CC BY
2KAZAKiSTAN ANAYASASI NA YAPILAN DEGi§iKLiKLER CERCEVESiNDE KAZAKiSTAN DEVLET YAPISININ DEMOKRATiKLE§ME SURECiNiN ANALizi
NIJAT DADASHOV
Independent scholar with a Master's degree in Public Administration (Mersin University),
Baku, Azerbaijan
Abstract: Kazakhstan, one of the Turkic Republics that gained its independence after the collapse of the Soviet Union, has emerged from an authoritarian political system. Under these conditions, democratic institutions and mechanisms were not formed in Kazakhstan until the country gained its independence. After independence, Kazakhstan, which wanted to adapt to the modern world quickly, accepted the democratic structure and made some progress in this field. In Kazakhstan, the 1993 and 1995 Constitutions were adopted to transition to a government system suitable for the post-socialist democratic regime. The current 1995 Constitution was amendedfive times to raise democratic standards. The first constitutional amendment took place in 1998, the second in 2007, the third in 2011, and the fourth in 2017. The fifth andfinal changes were made in 2022. In Kazakhstan, which was initially based on a strong executive for the head of state, the power of the parliament has increased significantly with the recent changes. As can be seen, the constitutional amendments have caused significant changes in the state structure. In this study, the state structure formed as a result of recent changes will be evaluated within the scope of the separation of powers principle.
Key words: Republic of Kazakhstan, Constitutional Amendment, Presidential System, Separation of Powers, Democracy
Giri§
Kazakistan, yuzol9umu a9isindan dunyanin dokuzuncu, eski Sovyetler Birligi ulkelerinin ikinci en buyuk ulkesidir. Ulke konum olarak Orta Asyada yerle§mekte ve ulkenin sinir kom§ulari £in, Kirgizistan, Rusya, Turkmenistan ve Ozbekistan'dir. Kazakistan'in Aral Golu'ne ve Hazar Denizi'ne de siniri bulunmaktadir. Kazakistan, petrol ve dogal gaz rezervleri yonunden zengindir. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri i^nde ikinci buyuk petrol ureticisidir. Ulke ekonomisi buyuk ol9ude petrol ihracati gelirlerine dayalidir.
Gunumuzdeki Kazakistan Cumhuriyeti koklu bir tarihe sahip bir devlettir. 15. yuzyilin ikinci yarisinda Kazakistan'da hanliklar kurulmaya ba§ladi. Bununla birlikte, Kazakistan'in tek bir siyasi varlik haline gelmesi ifin uzun bir zaman ge9mesi gerekiyordu. Kazaklarin tarihte kurduklari ilk devlet Nogay Hanligidir. Daha sonra Kazak Hanligina donu§en bu devlet 1847 yilina kadar Orta Asya'da tum turk boylarinin altinda ya§adigi bir devlet olmu§tur. 1847'de Rusya'nin hakimiyeti altina giren Kazaklar, £arlik Rusya'sinin devrilmesiyle kisa bir sure bagimsizlik ya§asalar da 1920'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi (SSCB) tarafindan i§gal edilmi§lerdir. SSCB'nin 1991 yilinda dagilmasiyla Kazakistan bagimsizligini ilan etmi§tir.
Kazak ulusu Sovyetler Donemi'nde 75 yil boyunca Sovyet Sistemi'nin uyguladigi siyasetin etkisinde kalmi§tir. Kazakistan'da Sovyet Sosyalist Rejim Donemi'nin 1936, 1937 ve 1978 Anayasalari uygulanmi§ olup daha sonra Kazakistan'in bagimsizligini kazanmasiyla birlikte cumhuriyet, devlet rejimi olmu§ ve bu rejime uygun bir hukumet sistemine ge9i§ amaciyla 1993 ve §u an yururlukte olan 1995 Anayasalari kabul edilmi§tir.
Anayasasi'nin kabul edilmesinden bugune kadar ya§anan demokratik siyasal geli§im Kazakistan Anayasasi'nin belirli araliklarla gozden ge9irilmesi ihtiyacini ortaya 9ikarmi§tir. Bu ihtiya9lar 9er9evesinde Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi'nin be§ defa degi§tirildigini belirtmek gerekir. ilk anayasa degi§ikligi 1998, ikincisi 2007, u9uncusu 2011, dorduncusu de 2017 yilinda ger9ekle§mi§tir. Be§inci ve son degi§iklikler 2022 yilinda yapilmi§tir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Yapilan anayasa degi§iklikleri ilk ba§larda demokratik rejim kurmayi ama9lamasina bakmayarak, sonraki donemlerde cumhurba§kaninin yetkilerini ol9usuz bi9imde artirarak, devlet yapisinin otoriterle§mesine yol a9mi§tir. Lakin en son 5 Haziran 2022 tarihinde yapilan anayasa degi§iklikleri ise Kazakistan'in idari yapisini demokrasi a9isindan 90k ileriye ta§imi§tir. Yapilan bu degi§ikliklerle birlikte Kazakistan'in yonetim sistemi ge9mi§ SSCBye dahil olmu§ birtakim cumhuriyetlerin §imdiki yonetim sistemlerinden onemli ol9ude farkliliklar gosterdiginden ara§tirilmasi gereken bir sistemdir. Bu makalede Kazakistan'in yonetim bi9imi yapilan son anayasa degi§iklikleri 9er9evesinde incelenecektir.
Sovyetler Donemi
Sovyetler Birligi'nin tek partili siyasal sistemi parlamenter demokrasilerden 9ok uzaktir. Ayrica, 9agda§ demokrasilere ait kuvvetler ayriligi ilkesine dayali anayasal duzenin zemini Ы9 olmami§tir. Sovyet doneminde Kazakistan Komunist Parti Birinci Sekreterinin elinde toplanan yasama, yurutme ve hatta yargi erklerini kontrolunde tutacak buyuk yetkiler sadece Komunist Parti'nin temel ideolojik ilkeleri ve Moskova yonetimi tarafindan sinirlanmi§tir (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1433). Bu nedenle Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde (KSSC) Sovyetler doneminde olu§an yonetim yapisi parti birinci sekreterinin yasama, yurutme ve yargi kuvvetlerini butunuyle kontrol eden otoriter sistemin kurulmasina yol a9mi§tir.
Sovyet Sosyalist rejiminin 1936, 1937, 1978 Anayasalari kuvvetler ayriligi fikrini di§ladigi i9in Kazakistan bagimsizligini ilan edinceye kadar hukumet sistemi kuvvetler birligi 9er9evesinde §ekillenmi§tir. KSSC'de yasama, yurutme ve yargi yetkileri Yuksek Sovyet Konseyi'nin elindeydi (SERDALiYEVA, 2018, s. 28). Yuksek Sovyet Konseyi, Sovyet Donemi'nin hem kanun yapan meclisi hem de bu kanunlari uygulayan yurutme organi idi.
1990 yilinda Sovyetler Birligi halk vekilleri Sovyetler Birligi Anayasasi'nin 6'ci Maddesini yururlukten kaldirarak Kazakistan'da Sovyetler Birligi Komunist Partisi'nin siyasal hayattaki tekelini sona erdirdi (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1434). Yukarida bahsettigimiz gibi, bu geli§meden once tum yetkiler, yani yasama, yurutme ve yargi tek bir orgende, Kazakistan Yuksek Sovyet Konseyi'nin ba§i olan Komunist Parti Birinci Sekreterinin elinde toplanmi§ti. Bu olaydan sonra Kazakistan'da yonetim sistemi degi§im ge9irerek yurutmenin en yuksek makami olarak Cumhurba§kanligi gorevi belirlendi.
Bahsedilen degi§ikliklerin ardinca eski komunist sistemdeki vatanda§larin orgutlenmesini engelleyen yasaklar tumuyle ortadan kaldirildi. Halkin toplumsal ve siyasal hayattaki etkinligi artarak Komunist Partiden bagimsiz olarak birtakim siyasi orgutlenmeler ortaya 9ikmaya ba§ladi (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1435). Bu reformlar Kazakistan'da siyasal sistemin ilk kez 9ogulcu demokrasiye ge9i§inin bir simgesi oldu.
Bagimsizlik Donemi
Kazakistan Cumhuriyeti'nin 16 Aralik 1991 yilinda "Kazakistan Cumhuriyetinin Bagimsizligi" uzerine kabul edilen Anayasa kanununda devlet organlarinin yasama yurutme ve yargi kuvvetlerinden olu§tugu kabul edilmi§tir.
"Anayasa 9ali§malari 1992 yilinin Haziranina kadar surdu ve 2 Haziran 1992 yilinda Meclis'in onayiyla son hali kamuoyuna sunuldu. STK ve dernekler, geni§ halk kitlelerinin katilimi ve katkilariyla Anayasa taslaginin son hali 28 Ocak 1993 yilinda Meclis'in 12'ci oturumunda goru§uldu ve Kazakistan'in bagimsiz devlet olarak ilk Anayasasi kabul edildi" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1437).
1993 Anayasasi'nin en onemli ozelligi, kuvvetler ayriligi ilkesi ilk kez anayasal duzeyde benimsenerek Cumhurba§kani yurutme erkinin ba§i olarak belirlenmesidir. Yasama erkini Meclis temsil etmekteydi. "Devlet yonetim sisteminde erkler arasinda 'check and balance' denilen, yani keyfi yonetimin olu§masini engelleyecek bir denetim ve den geleme mekanizmasi olu§turuldu" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1437). Kazakistan'in anayasal sistemi ba§kanlik sistemi olarak
belirlenmesine ragmen Cumhurba§kani'nin yetkileri hem Meclis, hem Anayasa Mahkemesi tarafindan sinirlanmaktaydi
1995 Anayasasfna Göre Hükümet Sistemi
Kazakistan Anayasasfnda yürütme organi kaynagini baçkanlik rejiminden almaktadir. Anayasanin 2. maddesinde ülkenin yönetim sisteminin baçkanlik sistemi oldugu açikça belirtilmektedir (BÜLBÜL, 2GG8, s. 69). Ancak, Anayasa'nin içerigini inceleyecek olursak, özellikle devlet organlarinin i§leyi§i dikkate alindiginda, kuvvetler ayriligi teorisi baglaminda hükümet sisteminin, baçkanlik hükümet sistemi degil, devlet baçkaninin üstünlügüne dayanan yari-ba§kanlik sistemi oldugu iddia edilebilir (SERDALiYEVA, 2018, s. 39). En önemli gerekçe ise, Cumhurbaçkanina taninan parlamentoyu feshetme (m.63) ve yasama yetkisinin bir yillik süreyle devri (m.53) gibi yetkilerin mevcut olmasidir. Lakin, klasik baçkanlik sistemlerinde hükümetin parlamento önünde siyasi sorumlulugu yoktur ve devlet baçkani parlamentoyu feshetme yetkisine sahip degildir. Yukarida bahsettigimiz bu durum ise baçkanlik rejiminden kopu§u sergilemektedir.
Yürütme
Kazakistan Cumhurbaçkani devletin en üst görevlisi olup iç ve di§ siyasetinin belirlenmesinde en önemli temel taçidir. Yurttaçlarin, insan hakki ve hürriyetlerinin simgesi ve garantörü özelligi taçimaktadir.
"Cumhurbaçkani devlet organlarinin kendi aralarinda birlik ve beraberlik içinde çaliçmalarini gerçekleçtirmeleri ve bu organlarin içlemlerinden dolayi halk önünde sorumlu olmalari bakimindan "hakem" rolündedir" (SERDALiYEVA, 2018, s. 45). Cumhurbaçkanina taninan olan bu anayasal yetki ile birlikte onun diger tüm organlar karçisinda üstün konumda oldugu görülmektedir. Yani cumhurbaçkani, diger devlet organlari arasinda i§ birligi ve dengeyi saglayan bir merkezi g^ olarak devlet organlari arasindaki hiyerarçinin en tepesinde bulunmaktadir.
Cumhurbaçkaninin görev ve yetkilerini düzenleyen Anayasanin 44. ve 45. maddesinin içerigi cumhurbaçkanin faaliyetlerini sinirlayacak yeterli bir denge mekanizmasi bulundurmuyor. "Bu yüzden Kazakistan Cumhuriyeti'nde klasik baçkanlik sistemi hatta Fransa'daki gibi yari-ba§kanlik sisteminin var oldugunu söylemenin mümkün olmadigi iddia edilebilir" (SERDALiYEVA, 2018, s. 40).
Cumhurbaçkani yasama organiyla ilgili birçok yetkiye sahiptir. Bu yetkiler sayesinde cumhurbaçkanina yasama organi karçisinda bir üstünlük saglanmaktadir. Bu yetkilerden en göze çarpani cumhurbaçkaninin senatoya dogrudan on be§ üye atayabilme yetkisidir. Cumhurbaçkani parlamentoyu oluçturan parlamento kamaralarinin olagan ve olaganüstü seçimlerini belirler (m.44). Bazi durumlarda parlamentoyu dagitabilmekte ve yeniden seçim yapilmasina karar verebilmektedir. Cumhurbaçkaninin istegi üzerine parlamento üye tam sayisinin üçte iki oy çogunlugu ile yasama yetkisi bir yil süreyle cumhurbaçkanina devredilebilmektedir.
Cumhurbaçkani yargi üzerinde de çok geni§ yetkilere sahiptir. Bu yetkilere kisaca bakarsak, Anayasa Konseyi Baçkanini ve iki üyesini atamak, Yüksek Mahkeme Baçkani, Yüksek Mahkeme Dairelerinin Baçkanlarini Senatoya önermek, Adalet Bakaninin önerisi üzerine ülkedeki diger mahkemelerin baçkan ve hakimlerini atamak, Yüksek Yargi Kurulu Baçkanini atamak, Baçsavciyi atamak cumhurbaçkaninin yetkileri arasinda oldugunu görüyoruz. (BÜLBÜL, 2008, s. 80)
"Kazakistan hükümet sisteminin özelliklerinden birisi g^lü bir yürütme organina sahip olmasidir. Klasik baçkanlik rejiminde görülen hükümet sistemi ile Kazakistan'da uygulanan hükümet sistemi kar§ila§tirildiginda bazi farklar görülecektir. Farklardan ilki yürütmenin iki baçli oluçudur" (SERDALiYEVA, 2018, s. 54). Dolayisiyla yürütme kuvveti cumhurbaçkani ile bakanlar kurulu arasinda paylaçilmaktadir.
Hükümet üyesi olma konusunda ya§, egitim, vatandaçlik, dil ve buna benzer çartlar Anayasa'da düzenlenmemektedir (SERDALiYEVA, 2018, s. 54). Hükümetin oluçumu ve yapisi konusundaki teklifler, baçbakanin atanmasini takip eden on gün içerisinde baçbakan tarafindan önce meclisin görü§üne daha sonra cumhurbaçkaninin onayina sunulmaktadir (m.65).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Her bakan kendi yetki alaninda yürüttügü faaliyetinden dolayi baçbakana kar§i sorumludur (m.68). 2007 yilinda yapilan anayasa degiçiklikleri öncesinde hükümet sadece cumhurbaçkanina kar§i sorumluydu (BÜLBÜL, 2008, s. 82).
Parlamento veya meclis, hükümete güvensizlik oyu verirse, hükümet cumhurbaçkanina istifasini sunar ve bu durumda cumhurbaçkani istifanin kabul edilmesine ya da geri çevrilmesine on gün içerisinde karar verir (m.70).
"Devletin sosyal ve ekonomik düzenini, savunma gücünü ve güvenligi yönetmekle hükümet yükümlüdür. Hükümetin görev ve yetkileri ile ilgili olarak genel düzenleme Anayasa'nin 66. maddesinde yer almaktadir. Genel olarak hükümet devlet bü^esinin uygulanmasini saglar, devlet bütçesinin harcamalarina ili§kin raporu meclise sunar. Hükümetin meclise kanun tasarilarini sunma yetkisi vardir ve kabul edilen kanunlari uygulamakla yükümlüdür. Hükümet, yetkileri çerçevesindeki konularda baglayici kararlar alabilmektedir. Hükümetin yetkileri çerçevesinde ülke genelinde geçerli olacak yönetmelik hazirlama yetkisi vardir. Bu yönetmelikler kanunlarla uyumlu olmalidir." (SERDALiYEVA, 2018, s. 56)
Yasama
Anayasa'ya göre Kazakistan Cumhuriyeti'nde en üst temsili yasama organi parlamentodur (m.49). Anayasa'nin 50. maddesine göre; Kazakistan Cumhuriyet'inin parlamentosu iki kamaradan, Meclis ve Halk Asamblesi'nden (Senato) oluçmaktadir (Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi, 1995).
Kazakistan parlamentosu; 107 milletvekilli Meclis ve 47 senatöre sahip Senato olmak üzere toplam 154 üyeden oluçmaktadir. Meclisteki 98 milletvekili e§it, genel, nispi temsil seçim sistemine göre be§ yilligina seçilirler. Kalan dokuz milletvekili ise Kazakistan Halklar Birligi tarafindan dogrudan atanmaktadir. 47 Senato üyesinden 154 cumhurbaçkani tarafindan atanmaktadir. (SERDALiYEVA, 2018, s. 58)
Kazakistan Cumhuriyetinin yasama organinin üst kamarasini oluçturan Halk Asamblesinin önemli yetkilerinin atamalarla ili§kilidir (m.55). Senato, cumhurbaçkaninin çeçitli devlet kademelerine yapilan önerisi üzerine Cumhuriyet Yüksek Mahkemesi, Merkez Bankasi ve Milli Güvenlik Komitesinin Baçkanlarinin, insan Haklari Denetçisini, Baçsavcinin ve hâkimlerin seçilmeleri ile görevden alinmalarina onay vermekle yetkilidir (SERDALiYEVA, 2018, s. 59).
Meclis kanun tasari ve tekliflerini kabul etme, parlamentoda degerlendirilmek üzere anayasal kanun taslaklarini hazirlama, çeçitli devlet görevlilerine atama, cumhurbaçkani olagan seçimlerini ilan etme, hükümete güvensizlik oyu verme ve cumhurbaçkanini devlete ihanetle suçlama gibi görev ve yetkileri bulunmaktadir (SERDALiYEVA, 2018, s. 61).
Parlamentonun her iki kamarasi Kazakistan Cumhurba§kani'nin teklifi üzerine Anayasa'da degiçiklik yapar, devlet bü^esini, bütçe denetiminden sorumlu Denetim Komitesinin bü^esinin uygulamasina ili§kin raporlarini onaylar (m.53).
ilk (kurucu) Cumhurbaçkaninin Anayasadaki Statüsü
Kazakistan'i yirmi dokuz yil yönetmi§ Cumhurbaçkani Nursultan Nazarbayev, "Elbaçi", yani Milletin Lideri statüsüne sahiptir (Kazak Cumhurbaçkani Nazarbayev artik 'milletin lideri', 2010).
"2010 yilinda kabul edilen kanuna göre ilk Cumhurbaçkani ve onun aile mensuplari hayatlari boyunca dokunulmazlik hakkina sahiptir ve cezai soruçturmadan muaf tutulacaklardir. Ayrica, kanunun 3 maddesine göre Cumhurbaçkaninin banka hesaplarinin gizliligi ve banka hesaplarinin dokunulmazligi Anayasal kanunla teminat altina alinmiçtir. ilk Cumhurbaçkani ve onunla birlikte yaçayan aile mensuplari ilk Cumhurbaçkani görevde iken ve görevden ayrildiktan sonra da cezai müeyyideye tabi olmazlar, ilk Cumhurbaçkaninin görev süresinde yaptigi bütün içlerinden dolayi sorguya çekilemezler, tutuklanamazlar, ilk Cumhurbaçkani ve onunla birlikte yaçayan aile mensuplarinin malvarliklarina el konulamazlar" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1445).
Bu anayasa degiçikligi sayesinde Nazarbayev, cumhurbaçkanligini biraksa bile Milletin Lideri statüsünü koruyordu. Lakin bu statü 5 Haziran 2022 tarihinde yapilan referandumla kaldirilacakti.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Anayasa'ya Degiçiklik Yapilmasini Gerektiren Olaylar
Ülke 1990 yilindan 2019 yilina kadar Nursultan Nazarbayev tarafindan yönetilmekteydi. 2019 yilinda Kazakistan'da cumhurbaçkanligina Kasim Cömert Tokayev'in seçilmesine ragmen eski cumhurbaçkani Nazarbayev yönetimde hala etkindi. Bu durum Nazarbayev'in anayasal statüsünden kaynaklaniyordu.
Nazarbayev yirmi dokuz yillik iktidari süresinde demokrasiyle bagdaçmayacak birçok kararlar almi§ti. Onun döneminde yapilan anayasa degiçiklikleri devleti kademeli olarak otoriterleçmeye sürüklemi§ ve Nazarbayev'in tek adam rejimi kurmasina olanak saglami§ti.
Kazakistan'in devlet yapisindaki tüm bu olumsuz özellikler halkin siyasal ve ekonomik anlamda yipranmasina sebep olmuçtu. Bu durum 2022 yilinin ilk aylarinda ülkede kitlesel gösterilere, daha sonrasinda ise silahli ayaklanmalara neden oldu. Olaylarin kontrolden çikmasi sonucu Rus Bari§ gücü Cumhurbaçkaninin istegi üzerine ülkeye müdahale etti. Bu olaylar sonucunda 225 ki§i hayatini kaybetti ve bu durum, tarihe "Ocak trajedisi" olarak geçti.
Tüm bu olaylar Kazakistan'in mevcut hükumetine devlet yapisinin ve anayasanin demokratikleçmesinin vacip oldugunu gösterdi. Ayaklanmalarin yatirilmasindan sonra Cumhurbaçkani Tokayev mecliste "Yeni Kazakistan" reform paketini ilan etti ve Meclis anayasa degiçiklerini içeren yasa tasarisi üzerinde çaliçmaya baçladi. Son olarak, bu anayasa degiçiklikleri 5 Haziran 2022 tarihinde geçirilen referandumda halkin büyük çogunlugu (%77,18) tarafindan kabul edildi (Kazakistan, 'Yeni Kazakistan' için 'evet' dedi, 2022).
5 Haziran 2022 Tarihli Anayasa Degiçiklikleri
Degiçikliklerin ilk maddesi Cumhurbaçkaninin yetkilerini kullandigi süre boyunca herhangi bir siyasi partiye üye olmamasini yasakliyor. Söz konusu madde, Anayasa Konseyi, Yüksek Mahkeme, Merkez Seçim Komisyonu, Sayiçtay baçkanlari ile üyelerinin yani sira hakimler, kolluk kuvvetleri çaliçanlari, milli güvenlik g^leri ile askeri personel için de geçerli olacak (KUSSAiNOVA, 2022).
Yapilan degiçikliklerle cumhurbaçkaninin parlamentonun üst kanadi parlamentoya atadigi milletvekili sayisi 15'ten 10'a dü§ürüldü. Bunlarin 5'i Kazakistan Halk Asamblesi tarafindan önerilir. Böylece asamblenin meclise milletvekili atama fonksiyonunun kaldirilmasiyla parlamentonun alt kanadindaki milletvekili sayisi 107'den 98'e indirildi (NOGAYEVA, 2022).
Artik kanunlari kabul etme yetkisi sadece parlamentonun alt kanadi olan Meclis'e aittir. Meclisin devlet bü^esini sorgulama fonksiyonu da geniçletildi. Söz konusu reformla yetkilerinin genialetilecegi Meclis'te tüm toplum tabakasinin temsil edilmesi için karma nispi temsil sistemi uygulanacak (KUSSAiNOVA, 2022). Oluçturulan yeni seçim sistemi ile, seçmenlerin talebi üzerine çogunluk esasina dayanan seçim çevrelerinden seçilen milletvekillerinin halk tarafindan geri çagrilmasina izin verildi.
Yapilan degiçikliklerden bir digeri ise ülkenin ilk Cumhurbaçkani Nursultan Nazarbayev'e verilen özel statünün kaldirilmasidir (NOGAYEVA, 2022). Böylelikle, N. Nazarbayev ve ailesinin sahip oldugu imtiyaz ve dokunulmazliklari tarihe kariçti ve ilk cumhurbaçkaninin görevde oldugu dönemde dahil olmak üzere soruçturulmasinin önü açilmiç oldu.
Ayni zamanda "baçkanin yakinlari, yüksek devlet görevlerinde ve kamu ortakligindaki §irketlerin yönetiminde bulunamaz" ibaresi yeni degiçikliklerle anayasaya ilave edildi.
insan ve vatandaçlik haklarina iliçkin bir sira düzenlemeler yapilmiçtir. Bundan böyle tüm araziler ve toprak alti servetleri Kazakistan halkina aittir. Vatandaçlar bagimsiz olarak Anayasa Mahkemesine baçvurabilecek. En önemli degiçiklik ise ölüm cezasinin anayasal düzeyde yasaklanmasidir. (EROL, 2022)
SONUÇ
Son Anayasa degiçikliklerinden evvel, Kazakistan'da dogrudan dogruya yürütmenin güçlendirilerek, meclisin rolünün zayiflatilmasi §eklinde ifade edilebilecek bir sistem uygulanmakta idi. Eski hükumet sisteminde Cumhurbaçkani makami kuvvetler ayriligi ilkesine aykiri bir biçimde a§iri yetkilerle donatilmi§ olarak devlet yönetiminin en üst kademesidir. Cumhurbaçkanina verilen meclisin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
feshedilmesi ve yasamanin devri yetkisi diger baçkanlik ve yari-ba§kanlik sistemlerinden farklilik gostermektedir. Ayni zamanda cumhurbaçkani yargi alaninda Baçsavciyi, Yuksek Mahkeme Baçkanini, Anayasa Konseyi Baçkanini ve iki uyesini dogrudan atamasi yarginin yurutmeden asili olmasina neden oldugu duçunulebilir. Bu da anayasanin oluçturmayi amaçladigi demokrasiyi tehlikeye duçurmekteydi.
Kazakistan'daki baçkanlik sisteminin kuvvetler ayriligi ilkesinin i§levsiz duruma getirilmesinden ba§ka temel bir sorunu da siyasal kararlarin alinmasinda devlet baçkaninin kiçisel iliçkilerinin, aile baglarinin ve i§ adamlarina olan yakinliklarinin buyuk rol oynamasindir. Devletin yonetilmesindeki baçlica pozisyonlar, lider tarafindan aile uyeleri, aile dostlari, i§ adamlari arasinda payla§tirilmi§ durumdaydi. "Bu durum genelde aile-akrabalik ve bolgesel iliçkiler temelinde olu§mu§ bulunan klanlar tarafindan çekillenir" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1447). Bu durum ulkenin demokratikleçmesi ve devlet yonetiminin kurumsallaçmasi açisindan temel sorunlardan biriydi.
Degiçikliklerle birlikte "super baçkanlik" yonetim biçiminden guçlu bir parlamentoya sahip baçkanlik sistemine geçildigini goruyoruz. "Yeni Kazakistan" adi altinda yurutulen reformlarin baçinda yer alan bu husus, onceki referandumlarin aksine cumhurbaçkaninin yetkilerini onemli olçude sinirlandiriyor.
Yapilan degiçikliklerle cumhurbaçkaninin yasama uzerinde etkisi azaltilmiçtir. Eskiden cumhurbaçkani parlamentoya 15 uye atayabiliyorduysa, §imdi bu sayi 10'a du§urulmu§tur. Ayni zamanda Cumhurbaçkaninin yetkilerini kullandigi sure boyunca herhangi bir siyasi partiye uye olmasi yasaklandi. Soz konusu madde ile, Sovyetler donemindeki gibi ulke yonetiminin tumuyle tek bir partinin tekeline geçmesinin karçisi alinmiçtir.
Artik kanunlari kabul etme yetkisi sadece parlamentonun alt kanadi olan Meclis'e aittir. Meclisin devlet butçesini sorgulama fonksiyonu da geniçletilmesi sonucu yasamanin yurutmeyi etkili biçimde denetlemesi saglanmiçtir.
Degiçikliklerin getirdigi yeniliklerden bir digeri seçimlerle ilgilidir. Kuruldugu donemden beri Kazakistanda genel seçimler nispi temsil sistemi ile gerçekleçtiriliyordu. Lakin degiçikliklerden sonra ulkede karma seçim sistemi uygulanacak. Bu degi §ikligin ilgi çekici yani ise, çogunluk esasina dayanan seçim çevrelerinden seçilen milletvekillerinin halk tarafindan geri çagrilabilmesidir.
Referandumda yapilan bir diger degiçikliklerle Anayasa'ya, "baçkanin yakinlari, yuksek devlet gorevlerinde ve kamu ortakligindaki çirketlerin yonetiminde bulunamaz" maddesi (m.43) ilave edilmiçdir. Bu maddenin ilave edilmesi ile geçmiç Sovyet cumhuriyetlerinde oldugu gibi Kazakistanda da kronik hal almi§ nepotizmin karçisi alinmasi amaçlanmiçtir. Bu konuyla baglantili olan diger degiçiklik ise ilk cumhurbaçkani Nazarbayev'in anayasadaki statusunun kaldirilmasidir.
Sonuç olarak totaliter Sovyetler doneminde hiçbir demokratik kurumun oluçmadigi, bagimsizlik kazandiktan sonra 29 yil suren Nazarbayev iktidari doneminde de ilk baçlarda kurulmaya çaliçilan kuvvetler ayriligi ilkesine dayali demokratik rejimin, iktidarinin ilerleyen donemlerinde yozlaçarak dahada otoriterleçtigini gozlemledigimiz Kazakistanda yapilan son anayasa degiçiklikleri Kazakistanin demokrasi yolunda onemli ilerlemesidir. Sinirsiz denilebilecek kadar çok yetkilerle donatilmiç cumhurbaçkaninin yetkilerinin bazilarinin kisitlanmasi, bazilarinin ise yasama organina devredilmesi kuvvetler ayriligi ilkesinin guçlendirilmesi açisindan olumlu degiçikliklerdir. Lakin yapilan son anayasa degiçikliklerine ragmen anayasada demokratik olmayan, kuvvetler ayriligi ilkesine aykiri bazi maddeler halen varligini surdurmektedir. Bu durumun iktidarda olan Cumhurbaçkani Tokayev'in ilan ettigi "Yeni Kazakistan" reformlari ile gelecekte çozume kavuçturulmasi beklenilmektedir.
KAYNAKCA
1. BÜLBÜL, M. (2008). Kazakistan Cumhuriyetinde Yürütme ve Yasama Fonksiyonu. Yasama Dergisi Sayi: 8, 65-101.
2. EROL, M. S. (2022, Nisan 12). Yeni Kazakistan: Yenilenme ve Modernizasyon Yolu. ANKASAM: https://www.ankasam.org/yeni-kazakistan-yenilenme-ve-modernizasyon-yolu/ adresinden alindi
3. Kazak Cumhurba§kani Nazarbayev artik 'milletin lideri'. (2010, Mayis 2010). BBC Türk9e: https://www.bbc.com/turkce/lg/haberler/2010/05/100513_nazarbayev adresinden alindi
4. Kazak uzmanlar Tokayev'in 'Yeni Kazakistan' politikasini degerlendirdi. (2022, Ocak 30). TRT Haber: https://www.trthaber.com/haber/dunya/kazak-uzmanlar-tokayevin-yeni-kazakistan-politikasini-degerlendirdi-650245.html adresinden alindi
5. Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi. (1995, Agustos 30).
6. Kazakistan, 'Yeni Kazakistan' ifin 'evet' dedi. (2022, Haziran 6). Cumhuriyet Gazetesi web sayfasi: https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/kazakistan-yeni-kazakistan-icin-evet-dedi-1944020 adresinden alindi
7. Kazakistan'da 'Süper Ba§kanlik' yönetim sistemi sonlandiriliyor; 'Gü9lü Parlamento' öne 9ikacak. (2022, Mart 16). Euronews: https://tr.euronews.com/2022/03/16/kazakistan-da-super-baskanl-k-yonetim-sistemi-sonland-r-l-yor-guclu-parlamento-one-c-kacak adresinden alindi
8. KHAiRMUKHANMEDOV, N. (2017). Kazakistan Cumhuriyeti'ndeki Ba§kanlik Sisteminin yapisal özelligi ve sorunlari. International Journal of Social Sciences and Education Research, sayi 3(5), 1432-1451.
9. KONCA, K. A. (2012). KAZAKiSTAN: Ülke Raporu. Ankara: Atatürk Ara§tirma Merkezi.
10. KUSSAiNOVA, M. (2022, Haziran 6). Kazakistan'da anayasada degi§iklik öngören referandumda 'evet' oyu 9ikti. Anadolu Ajansi web sitesi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kazakistan-da-anayasada-degisiklik-ongoren-referandumda-evet-oyu-cikti/2606454 adresinden alindi
11. NOGAYEVA, A. (2022, Haziran 8). Kazakistan'da referandum: "Yeni Kazakistan" dönemi. Anadolu Ajansi web sitesi: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/kazakistanda-referandum-yeni-kazakistan-donemi/2608339 adresinden alindi
12. SERDALiYEVA, A. (2017). 10.03.2017 tarihli ve 51-VI 3PK sayili kanunla 1995 Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi'nda yapilan degi§ikliklerin yasama ve yürütme organlari 9er9evesinde incelenmesi. Erzincan Binali Yildirim Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XXI, Sayi 1-2, 1 -42.
13. SERDALiYEVA, A. (2018). 1995 Anayasasi'na göre Kazakistan hükümet sistemi. Erzincan: Erzincan Binali Yildirim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
14. WOOD, C. (2022, Mayis 9). What's in Kazakhstan's Constitutional Referendum? The Diplomat: https://thediplomat.com/2022/05/whats-in-kazakhstans-constitutional-referendum/ adresinden alindi
