi Bölümü, Sakarya, Türkiye
Özet. Iklim degiqikligi, tüm dünyada hizla artan gevre sorunlarindan biri olarak küresel isinmayi tetiklemekte ve ge§itli olumsuz sonuglar dogurmaktadir. Kazakistan, okyanusa kiyisi olmayan ve kurak iklim özellikleri gösteren bir ülke olarak iklim degi§ikliginden ciddi §ekilde etkilenmektedir. Son yillarda, kuraklik, sel ve su baskini gibi dogal afetlerde önemli bir arti§ ya§anmi§tir. Bu gali§ma, Kazakistan'da iklim degi§ikliginin meteorolojik olaylar ve dogal afetler üzerindeki etkilerini kapsamli bir §ekilde ele almaktadir. Qali§ma, ülkenin farkli bölgelerinde meydana gelen ekstrem hava olaylarinin dagilimini analiz etmekte ve gelecekteki riskler igin öneriler sunmaktadir. Iklim degi§ikligine bagli olarak, sicaklik arti§lari ve yagi§ düzenindeki degi§iklikler, dogal afetlerin sikliginin ve §iddetinin artmasina yol agmaktadir. Qali§ma, Kazakistan'da iklim degi§ikligi ile mücadelede bölgesel yakla§imlar ve yenilenebilir enerji kullaniminin önemini vurgulamaktadir.
Anahtar Kelimeler: Iklim degi§ikligi, Sicaklik anomalisi, Kazakistan, Meteorolojik olay, Dogal
afet.
IMPACT OF CLIMATE CHANGE ON METEOROLOGICAL EVENTS AND NATURAL DISASTERS IN KAZAKHSTAN
ZHANSAYA GUBAIDOLLINA
PhD student at Sakarya University, Institute of Natural Sciences, Department of Environmental Engineering, Sakarya, Türkiye
BEYTULLAH EREN
Assoc. Prof. Dr., Sakarya University, Department of Environmental Engineering,
Sakarya, Türkiye
Abstract. Climate change is one of the rapidly increasing environmental issues worldwide, triggering global warming and causing various negative consequences. Kazakhstan, a landlocked country with arid climate characteristics, is severely affected by climate change. In recent years, there has been a significant increase in natural disasters such as droughts, floods and waterlogging. This study comprehensively addresses the impact of climate change on meteorological events and natural disasters in Kazakhstan. The study analyzes the distribution of extreme weather events in different regions of the country and provides recommendations for future risks. Due to climate change, increases in temperature and changes in precipitation patterns are leading to a rise in the frequency and intensity of natural disasters. The study emphasizes the importance of regional approaches and the use of renewable energy in Kazakhstan's fight against climate change.
Keywords: Climate change, Temperature anomaly, Kazakhstan, Meteorological events, Natural disasters.
GÎRÎÇ
iklim degiçikligi, kuresel çapta etkisini hizla artiran en ciddi çevre sorunlarindan biridir. Fosil yakit kullanimi, sanayi faaliyetleri ve kentleçme gibi insan kaynakli etkenlerle atmosferdeki sera
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
gazlarinin (karbondioksit - CO2, metan - CH4 vb.) birikimi hizla artmakta ve bu durum hava kalitesini olumsuz yonde etkileyerek küresel ísinmayi tetiklemektedir. Sera gazlari birikimi, iklim degi§ikliginin temel nedenlerinden biri olup, sanayi devriminden itibaren hiz kazanmi§tir. Teknolojik geli§meler, kentle§me ve nüfus arti§i iklim üzerindeki bu degi§imlerin ba§lica etkenleri arasindadir. Uluslararasi kurulu§lar ve bilim insanlari, iklim degi§ikliginin gelecekte yaratabilecegi olumsuz sonu9larin bir kisminin halihazirda ya§anmaya ba§ladigini belirtmektedir.
Okyanusa kiyisi olmayan ve kurak ile yari-kurak iklim ozellikleri gosteren Kazakistan, iklim degi§ikliginden ciddi §ekilde etkilenen ülkeler arasindadir (§ekil 1). Son yillarda ülkenin ge§itli bolgelerinde kuraklik, sel ve su baskini gibi dogal afetlerde onemli bir arti§ ya§anmi§tir. Bu olaylar, ülkenin 9evresi, ekosistemi ve insan ya§ami üzerinde büyük etkiler yaratmakta; ozellikle güney ve bati bolgelerinde 30-35°C'nin üzerinde seyreden sicak günlerin sayisinin artmasina yol a9maktadir (Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan, 2024).
42 48 54 60 66 72 78 84 90
48 54 60 66 40 40 72 78 84
1. Bati Kazakistan Eyaleti
2. Atirau Eyaleti
3. Mangistau Eyaleti
4. Aktobe Eyaleti
5. Kostanay Eyaleti
6. Küzey Kazakistan Eyaleti
7. Akmola Eyaleti
8. Ulitau Eyaleti
9. Karagandi Eyaleti
10. Pavlodar Eyaleti
11. Abay Eyaleti
12. Dogu Kazakistan Eyaleti
13. Almati Eyaleti
14. Jetisu Eyaleti
15. Cambil Eyaleti
16. Türkistan Eyaleti
17. Kizilorda Eyaleti
§ekil 1. Kazakistan'in idari-Bolgesel Yapisi (Kaynak: Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan)
Kazakistan'da iklim degiçikligi kaynaklí yíllík ortalama sicaklík artí§í da kayda deger bir sorun teçkil etmektedir. Artan sicakliklar, ülkenin önemli tatli su kaynaklarí olan buzullarín erimesine ve yüzey alanlarinin daralmasina neden olmaktadir. Buzullarín azalmasi, hem su kaynaklarinin sürdürülebilirligi hem de kuraklik riski açisindan tehdit oluçturmaktadir. Sicaklik arti§i, sicak günlerin sayisinin artmasina yol açarak, bu durumun ekosistem, tarim ve halk sagligi üzerinde zincirleme etkilere yol açabilecegi öngörülmektedir (Turgumbayeva, 2023).
Buna ek olarak, yagi§ düzenindeki degiçiklikler de ülke çapinda çeçitli riskler yaratmaktadir. Yagi§ miktarinin bazi bölgelerde azalmasi, su temini ve tarimsal faaliyetleri olumsuz etkilerken; yagiçlarin yogun oldugu bölgelerde sel ve toprak erozyonu gibi sorunlara yol açmaktadir. Meteorolojik olaylarin sayisindaki arti§, Kazakistan'da iklim sistemindeki degiçikliklerin dogal afetler üzerindeki etkisini net bir biçimde ortaya koymaktadir (Turgumbayeva, 2023).
Bu çaliçma, iklim degiçikliginin Kazakistan'daki meteorolojik olaylar ve dogal afetler üzerindeki etkilerini kapsamli bir biçimde degerlendirmeyi amaçlamaktadir. Çaliçmada, Kazakistan'in farkli bölgelerinde meydana gelen a§iri hava olaylarinin (örnegin, kuraklik, sel ve sicaklik anomalileri) dagilimi ve sikligi analiz edilecektir. Bu baglamda, a§iri hava olaylarinin farkli bölgelerde yol açtigi afet türleri belirlenerek, gelecekte yaçanabilecek risklerin öngörülmesi ve bu risklere kar§i alinabilecek önlemler için öneriler sunulmasi hedeflenmektedir.
1. MATERYAL VE METOT
Bu çaliçmada, iklim degi§ikliginin Kazakistan'daki meteorolojik olaylar ve dogal afetler üzerindeki etkilerini incelemek amaciyla, çeçitli ulusal kurumlardan elde edilen veriler kullanilmiçtir. Temel veri kaynagi olarak, Kazakistan'daki 121 meteoroloji istasyonundan elde edilen verilere dayanarak hazirlanan "Kazgidromet" Ulusal Hidrometeoroloji Merkezi'nin yillik bültenleri temel alinmiçtir. Ayrica, Kazakistan Ulusal istatistik Bürosu verileri, Kazakistan Cumhuriyeti Ekoloji ve Dogal Kaynaklar Bakanligi'nin yillik raporlari, çevresel ve iklimsel durumu inceleyen akademik çaliçmalar ve bilimsel makalelerden yararlanilmiçtir. Çaliçmada, özellikle sicaklik anomalileri, yagi§ düzenindeki degiçimler, meteorolojik olaylarin sayisindaki arti§ ve dogal afetlerin bölgesel dagilimi ile ilgili veriler toplanmi§tir. Bu veriler, iklim degi§ikliginin Kazakistan'daki etkilerini kapsamli bir §ekilde analiz edebilmek için kullanilmiçtir.
1.1. Veri Toplama
Bu çaliçmada veri toplama süreci, Kazakistan'daki iklimsel olaylari kapsamli bir çekilde ele almak amaciyla, çeçitli ulusal veri setlerinden yararlanilarak gerçekle§tirilmi§tir. "Kazgidromet" Ulusal Hidrometeoroloji Merkezi'nin yayimladigi yillik iklim izleme bültenleri, Kazakistan'in çeçitli bölgelerindeki sicaklik anomalileri, yillik yagi§ miktarindaki degiçiklikler ve meteorolojik olaylarin sikligi gibi parametreleri içermektedir. Bu veriler, Kazakistan'in farkli bölgelerinde gözlemlenen açiri hava olaylarini ve dogal afetleri detaylandirmak için kullanilmiçtir.
Veri toplama sürecinde, ayrica Kazakistan Ulusal istatistik Bürosu'nun iklim verileri ve Ekoloji ve Dogal Kaynaklar Bakanligi'nin iklim degiçikligi ve çevre durumu üzerine yillik raporlarindan elde edilen güncel bilgiler de derlenmiçtir. Bu veriler, Kazakistan genelindeki meteorolojik ve dogal afetlerin cografi dagilimi, sikligi ve yillara göre degiçimi gibi bilgileri içermekte olup, çaliçmanin genel çerçevesini destekleyen bulgular sunmaktadir.
1.2. Veri Analizi
Veri analiz sürecinde, Kazakistan'da son 80 yilda gözlenen sicaklik anomalileri kronolojik olarak degerlendirilmiçtir. Bu kapsamda, özellikle 1990-2006 ile 2007-2023 dönemlerindeki ekstrem hava olaylarinin yillik degiçim trendleri kar§ila§tmlmi§tir. Bu veriler grafiksel olarak sunularak, yillar boyunca gözlenen degiçikliklerin egilimleri incelenmiçtir.
Ayrica, 2023 ve 2024 yillarinda Kazakistan'in farkli bölgelerinde kaydedilen aylik normlari a§an yagi§ ve sicaklik verileri analiz edilmiçtir. Bu analizler, dogal afetlerin çiddetinde gözlenen degiçimlerin mevsimsel ve cografi dagilimini ortaya koymak için yapilmiçtir. istatistiksel yöntemler, özellikle zaman serisi analizleri ve trend analizleri kullanilarak, iklimsel degiçkenler incelenmiçtir. Tüm veriler titizlikle analiz edilerek, iklim degiçikliginin meteorolojik olaylar ve dogal afetler üzerindeki etkilerini degerlendirmeye yönelik çikarimlar yapilmiçtir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
2. BULGULAR
2.1. Kazakistan'da Yillik Sicaklik Artillan ve Anormal Sicaklik Egilimleri
Kazakistan Cumhuriyeti Ekoloji ve Dogal Kaynaklar Bakanhgi'nin 1991-2020 dönemini kapsayan raporuna göre, ülke genelindeki yillik ortalama sicaklik, 1961-1990 dönemiyle kar§ila§tinldigmda 0,9°C arti§ göstermi§tir. Son yillarda, Kazakistan'da yillik ortalama sicakliklarda belirgin bir arti§ egilimi gözlemlenmektedir. Bu durum, iklim degi§ikligi etkisiyle anormal sicakhklann daha sik ve yüksek degerlerde kaydedildigini ortaya koymaktadir.
riif, «-Htt^Ort'C'S.rii/iM-H-t^.ort'Cn
§ekil 2. Kazakistan'in Yillik Ortalama Sicaklik Anomalileri (Kaynak: Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan)
§ekil 2'de gosterildigi uzere, 1942'den 2023'e kadar olan yillik sicaklik anomalilerinde belirgin bir yukseli§ egilimi gorulmektedir. 1940'li yillardan 1970'lerin sonlarina kadar bir9ok yil ortalamanin altinda sicaklik anomalileriyle (mavi 9ubuklar) karakterize edilirken, 1980'li yillardan itibaren sicaklik anomalisinde arti§ ba§lami§ ve bu egilim 2000'li yillarda daha da belirgin hale gelmi§tir. Ozellikle 2023 yili, Kazakistan ifin kaydedilen en yuksek sicaklik anomalisini gosteren yil olarak one 9ikmi§ ve iklim normlarini 1,73°C a§mi§tir. Bu, Kazakistan'in iklim normunun 9ok uzerinde bir sicaklik kaydettigi anlamina gelmektedir.
Dunya Meteoroloji Orgutu (WMO), 2023 yilini dunya genelinde 1850'den bu yana kaydedilen en sicak yil olarak ilan etmi§tir. Kuresel sicaklik arti§i ile paralel olarak Kazakistan da 2023 yilinda rekor sicakliklar ya§ami§tir. Bu yil, Kazakistan topraklarinda yillik ortalama sicaklik +8,00°C olarak ol9ulmu§ ve 1991-2020 doneminin iklim normlarini onemli ol9ude a§mi§tir. Kazakistan'daki yillik ortalama hava sicakliklari yukselmeye devam etmekte olup, 1976-2022 doneminde her on yilda ortalama 0,33°C'lik bir arti§ gozlemlenmi§tir (Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan, 2023).
§ekil 3. 1941-2023 Döneminde Kazakistan'da Gözlenen En Sicak Yillar
§ekil 3, Kazakistan'da 1941-2023 yillari arasinda kaydedilen en sicak yillari ve bu yillara ait sicaklik anomalilerini göstermektedir. Bu verilere göre, son 80 yilin en sicak yillarinin büyük çogunlugu 21. yüzyilda kaydedilmiçtir. Özellikle 2023 yili, 1,73°C anomali degeriyle en yüksek sicaklik farkina sahip yil olarak dikkat çekmektedir. Bu bulgular, küresel iklim degiçikliginin Kazakistan üzerindeki etkilerinin giderek arttigini ve sicaklik arti§ trendinin devam ettigini göstermektedir.
2.2. Kazakistan'da Dogal Meteorolojik Olaylarin Degi^imi ve iklimsel Etkiler
Sicaklik artiçlannin bir sonucu olarak, Kazakistan'da ekstrem meteorolojik olaylarin sikliginda önemli bir arti§ yaçanmaktadir. Ekstrem meteorolojik olaylar, iklim degiçikliginin etkilerini gözler önüne seren önemli göstergelerdir. Kazakistan'da en yaygin olarak görülen bu dogal olaylar arasinda çiddetli rüzgar, sel, su taçkini, çiddetli soguk, a§rn sicaklik, kuraklik, kuvvetli yagi§, kar firtinasi, don ve dolu bulunmaktadir (Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan, 2023). Ulusal Hidrometeoroloji Merkezi "Kazgidromet" verilerine göre, 2023 yilinda ülkede 203, 2022 yilinda ise 132 dogal meteorolojik olay kaydedilmi§tir. Bu olaylardaki arti§, Kazakistan'in iklim sisteminde meydana gelen degiçikliklerin bir göstergesi olarak degerlendirilebilir.
§ekil 4, Kazakistan'da 2022 ve 2023 yillarinda kaydedilen çe§itli dogal olaylarin türlere göre dagilimini kar§ila§tirmaktadir. Grafik, her iki yil arasindaki farkli olay türlerinin dagilimini gösterirken, özellikle "§iddetli rüzgar" olaylarinin en yüksek sayida meydana geldigini ortaya koymaktadir. 2023 yilinda çiddetli rüzgar olaylari 146 kez gözlemlenmi§ ve bu sayi, 2022'de kaydedilen 81 olay sayisina kiyasla önemli bir arti§ göstermektedir. Bu durum, §iddetli rüzgar olaylarinin 2023 yilinda neredeyse iki katina çiktigini ortaya koymaktadir.
Bunun yaninda, §iddetli yagmur olaylari 2022 yilinda 18 kez görülmü§ken, 2023 yilinda bu sayi 23'e çikarak ilimli bir arti§ sergilemiçtir. Diger yandan, bazi olay türlerinde azalma gözlemlenmi§tir; örnegin, kuvvetli kar yagiçi ve çiddetli kar firtinasi olaylari 2023 yilinda önceki yila göre k^ük dü§ü§ler göstermi§tir. Ayrica, bazi olay türleri yalnizca bir yil içinde gözlemlenmi§tir; örnegin, §iddetli dolu olaylari 2022'de kaydedilmezken, 2023 yilinda bir kez meydana gelmiçtir.
Genel olarak, §ekil 4, 2023 yilinda özellikle §iddetli rüzgar gibi belirli dogal olay türlerinde önemli artillar oldugunu göstermektedir. Bu artillar, iklim degiçikligi veya atmosferik koçullardaki degiçimlerin Kazakistan üzerindeki etkilerinin g^lendigini dü§ündürmektedir. Bu baglamda, bu tür olaylar üzerine daha ayrintili analizlerin yapilmasi, degiçimin arka planini daha iyi anlamak açisindan faydali olacaktir.
140 120
_ 100
¡л
ш 80 >
íи
Ö 60 40 20 0
Olay Türlerine Göre Dogal Olay Dagilimi
146
81
23
■10 —15 5.
к 2022
2023
jf
-Ч-"
У
чГ ¿Г
Olay Türü
Çekil 4. 2022 ve 2023 Yillarinda Olay Türlerine Göre Dogal Olay Sayisinin Dagilimi Çekil 5'de 2022 ve 2023 yillarinda aylara göre dogal olay sayisinin degiçimi aylik bazda kaydedilen dogal olay sayisindaki degiçimleri kar§ila§tirmaktadir. Bu grafikte 2022 yili verileri mavi çizgiyle, 2023 yili verileri ise kirmizi çizgiyle temsil edilmiçtir. Aylik olay dagilimlarinda belirgin farkliliklar dikkat çekmektedir. Özellikle Mart ve Aralik aylarinda 2023 yilinda gözlemlenen olay
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
sayisi, 2022 yilina göre büyük bir arti§ göstermektedir. Mart ayinda 2022'de 31 olay kaydedilmi§ken, 2023'te bu sayi 20'ye dü§mü§tür. Buna kar§in, Aralik ayinda 2023 yilina ait olay sayisi 45'e ula§mi§ olup, 2022'deki 3 olay sayisina göre büyük bir arti§ sergilemi§tir. Bu durum, 2023 yilinda yil sonundaki ekstrem olaylarin sayisinda kayda deger bir arti§ ya§andigini göstermektedir.
Ayrica, Mayis ve Kasim aylarinda da dikkate deger degi§imler görülmektedir. 2022'de Mayis ayinda 25 olay kaydedilirken, 2023 yilinda bu sayi 11'e dü§mü§tür. Kasim ayinda ise 2023 yili, 2022'ye kiyasla daha fazla olayin kaydedildigi bir dönem olarak öne 9ikmi§tir. §ekil 4, 2023 yilinda belirli aylarda dogal olaylarin sayisinda önemli degi§iklikler ya§andigini ortaya koymakta olup, bu degi§imlerin iklimsel dalgalanmalar veya atmosferik ko§ullardaki farkliliklarla ili§kili olabilecegini göstermektedir. Bu konuda daha derinlemesine analizler yapilmasi, bu degi§imlerin nedenlerini anlamaya katki saglayacaktir.
Aylara Göre Olay Sayisinin Degi§imi
-*- 2022 -*- 2023 45
3 i
/ \ 2 1 20 \ j I 22 2
Л / V Vir и \ / 16 ¥ / \
Ay
§ekil 5. 2022 ve 2023 Yillarinda Aylara Göre Dogal Olay Sayisinin Degi§imi
§ekil 6'da 1990-2006 ve 2007-2023 dönemlerinde Kazakistan'da gözlenen ge§itli dogal meteorolojik olay sayilarinin kar§ila§tirilmasi ile Kazakistan'da gözlenen belirli dogal olay türlerinin iki dönem arasindaki degi§imlerini ortaya koymaktadir. Grafik, iklim degi§ikliginin etkilerine dair önemli bilgiler sunarak iki dönem arasindaki olay türlerine göre sayisal farklari göstermektedir.
Rüzgar firtinalari, 1990-2006 döneminde 600 kez gözlemlenmi§ken, 2007-2023 döneminde 950'ye yükselmi§tir. Bu arti§, rüzgar firtinalarinin daha sik ve §iddetli hale geldigini dü§ündürmektedir. Benzer §ekilde, §iddetli yagmur olaylari 1990-2006 döneminde 430 iken 20072023 döneminde 620'ye 9ikarak %40'tan fazla bir arti§ göstermi§tir. Bu arti§, sel ve su baskini riskini artirarak iklim degi§ikliginin hava anormallikleri üzerindeki etkisini ortaya koymaktadir.
§iddetli kar firtinasi olaylari ise 1990-2006 döneminde 500 kez gözlemlenmi§ken, 2007-2023 döneminde 405'e dü§mü§tür. Bu azalma, ki§ aylarinda daha az kar firtinasi ya§andigini göstermektedir. Ancak, §iddetli kar yagi§i olaylari 1990-2006 döneminde 185 iken, 2007-2023 döneminde 305'e yükselmi§tir, bu da ki§ aylarinda daha fazla yogun kar yagi§i gözlemlendigini ortaya koymaktadir.
Yogun sis olaylari, 1990-2006 döneminde 195 kez kaydedilmi§ken, 2007-2023 döneminde 105'e dü§mü§tür. Bu dü§ü§, atmosferik ko§ullarin sis olu§umuna daha az elveri§li hale geldigini dü§ündürmektedir. Dolu olaylari ise 1990-2006 döneminde 30 iken, 2007-2023 döneminde 45'e 9ikarak az da olsa bir arti§ göstermi§tir. Dolu olaylarindaki bu arti§, tarim ve mülkiyet ifin potansiyel riskler barindirmaktadir.
Genel olarak, §ekil 6, özellikle rüzgar firtinasi ve §iddetli yagmur gibi olay türlerinde ciddi artillar oldugunu göstermektedir. Bu artillar, iklim degi§ikliginin Kazakistan'daki atmosferik olaylar üzerindeki etkilerinin arttigini i§aret etmektedir. Bununla birlikte, yogun sis ve §iddetli kar firtinasi gibi olay türlerinde azalma gözlenmesi, bazi meteorolojik olay türlerinin azalirken digerlerinin arttigini ortaya koymaktadir. iklimdeki bu dinamik degi§im süreci, Kazakistan'da farkli meteorolojik
etkiler yaratmakta olup, gelecekteki meteorolojik risklerin öngörülmesi a9isindan daha detayli analizlere ihtiya9 duyulmaktadir.
1990-2006 ve 2007-2023 Dönemlerinde Doqal Olav Türlerine Göre Olay Savisi
Olay Türü
§ekil 6. 1990-2006 ve 2007-2023 Dönemlerinde Kazakistan'da Gözlenen £e§itli Dogal Meteorolojik Olay Sayilarinin Kar§ila§tirilmasi.
(Kaynak: Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan)
2.3. Kazakistan'da Aylik Normlari A§an Yagi§ ve Sicaklik Olaylari
2023 ve 2024 yillarinda Kazakistan'in bazi bölgelerinde, normalin üzerinde yagi§ ve sicaklik degerleri kaydedilmi§tir. Özellikle 2023'te bazi bölgelerde günlük yagi§ miktarlari aylik normlari a§mi§tir. Örnegin, 26 Aralik'ta Kostanay Eyaleti'ndeki Karabalyk meteoroloji istasyonunda, aylik normu 18 mm olan yagi§ miktari 20 mm olarak kaydedilmi§tir. Benzer §ekilde, 28 Aralik'ta Aktöbe Eyaleti'ndeki Nura meteoroloji istasyonunda aylik normu 15 mm olan yagi§ miktari 19 mm'ye ula§mi§tir. Irgiz meteoroloji istasyonunda ise, norm 14 mm iken 16 mm yagi§ kaydedilmi§tir (Kazhydromet, 2024).
Nisan 2024, meteorolojik gözlem tarihinde Kuzey Yarimküre'deki bir9ok ülke ifin en sicak dönemlerden biri olarak kaydedilmi§tir. Kazakistan'in Bati bölgesinde bulunan Aktau §ehrinde Nisan ayinda sicaklik +31,5°C'ye ula§arak, 1975'te kaydedilen sicaklik rekorunu ge9mi§tir. Petropavl'da hava sicakligi 1982 yilindaki +26,9°C mutlak maksimumunu a§arak +28,8°C'ye 9ikmi§; 22 Nisan'da Atirau'da termometre +31,2°C'ye yükselerek 2012'deki +29,5°C rekorunu kirmi§tir. Oral §ehrinde sicaklik +28,4°C'ye ula§mi§ ve 1967 yilindaki +27,8°C rekorunu ge9mi§tir. Zhezkazgan'da ise maksimum sicaklik +27,7°C olarak kaydedilmi§ ve 2023 yilindaki +26,1°C'lik önceki rekoru kirmi§tir. Bu sicaklik anomalileri, Kazakistan'da 2024 yilinda meydana gelen büyük sel felaketine katkida bulunmu§ olabilir (Tengrinews, 2024).
Mart 2024, tarihte kaydedilen en sicak Mart ayi olarak kabul edilmektedir. Avrupa Birligi'nin iklim Degi§ikligi Servisi olan Copernicus, deniz yüzeyi sicakliklarinin da endi§e verici seviyelere ula§tigini rapor etmi§tir. Nisan 2023 ile Mart 2024 arasindaki dönemde, ortalama küresel sicaklik, 1850-1900 yillari arasindaki sanayi öncesi sicaklik ortalamasinin 1,58°C üzerine 9ikmi§tir (Kazhydromet, 2024). Bu bilgiler i§iginda Copernicus Direktör Yardimcisi Samantha Burgess, iklimimizin hizla degi§mekte oldugunu vurgulami§tir. Copernicus uzmanlari, sicaklik arti§inin büyük öl9üde insan faaliyetleri sonucunda atmosfere salinan sera gazi emisyonlarindan kaynaklandigini belirtmektedir.
Dünya Meteoroloji Örgütü'nün (WMO) verilerine göre, son 50 yilda dünyadaki dogal afetlerin sayisi be§ kat artmi§tir. Bu süre zarfinda, dogal afetler nedeniyle 2 milyondan fazla insan hayatini
kaybetmi§ ve maddi kayiplar yedi katina 9ikmi§tir. WMO uzmanlari, dogal afetlerdeki bu dramatik arti§i iklim degi§ikligi ile ili§kilendirmektedir (Asau, 2022).
2.4. Kazakistan'da Ya^anan Dogal Afetler: Sel, Su Baskini ve Kuraklik
2.4.1. Sel ve Su Baskini
Kazakistan'da dogal afetler sik9a ya§anmaktadir ve bu afetlerin ba§inda sel felaketleri gelmektedir. 11 Mart 2010 gecesi Almati Eyaleti'nin Aksu il9esindeki Kizilaga9 rezervuarinda barajin yikilmasi sonucu ülke tarihindeki en büyük sel felaketlerinden biri meydana gelmi§tir. Bir9ok köy sular altinda kalmi§ ve en fazla etkilenen bölge, yakla§ik 2 bin nüfuslu Kizilaga9 köyü olmu§tur. Bu felakette, 15'i 9ocuk olmak üzere 45 ki§i hayatini kaybetmi§, yakla§ik 2 bin ki§i tahliye edilmi§tir. Gü9lü su aki§i, 3 bine yakin ki§inin ya§adigi alanlarda büyük hasara yol a9mi§; evler, tarimsal yapilar yikilmi§ ve hayvanlar telef olmu§tur (Galat, 2012).
2022 Nisan ayinda Bati Kazakistan Eyaleti'nde sicaklik arti§i ve kar erimesi sonucu büyük bir sel meydana gelmi§tir. Bu olayda 1500'den fazla konut, yakla§ik 7 bin yazlik, 7 saglik binasi, 21 okul ve diger yapilar sular altinda kalmi§, afet bölgesindeki 8700'den fazla ki§i güvenli alanlara tahliye edilmi§tir (Bassarova, 2023).
1 Mayis 2020'de, §iddetli yagi§larin ardindan Özbekistan'daki Sardoba barajinin patlamasi, Kazakistan'in Türkistan Eyaleti'nde su baskinina neden olmu§tur. 2 Mayis'ta Türkistan'in Maktaaral il9esindeki köyler sular altinda kalmi§; 631 ev sulara gömülmü§, 1000'den fazla ev hasar görmü§ ve 31.606 ki§i tahliye edilmi§tir (Kursiv Media, 2020).
ABD Ulusal Havacilik ve Uzay Ajansi (NASA) tarafindan yayinlanan uydu görüntüleri, Sardoba barajinin patlamadan önceki ve sonraki halini göstermektedir.
Sardoba Rezervior Foto: NASA
§ekil 10. Sardoba Barajinin Patlama Öncesi ve Sonrasi Görüntüsü
ABD Ulusal Havacilik ve Uzay Ajansi'nin (NASA) yayinladigi uydu görüntülerinde Sardoba barajinin patlamadan önceki ve sonraki häli gösteriliyor.
2.4.2. Kuraklik
2021 yilinda Kazakistan'in Mangistau bölgesinde ya§anan kuraklik, bölgeye büyük zarar vermi§tir. Yillik yagi§ degeri 20 mm olan bozkirlara 2021 yilinda yalnizca 5 mm yagi§ dü§mü§tür. Bu durum, bölgede §iddetli kuraklik ve kitlik ya§anmasina neden olmu§, 1000'den fazla büyükba§ hayvan telef olmu§tur. Yetersiz yagi§ ve yüksek sicakliklar, hayvanlarin besin kaynaklarina ula§amamasina yol a9mi§, Mangistau'daki kuraklik nedeniyle 1161 ba§ hayvan ölmü§tür. Ölen hayvanlarin 543'ü at, 66'si deve, 503'ü koyun ve 49'u sigirdir; bu durum 9ift9ileri ciddi §ekilde etkilemi§tir (Asau, 2022).
Son 80 Yilin En Büyük Dogal Afeti: 2024 Su Baskini
2024 yili, Kazakistan için bir afet dönemi olarak degerlendirilmektedir. Ülkenin 12 bölgesini (Abay, Aktöbe, Akmola, Atirau, Bati Kazakistan, Karagandi, Kostanay, Pavlodar, Kuzey Kazakistan, Ulitau, Dogu Kazakistan) etkileyen büyük bir su baskini meydana gelmi§tir. Kazakistan'in son 80 yilda yaçadigi en büyük dogal afet olarak tanimlanan bu olayda, 11 binden fazla ev sular altinda kalmi§; 150 karayolu ve 11 köprü tahrip olmuçtur. Kisa süreligine bazi il ve ilçeler arasindaki baglantilar kopmuçtur. Kurtarma ekipleri, 45 bini çocuk olmak üzere 120 binden fazla ki§iyi tahliye etmi§, 7 ki§i hayatini kaybetmiçtir (Kudaibergenov, 2022; Isayev, 2024). Kazakistan Cumhurbaçkani Kasim-Cömert Tokayev, bu su baskininin son 80 yilin en büyük dogal afeti oldugunu açiklamiç ve ülkenin 10 bölgesinde olaganüstü hâl ilan edilmiçtir.
Ekoloji ve klimatoloji uzmanlari, bu olaylarin küresel iklim degiçikliginin bir sonucu oldugu konusunda uyarmaktadir. Ki§ mevsimindeki yogun yagiçlar ve sicaklik artiçina bagli olarak karlarin hizla erimesi su taçkinlarina yol açmiçtir. 2024 yili Mart ayinin sicak geçmesi, bu erime sürecini daha da hizlandirmi§tir. Donmuç ve nemli toprak, eriyen suyun büyük kismini ememeyerek suyun nehirlere taçmasina ve taçkinlara neden olmasina yol açmiçtir (Isayev, 2024).
3. SONUÇ VE ÖNERiLER
Bu çaliçma, küresel iklim degiçikliginin Kazakistan'daki meteorolojik olaylar ve dogal afetler üzerindeki etkilerini degerlendirmiçtir. Son yillarda Kazakistan'da yillik sicaklik artiçinin yani sira yagi§ düzenindeki degiçikliklerin dogal afetlerin sikligini ve §iddetini artirdigi gözlemlenmi§tir. Özellikle 1990-2006 ve 2007-2023 dönemleri kar§ila§tirildiginda, Kazakistan'da dogal meteorolojik olaylarin belirgin bir arti§ gösterdigi ortaya çikmaktadir. "Kazgidromet" Ulusal Hidrometeoroloji Merkezi'nin verilerine göre, 2023 yilinda, 2022 yilina göre 71 olay daha fazla gözlemlenerek toplamda 203 meteorolojik olay kaydedilmiçtir. Ülkenin farkli bölgelerinde aylik normlarin üzerinde yagiçlar ve açiri sicakliklarin kaydedilmesi, 2024 yilinda gerçekleçen büyük sel felaketine zemin hazirlayan temel faktörlerden biri olarak belirlenmiçtir. Açiri sicaklik, yüksek yagi§ ve ani kar erimeleriyle tetiklenen bu afetler, Kazakistan genelinde önemli can ve mal kayiplarina, sosyo-ekonomik zararlara ve altyapida ciddi hasarlara yol açmiçtir. iklim degiçikliginin etkileri ile ba§a çikmak ve bu tür afetlerden korunmak için acil tedbirler alinmasi artik bir zorunluluk haline gelmiçtir.
Kazakistan, geni§ topraklari ve farkli iklim bölgeleri nedeniyle iklim degiçikligi ile mücadelede bölgesel yaklaçimlar geliçtirmelidir. Sel, kuraklik ve yangin gibi afetlerin artan sikligi ve çiddeti, bu olaylarin kalici bir risk haline gelebilecegine içaret etmektedir. Bu nedenle, iklim degiçikligine uyum saglamak, barajlar ve su yapilarinin bakimini düzenli olarak yapmak, yenilenebilir enerji kaynaklarina yönelmek gibi önlemler büyük önem taçimaktadir. Kazakistan'in yenilenebilir enerji potansiyeli, iklim degiçikliginin etkilerini azaltma yolunda büyük bir firsat sunmaktadir. Ülkenin enerji güvenligini saglamak ve dogayi korumak için nükleer enerji gibi alternatiflere yönelme çaliçmalari hiz kazanmaktadir. Bu baglamda, Kazakistan'da ilk nükleer enerji santralinin inçasi planlanmakta olup, halkin görü§lerini almak üzere bir referandum düzenlenmi§tir. Dünyanin en büyük ikinci uranyum rezervine sahip olan Kazakistan, fosil yakitlardan uzaklaçarak nükleer enerjiye yönelerek hem enerji bagimsizligini saglayabilir hem de küresel iklim degiçikligi ile mücadeleye katkida bulunabilir.
Buna ek olarak, Kazakistan'da artan dogal afet risklerine kar§i erken uyari sistemlerinin geliçtirilmesi ve afet yönetim kapasitelerinin artirilmasi önem taçimaktadir. Bu kapsamda, meteorolojik izleme istasyonlarinin sayisinin artirilmasi, afet egitimlerinin güçlendirilmesi ve halkin iklim degiçikliginin etkileri konusunda bilinçlendirilmesi, afetlerle mücadelede etkinligi artiracaktir. Ayrica, Kazakistan'in iklim degiçikligi ile mücadelede uluslararasi i§ birligi ve anlaçmalari güçlendirmesi; iklim fonlarindan yararlanmasi; yenilenebilir ve nükleer enerji hedeflerini belirlemesi büyük önem taçimaktadir. Bu §ekilde Kazakistan, sürdürülebilir enerjiye geçiçte küresel iklim degiçikligi ile daha etkin bir mücadele yürüterek gelecekteki riskleri azaltabilir.
KAYNAKLAR
1. Asau, D. (2022). Damages of natural disasters. Aikyn. Retrieved from https://aikyn.kz/public/index.php/190809/tabigi-apattyn-shygyny-kansha (Erisim tarihi: 12.10.2024 )
2. Bassarova, O. (2023). The most large-scale natural disasters in the last three years in Kazakhstan and the world. Kursiv Media. Retrieved from https://kz.kursiv.media/2023-10-27/lsbs-freedomlife-katastrof/ (Erisim tarihi: 15.10.2024)
3. Bureau of National Statistics of the Agency for Strategic Planning and Reforms of the Republic of Kazakhstan. (2023). Environmental protection in the Republic of Kazakhstan 2018-2022: Statistical collection. Astana.
4. Galat, I. (2012). Natural disasters in Kazakhstan. Vlast. Retrieved from https://vlast.kz/obsshestvo/prirodnye stihii v kazahstane-1045.html (Erisim tarihi: 22.10.2024)
5. Isayev, A. (2024). Climate change and abnormal floods: Is Kazakhstan ready for new cataclysms? Central Asian Bureau for Analytical Reporting. Retrieved from https://cabar.asia/ru/izmeneniya-klimata-i-anomalnye-pavodki-gotov-li-kazahstan-k-novym-kataklizmam (Erisim tarihi: 15.10.2024 )
6. Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan. (2024). An overview of the features of the climate in Kazakhstan 2023. Astana: Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan.
7. Kazhydromet National Hydrometeorological Service of Kazakhstan. (2024). Annual climate condition and change monitoring bulletin of Kazakhstan. Astana.
8. Kazhydromet. (2024, January 15). Such a different December. Kazhydromet. Retrieved from https://www.kazhydromet.kz/ru/post/2486 (Erisim tarihi: 07.10.2024)
9. Kazhydromet. (2024). Annual bulletin of monitoring the state and climate change in Kazakhstan. Astana.
10. Kudaibergenov, Zh. (2022). Kazakistan'da sel tehdidi: Sorunun kaynagi dogal nedenler mi yoksa insan faktoru mu? Eurasian Research Institute. Retrieved from https://www.eurasian-research.org/wp-content/uploads/2022/05/Haftalik-e-bulten-04.04.2022-10.04.2022-No-349.pdf (Erisim tarihi: 22.10.2024)
11. Kursiv Media. (2020, October 23). The 10 most extensive and costly disasters in Kazakhstan. Kursiv Media. Retrieved from https://kz.kursiv.media/2020-10-23/10-samykh-masshtabnykh-i-ubytochnykh-katastrof-kazakhstana/ (Erisim tarihi: 08.11.2024)
12. Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan. (2023). The national report on the state of the environment and the use of natural resources of the Republic of Kazakhstan for 2022. Astana.
13. Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan. (2022). The national report on the state of the environment and the use of natural resources of the Republic of Kazakhstan for 2021. Astana.
14. Tengrinews. (2024, May 23). Temperature record of 57 years ago broken in Kazakhstan. Tengrinews. Retrieved from https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/temperaturnyiy-rekord-57-letney-davnosti-pobit-v-kazahstane-536036/ (Erisim tarihi: 13.11.2024)
15. Turgumbayeva, A. (2023). Climate change in Kazakhstan and ways to adapt to new conditions. NPIEco. Retrieved from https://npieco.kz/company/articles/izmeneniya-klimata-v-kazahstane-i-puti-adaptacii-k-novym-usloviyam/ (Erisim tarihi: 22.10.2024)
