CC BY
0KAZAKiSTAN ANAYASASINA YAPILAN DEGi§iKLiKLER CERCEVESiNDE KAZAKiSTAN DEVLET YAPISININ DEMOKRATiKLE§ME SURECiNiN ANALizi
NIJAT DADASHOV
Independent scholar with a Master's degree in Public Administration (Mersin University),
Baku, Azerbaijan
Abstract: Kazakhstan, one of the Turkic Republics that gained its independence after the collapse of the Soviet Union, has emerged from an authoritarian political system. Under these conditions, democratic institutions and mechanisms were not formed in Kazakhstan until the country gained its independence. After independence, Kazakhstan, which wanted to adapt to the modern world quickly, accepted the democratic structure and made some progress in this field. In Kazakhstan, the 1993 and 1995 Constitutions were adopted to transition to a government system suitable for the post-socialist democratic regime. The current 1995 Constitution was amended five times to raise democratic standards. The first constitutional amendment took place in 1998, the second in 2007, the third in 2011, and the fourth in 2017. The fifth and final changes were made in 2022. In Kazakhstan, which was initially based on a strong executive for the head of state, the power of the parliament has increased significantly with the recent changes. As can be seen, the constitutional amendments have caused significant changes in the state structure. In this study, the state structure formed as a result of recent changes will be evaluated within the scope of the separation of powers principle.
Key words: Republic of Kazakhstan, Constitutional Amendment, Presidential System, Separation of Powers, Democracy
Giri§
Kazakistan, yuzol9umu a9isindan dunyanin dokuzuncu, eski Sovyetler Birligi ulkelerinin ikinci en buyuk ulkesidir. Ulke konum olarak Orta Asya'da yerle§mekte ve ulkenin sinir kom§ulari £in, Kirgizistan, Rusya, Turkmenistan ve Ozbekistan'dir. Kazakistan'in Aral Golu'ne ve Hazar Denizi'ne de siniri bulunmaktadir. Kazakistan, petrol ve dogal gaz rezervleri yonunden zengindir. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri i^nde ikinci buyuk petrol ureticisidir. Ulke ekonomisi buyuk ol9ude petrol ihracati gelirlerine dayalidir.
Gunumuzdeki Kazakistan Cumhuriyeti koklu bir tarihe sahip bir devlettir. 15. yuzyilin ikinci yarisinda Kazakistan'da hanliklar kurulmaya ba§ladi. Bununla birlikte, Kazakistan'in tek bir siyasi varlik haline gelmesi ifin uzun bir zaman ge9mesi gerekiyordu. Kazaklarin tarihte kurduklari ilk devlet Nogay Hanligidir. Daha sonra Kazak Hanligina donu§en bu devlet 1847 yilina kadar Orta Asya'da tum turk boylarinin altinda ya§adigi bir devlet olmu§tur. 1847'de Rusya'nin hakimiyeti altina giren Kazaklar, £arlik Rusyasinin devrilmesiyle kisa bir sure bagimsizlik ya§asalar da 1920'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi (SSCB) tarafindan i§gal edilmi§lerdir. SSCB'nin 1991 yilinda dagilmasiyla Kazakistan bagimsizligini ilan etmi§tir.
Kazak ulusu Sovyetler Donemi'nde 75 yil boyunca Sovyet Sistemi'nin uyguladigi siyasetin etkisinde kalmi§tir. Kazakistan'da Sovyet Sosyalist Rejim Donemi'nin 1936, 1937 ve 1978 Anayasalari uygulanmi§ olup daha sonra Kazakistan'in bagimsizligini kazanmasiyla birlikte cumhuriyet, devlet rejimi olmu§ ve bu rejime uygun bir hukumet sistemine ge9i§ amaciyla 1993 ve §u an yururlukte olan 1995 Anayasalari kabul edilmi§tir.
Anayasasi'nin kabul edilmesinden bugune kadar ya§anan demokratik siyasal geli§im Kazakistan Anayasasi'nin belirli araliklarla gozden ge9irilmesi ihtiyacini ortaya 9ikarmi§tir. Bu ihtiya9lar 9er9evesinde Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi'nin be§ defa degi§tirildigini belirtmek gerekir. ilk anayasa degi§ikligi 1998, ikincisi 2007, u9uncusu 2011, dorduncusu de 2017 yilinda ger9ekle§mi§tir. Be§inci ve son degi§iklikler 2022 yilinda yapilmi§tir.
Yapilan anayasa degi§iklikleri ilk ba§larda demokratik rejim kurmayi ama9lamasina bakmayarak, sonraki donemlerde cumhurba§kaninin yetkilerini ol9usuz bi9imde artirarak, devlet
yapisinin otoriterle§mesine yol a9mi§tir. Lakin en son 5 Haziran 2022 tarihinde yapilan anayasa degi§iklikleri ise Kazakistan'in idari yapisini demokrasi a9isindan 90k ileriye ta§imi§tir. Yapilan bu degi§ikliklerle birlikte Kazakistan'in yönetim sistemi ge9mi§ SSCB'ye dahil olmu§ birtakim cumhuriyetlerin §imdiki yönetim sistemlerinden önemli öl9üde farkliliklar gösterdiginden ara§tirilmasi gereken bir sistemdir. Bu makalede Kazakistan'in yönetim bi9imi yapilan son anayasa degi§iklikleri 9er9evesinde incelenecektir.
Sovyetler Dönemi
Sovyetler Birligi'nin tek partili siyasal sistemi parlamenter demokrasilerden 9ok uzaktir. Ayrica, 9agda§ demokrasilere ait kuvvetler ayriligi ilkesine dayali anayasal düzenin zemini hi9 olmami§tir. Sovyet döneminde Kazakistan Komünist Parti Birinci Sekreterinin elinde toplanan yasama, yürütme ve hatta yargi erklerini kontrolünde tutacak büyük yetkiler sadece Komünist Parti'nin temel ideolojik ilkeleri ve Moskova yönetimi tarafindan sinirlanmi§tir (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1433). Bu nedenle Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde (KSSC) Sovyetler döneminde olu§an yönetim yapisi parti birinci sekreterinin yasama, yürütme ve yargi kuvvetlerini bütünüyle kontrol eden otoriter sistemin kurulmasina yol a9mi§tir.
Sovyet Sosyalist rejiminin 1936, 1937, 1978 Anayasalari kuvvetler ayriligi fikrini di§ladigi i9in Kazakistan bagimsizligini ilan edinceye kadar hükümet sistemi kuvvetler birligi 9er9evesinde §ekillenmi§tir. KSSC'de yasama, yürütme ve yargi yetkileri Yüksek Sovyet Konseyi'nin elindeydi (SERDALiYEVA, 2018, s. 28). Yüksek Sovyet Konseyi, Sovyet Dönemi'nin hem kanun yapan meclisi hem de bu kanunlari uygulayan yürütme organi idi.
1990 yilinda Sovyetler Birligi halk vekilleri Sovyetler Birligi Anayasasi'nin 6'ci Maddesini yürürlükten kaldirarak Kazakistan'da Sovyetler Birligi Komünist Partisi'nin siyasal hayattaki tekelini sona erdirdi (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1434). Yukarida bahsettigimiz gibi, bu geli§meden önce tüm yetkiler, yani yasama, yürütme ve yargi tek bir örgende, Kazakistan Yüksek Sovyet Konseyi'nin ba§i olan Komünist Parti Birinci Sekreterinin elinde toplanmi§ti. Bu olaydan sonra Kazakistan'da yönetim sistemi degi§im ge9irerek yürütmenin en yüksek makami olarak Cumhurba§kanligi görevi belirlendi.
Bahsedilen degi§ikliklerin ardinca eski komünist sistemdeki vatanda§larin örgütlenmesini engelleyen yasaklar tümüyle ortadan kaldirildi. Halkin toplumsal ve siyasal hayattaki etkinligi artarak Komünist Partiden bagimsiz olarak birtakim siyasi örgütlenmeler ortaya 9ikmaya ba§ladi (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1435). Bu reformlar Kazakistan'da siyasal sistemin ilk kez 9ogulcu demokrasiye ge9i§inin bir simgesi oldu.
Bagimsizlik Dönemi
Kazakistan Cumhuriyeti'nin 16 Aralik 1991 yilinda "Kazakistan Cumhuriyetinin Bagimsizligi" üzerine kabul edilen Anayasa kanununda devlet organlarinin yasama yürütme ve yargi kuvvetlerinden olu§tugu kabul edilmi§tir.
"Anayasa 9ali§malari 1992 yilinin Haziranina kadar sürdü ve 2 Haziran 1992 yilinda Meclis'in onayiyla son hali kamuoyuna sunuldu. STK ve dernekler, geni§ halk kitlelerinin katilimi ve katkilariyla Anayasa taslaginin son hali 28 Ocak 1993 yilinda Meclis'in 12'ci oturumunda görü§üldü ve Kazakistan'in bagimsiz devlet olarak ilk Anayasasi kabul edildi" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1437).
1993 Anayasasi'nin en önemli özelligi, kuvvetler ayriligi ilkesi ilk kez anayasal düzeyde benimsenerek Cumhurba§kani yürütme erkinin ba§i olarak belirlenmesidir. Yasama erkini Meclis temsil etmekteydi. "Devlet yönetim sisteminde erkler arasinda 'check and balance' denilen, yani keyfi yönetimin olu§masini engelleyecek bir denetim ve den geleme mekanizmasi olu§turuldu" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1437). Kazakistan'in anayasal sistemi ba§kanlik sistemi olarak belirlenmesine ragmen Cumhurba§kani'nin yetkileri hem Meclis, hem Anayasa Mahkemesi tarafindan sinirlanmaktaydi
1995 Anayasasfna Göre Hükümet Sistemi
Kazakistan Anayasasi'nda yurutme organi kaynagini ba§kanlik rejiminden almaktadir. Anayasanin 2. maddesinde ulkenin yonetim sisteminin ba§kanlik sistemi oldugu a9ik9a belirtilmektedir (BULBUL, 2008, s. 69). Ancak, Anayasa'nin i9erigini inceleyecek olursak, ozellikle devlet organlarinin i§leyi§i dikkate alindiginda, kuvvetler ayriligi teorisi baglaminda hukumet sisteminin, ba§kanlik hukumet sistemi degil, devlet ba§kaninin ustunlugune dayanan yari-ba§kanlik sistemi oldugu iddia edilebilir (SERDALiYEVA, 2018, s. 39). En onemli gerek9e ise, Cumhurba§kanina taninan parlamentoyu feshetme (m.63) ve yasama yetkisinin bir yillik sureyle devri (m.53) gibi yetkilerin mevcut olmasidir. Lakin, klasik ba§kanlik sistemlerinde hukumetin parlamento onunde siyasi sorumlulugu yoktur ve devlet ba§kani parlamentoyu feshetme yetkisine sahip degildir. Yukarida bahsettigimiz bu durum ise ba§kanlik rejiminden kopu§u sergilemektedir.
Yurutme
Kazakistan Cumhurba§kani devletin en ust gorevlisi olup i9 ve di§ siyasetinin belirlenmesinde en onemli temel ta§idir. Yurtta§larin, insan hakki ve hurriyetlerinin simgesi ve garantoru ozelligi ta§imaktadir.
"Cumhurba§kani devlet organlarinin kendi aralarinda birlik ve beraberlik i9inde 9ali§malarini ger9ekle§tirmeleri ve bu organlarin i§lemlerinden dolayi halk onunde sorumlu olmalari bakimindan "hakem" rolundedir" (SERDALiYEVA, 2018, s. 45). Cumhurba§kanina taninan olan bu anayasal yetki ile birlikte onun diger tum organlar kar§isinda ustun konumda oldugu gorulmektedir. Yani cumhurba§kani, diger devlet organlari arasinda i§ birligi ve dengeyi saglayan bir merkezi gu9 olarak devlet organlari arasindaki hiyerar§inin en tepesinde bulunmaktadir.
Cumhurba§kaninin gorev ve yetkilerini duzenleyen Anayasanin 44. ve 45. maddesinin i9erigi cumhurba§kanin faaliyetlerini sinirlayacak yeterli bir denge mekanizmasi bulundurmuyor. "Bu yuzden Kazakistan Cumhuriyeti'nde klasik ba§kanlik sistemi hatta Fransa'daki gibi yari-ba§kanlik sisteminin var oldugunu soylemenin mumkun olmadigi iddia edilebilir" (SERDALiYEVA, 2018, s. 40).
Cumhurba§kani yasama organiyla ilgili bir9ok yetkiye sahiptir. Bu yetkiler sayesinde cumhurba§kanina yasama organi kar§isinda bir ustunluk saglanmaktadir. Bu yetkilerden en goze 9arpani cumhurba§kaninin senatoya dogrudan on be§ uye atayabilme yetkisidir. Cumhurba§kani parlamentoyu olu§turan parlamento kamaralarinin olagan ve olaganustu se9imlerini belirler (m.44). Bazi durumlarda parlamentoyu dagitabilmekte ve yeniden se9im yapilmasina karar verebilmektedir. Cumhurba§kaninin istegi uzerine parlamento uye tam sayisinin u9te iki oy 9ogunlugu ile yasama yetkisi bir yil sureyle cumhurba§kanina devredilebilmektedir.
Cumhurba§kani yargi uzerinde de 9ok geni§ yetkilere sahiptir. Bu yetkilere kisaca bakarsak, Anayasa Konseyi Ba§kanini ve iki uyesini atamak, Yuksek Mahkeme Ba§kani, Yuksek Mahkeme Dairelerinin Ba§kanlarini Senatoya onermek, Adalet Bakaninin onerisi uzerine ulkedeki diger mahkemelerin ba§kan ve hakimlerini atamak, Yuksek Yargi Kurulu Ba§kanini atamak, Ba§savciyi atamak cumhurba§kaninin yetkileri arasinda oldugunu goruyoruz. (BULBUL, 2008, s. 80)
"Kazakistan hukumet sisteminin ozelliklerinden birisi gu9lu bir yurutme organina sahip olmasidir. Klasik ba§kanlik rejiminde gorulen hukumet sistemi ile Kazakistan'da uygulanan hukumet sistemi kar§ila§tirildiginda bazi farklar gorulecektir. Farklardan ilki yurutmenin iki ba§li olu§udur" (SERDALiYEVA, 2018, s. 54). Dolayisiyla yurutme kuvveti cumhurba§kani ile bakanlar kurulu arasinda payla§ilmaktadir.
Hukumet uyesi olma konusunda ya§, egitim, vatanda§lik, dil ve buna benzer §artlar Anayasa'da duzenlenmemektedir (SERDALiYEVA, 2018, s. 54). Hukumetin olu§umu ve yapisi konusundaki teklifler, ba§bakanin atanmasini takip eden on gun i9erisinde ba§bakan tarafindan once meclisin goru§une daha sonra cumhurba§kaninin onayina sunulmaktadir (m.65).
Her bakan kendi yetki alaninda yuruttugu faaliyetinden dolayi ba§bakana kar§i sorumludur (m.68). 2007 yilinda yapilan anayasa degi§iklikleri oncesinde hukumet sadece cumhurba§kanina kar§i sorumluydu (BULBUL, 2008, s. 82).
Parlamento veya meclis, hükümete güvensizlik oyu verirse, hükümet cumhurbaçkanina istifasini sunar ve bu durumda cumhurbaçkani istifanin kabul edilmesine ya da geri çevrilmesine on gün içerisinde karar verir (m.70).
"Devletin sosyal ve ekonomik düzenini, savunma gücünü ve güvenligi yönetmekle hükümet yükümlüdür. Hükümetin görev ve yetkileri ile ilgili olarak genel düzenleme Anayasa'nin 66. maddesinde yer almaktadir. Genel olarak hükümet devlet bü^esinin uygulanmasini saglar, devlet bü^esinin harcamalarina iliçkin raporu meclise sunar. Hükümetin meclise kanun tasarilarini sunma yetkisi vardir ve kabul edilen kanunlari uygulamakla yükümlüdür. Hükümet, yetkileri çerçevesindeki konularda baglayici kararlar alabilmektedir. Hükümetin yetkileri çerçevesinde ülke genelinde geçerli olacak yönetmelik hazirlama yetkisi vardir. Bu yönetmelikler kanunlarla uyumlu olmalidir." (SERDALiYEVA, 2018, s. 56)
Yasama
Anayasa'ya göre Kazakistan Cumhuriyeti'nde en üst temsili yasama organi parlamentodur (m.49). Anayasa'nin 50. maddesine göre; Kazakistan Cumhuriyet'inin parlamentosu iki kamaradan, Meclis ve Halk Asamblesi'nden (Senato) oluçmaktadir (Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi, 1995).
Kazakistan parlamentosu; 107 milletvekilli Meclis ve 47 senatöre sahip Senato olmak üzere toplam 154 üyeden oluçmaktadir. Meclisteki 98 milletvekili e§it, genel, nispi temsil seçim sistemine göre be§ yilligina seçilirler. Kalan dokuz milletvekili ise Kazakistan Halklar Birligi tarafindan dogrudan atanmaktadir. 47 Senato üyesinden 15'i cumhurbaçkani tarafindan atanmaktadir. (SERDALiYEVA, 2018, s. 58)
Kazakistan Cumhuriyetinin yasama organinin üst kamarasini oluçturan Halk Asamblesi'nin önemli yetkilerinin atamalarla ili§kilidir (m.55). Senato, cumhurbaçkaninin çeçitli devlet kademelerine yapilan önerisi üzerine Cumhuriyet Yüksek Mahkemesi, Merkez Bankasi ve Milli Güvenlik Komitesinin Baçkanlarinin, insan Haklari Denetçisini, Baçsavcinin ve hâkimlerin seçilmeleri ile görevden alinmalarina onay vermekle yetkilidir (SERDALiYEVA, 2018, s. 59).
Meclis kanun tasari ve tekliflerini kabul etme, parlamentoda degerlendirilmek üzere anayasal kanun taslaklarini hazirlama, çeçitli devlet görevlilerine atama, cumhurbaçkani olagan seçimlerini ilan etme, hükümete güvensizlik oyu verme ve cumhurbaçkanini devlete ihanetle suçlama gibi görev ve yetkileri bulunmaktadir (SERDALiYEVA, 2018, s. 61).
Parlamentonun her iki kamarasi Kazakistan Cumhurbaçkani'nin teklifi üzerine Anayasa'da degiçiklik yapar, devlet bü^esini, bütçe denetiminden sorumlu Denetim Komitesinin bütçesinin uygulamasina ili§kin raporlarini onaylar (m.53).
ilk (kurucu) Cumhurbaçkanmrn Anayasadaki Statüsü
Kazakistan'i yirmi dokuz yil yönetmi§ Cumhurbaçkani Nursultan Nazarbayev, "Elbaçi", yani Milletin Lideri statüsüne sahiptir (Kazak Cumhurbaçkani Nazarbayev artik 'milletin lideri', 2010).
"2010 yilinda kabul edilen kanuna göre ilk Cumhurbaçkani ve onun aile mensuplari hayatlari boyunca dokunulmazlik hakkina sahiptir ve cezai soruçturmadan muaf tutulacaklardir. Ayrica, kanunun 3 maddesine göre Cumhurbaçkaninin banka hesaplarinin gizliligi ve banka hesaplarinin dokunulmazligi Anayasal kanunla teminat altina alinmiçtir. ilk Cumhurbaçkani ve onunla birlikte yaçayan aile mensuplari ilk Cumhurbaçkani görevde iken ve görevden ayrildiktan sonra da cezai müeyyideye tabi olmazlar, ilk Cumhurbaçkaninin görev süresinde yaptigi bütün içlerinden dolayi sorguya çekilemezler, tutuklanamazlar, ilk Cumhurbaçkani ve onunla birlikte yaçayan aile mensuplarinin malvarliklarina el konulamazlar" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1445).
Bu anayasa degiçikligi sayesinde Nazarbayev, cumhurbaçkanligini biraksa bile Milletin Lideri statüsünü koruyordu. Lakin bu statü 5 Haziran 2022 tarihinde yapilan referandumla kaldirilacakti.
Anayasa'ya Degiçiklik Yapilmasini Gerektiren Olaylar
Ülke 1990 yilindan 2019 yilina kadar Nursultan Nazarbayev tarafindan yönetilmekteydi. 2019 yilinda Kazakistan'da cumhurbaçkanligina Kasim Cömert Tokayev'in seçilmesine ragmen eski cumhurbaçkani Nazarbayev yönetimde hala etkindi. Bu durum Nazarbayev'in anayasal statüsünden kaynaklaniyordu.
Nazarbayev yirmi dokuz yillik iktidari süresinde demokrasiyle bagdaçmayacak birçok kararlar almi§ti. Onun döneminde yapilan anayasa degiçiklikleri devleti kademeli olarak otoriterleçmeye sürüklemi§ ve Nazarbayev'in tek adam rejimi kurmasina olanak saglami§ti.
Kazakistanin devlet yapisindaki tüm bu olumsuz özellikler halkin siyasal ve ekonomik anlamda yipranmasina sebep olmuçtu. Bu durum 2022 yilinin ilk aylarinda ülkede kitlesel gösterilere, daha sonrasinda ise silahli ayaklanmalara neden oldu. Olaylarin kontrolden çikmasi sonucu Rus Bari§ gücü Cumhurbaçkaninin istegi üzerine ülkeye müdahale etti. Bu olaylar sonucunda 225 ki§i hayatini kaybetti ve bu durum, tarihe "Ocak trajedisi" olarak geçti.
Tüm bu olaylar Kazakistanin mevcut hükumetine devlet yapisinin ve anayasanin demokratikleçmesinin vacip oldugunu gösterdi. Ayaklanmalarin yatirilmasindan sonra Cumhurbaçkani Tokayev mecliste "Yeni Kazakistan" reform paketini ilan etti ve Meclis anayasa degiçiklerini içeren yasa tasarisi üzerinde çaliçmaya baçladi. Son olarak, bu anayasa degiçiklikleri 5 Haziran 2022 tarihinde geçirilen referandumda halkin büyük çogunlugu (%77,18) tarafindan kabul edildi (Kazakistan, 'Yeni Kazakistan' için 'evet' dedi, 2022).
5 Haziran 2022 Tarihli Anayasa Degiçiklikleri
Degiçikliklerin ilk maddesi Cumhurbaçkaninin yetkilerini kullandigi süre boyunca herhangi bir siyasi partiye üye olmamasini yasakliyor. Söz konusu madde, Anayasa Konseyi, Yüksek Mahkeme, Merkez Seçim Komisyonu, Sayiçtay baçkanlari ile üyelerinin yani sira hakimler, kolluk kuvvetleri çaliçanlari, milli güvenlik g^leri ile askeri personel için de geçerli olacak (KUSSAiNOVA, 2022).
Yapilan degiçikliklerle cumhurbaçkaninin parlamentonun üst kanadi parlamentoya atadigi milletvekili sayisi 15'ten 10'a dü§ürüldü. Bunlarin 5'i Kazakistan Halk Asamblesi tarafindan önerilir. Böylece asamblenin meclise milletvekili atama fonksiyonunun kaldirilmasiyla parlamentonun alt kanadindaki milletvekili sayisi 107'den 98'e indirildi (NOGAYEVA, 2022).
Artik kanunlari kabul etme yetkisi sadece parlamentonun alt kanadi olan Meclis'e aittir. Meclisin devlet bü^esini sorgulama fonksiyonu da geniçletildi. Söz konusu reformla yetkilerinin geniçletilecegi Meclis'te tüm toplum tabakasinin temsil edilmesi için karma nispi temsil sistemi uygulanacak (KUSSAiNOVA, 2022). Oluçturulan yeni seçim sistemi ile, seçmenlerin talebi üzerine çogunluk esasina dayanan seçim çevrelerinden seçilen milletvekillerinin halk tarafindan geri çagrilmasina izin verildi.
Yapilan degiçikliklerden bir digeri ise ülkenin ilk Cumhurbaçkani Nursultan Nazarbayev'e verilen özel statünün kaldirilmasidir (NOGAYEVA, 2022). Böylelikle, N. Nazarbayev ve ailesinin sahip oldugu imtiyaz ve dokunulmazliklari tarihe kariçti ve ilk cumhurbaçkaninin görevde oldugu dönemde dahil olmak üzere soruçturulmasinin önü açilmiç oldu.
Ayni zamanda "baçkanin yakinlari, yüksek devlet görevlerinde ve kamu ortakligindaki §irketlerin yönetiminde bulunamaz" ibaresi yeni degiçikliklerle anayasaya ilave edildi.
insan ve vatandaçlik haklarina iliçkin bir sira düzenlemeler yapilmiçtir. Bundan böyle tüm araziler ve toprak alti servetleri Kazakistan halkina aittir. Vatandaçlar bagimsiz olarak Anayasa Mahkemesine baçvurabilecek. En önemli degiçiklik ise ölüm cezasinin anayasal düzeyde yasaklanmasidir. (EROL, 2022)
SONUÇ
Son Anayasa degiçikliklerinden evvel, Kazakistan'da dogrudan dogruya yürütmenin güçlendirilerek, meclisin rolünün zayiflatilmasi §eklinde ifade edilebilecek bir sistem uygulanmakta idi. Eski hükumet sisteminde Cumhurbaçkani makami kuvvetler ayriligi ilkesine aykiri bir biçimde a§iri yetkilerle donatilmi§ olarak devlet yönetiminin en üst kademesidir. Cumhurbaçkanina verilen meclisin feshedilmesi ve yasamanin devri yetkisi diger baçkanlik ve yari-ba§kanlik sistemlerinden farklilik göstermektedir. Ayni zamanda cumhurbaçkani yargi alaninda Baçsavciyi, Yüksek Mahkeme Baçkanini, Anayasa Konseyi Baçkanini ve iki üyesini dogrudan atamasi yarginin yürütmeden asili olmasina neden oldugu dü§ünülebilir. Bu da anayasanin oluçturmayi amaçladigi demokrasiyi tehlikeye dü§ürmekteydi.
Kazakistan'daki baçkanlik sisteminin kuvvetler ayriligi ilkesinin içlevsiz duruma getirilmesinden ba§ka temel bir sorunu da siyasal kararlarin alinmasinda devlet baçkaninin kiçisel
iliçkilerinin, aile baglarinin ve i§ adamlarina olan yakinliklarinin büyük rol oynamasindir. Devletin yönetilmesindeki baçlica pozisyonlar, lider tarafindan aile üyeleri, aile dostlari, i§ adamlari arasinda payla§tirilmi§ durumdaydi. "Bu durum genelde aile-akrabalik ve bölgesel iliçkiler temelinde olu§mu§ bulunan klanlar tarafindan çekillenir" (KHAiRMUKHANMEDOV, 2017, s. 1447). Bu durum ülkenin demokratikleçmesi ve devlet yönetiminin kurumsallaçmasi açisindan temel sorunlardan biriydi.
Degiçikliklerle birlikte "süper baçkanlik" yönetim biçiminden g^lü bir parlamentoya sahip baçkanlik sistemine geçildigini görüyoruz. "Yeni Kazakistan" adi altinda yürütülen reformlarin baçinda yer alan bu husus, önceki referandumlarin aksine cumhurbaçkaninin yetkilerini önemli ö^üde sinirlandiriyor.
Yapilan degiçikliklerle cumhurbaçkaninin yasama üzerinde etkisi azaltilmiçtir. Eskiden cumhurbaçkani parlamentoya 15 üye atayabiliyorduysa, §imdi bu sayi 10'a dü§ürülmü§tür. Ayni zamanda Cumhurbaçkaninin yetkilerini kullandigi süre boyunca herhangi bir siyasi partiye üye olmasi yasaklandi. Söz konusu madde ile, Sovyetler dönemindeki gibi ülke yönetiminin tümüyle tek bir partinin tekeline geçmesinin karçisi alinmiçtir.
Artik kanunlari kabul etme yetkisi sadece parlamentonun alt kanadi olan Meclis'e aittir. Meclisin devlet bü^esini sorgulama fonksiyonu da geniçletilmesi sonucu yasamanin yürütmeyi etkili biçimde denetlemesi saglanmiçtir.
Degiçikliklerin getirdigi yeniliklerden bir digeri seçimlerle ilgilidir. Kuruldugu dönemden beri Kazakistan'da genel seçimler nispi temsil sistemi ile gerçekleçtiriliyordu. Lakin degiçikliklerden sonra ülkede karma seçim sistemi uygulanacak. Bu degiçikligin ilgi çekici yani ise, çogunluk esasina dayanan seçim çevrelerinden seçilen milletvekillerinin halk tarafindan geri çagrilabilmesidir.
Referandumda yapilan bir diger degiçikliklerle Anayasa'ya, "baçkanin yakinlari, yüksek devlet görevlerinde ve kamu ortakligindaki çirketlerin yönetiminde bulunamaz" maddesi (m.43) ilave edilmiçdir. Bu maddenin ilave edilmesi ile geçmiç Sovyet cumhuriyetlerinde oldugu gibi Kazakistan'da da kronik hal almi§ nepotizmin karçisi alinmasi amaçlanmiçtir. Bu konuyla baglantili olan diger degiçiklik ise ilk cumhurbaçkani Nazarbayev'in anayasadaki statüsünün kaldirilmasidir.
Sonuç olarak totaliter Sovyetler döneminde hiçbir demokratik kurumun oluçmadigi, bagimsizlik kazandiktan sonra 29 yil süren Nazarbayev iktidari döneminde de ilk baçlarda kurulmaya çaliçilan kuvvetler ayriligi ilkesine dayali demokratik rejimin, iktidarinin ilerleyen dönemlerinde yozlaçarak dahada otoriterleçtigini gözlemledigimiz Kazakistan'da yapilan son anayasa degiçiklikleri Kazakistan'in demokrasi yolunda önemli ilerlemesidir. Sinirsiz denilebilecek kadar çok yetkilerle donatilmiç cumhurbaçkaninin yetkilerinin bazilarinin kisitlanmasi, bazilarinin ise yasama organina devredilmesi kuvvetler ayriligi ilkesinin guçlendirilmesi açisindan olumlu degiçikliklerdir. Lakin yapilan son anayasa degiçikliklerine ragmen anayasada demokratik olmayan, kuvvetler ayriligi ilkesine aykiri bazi maddeler halen varligini sürdürmektedir. Bu durumun iktidarda olan Cumhurbaçkani Tokayev'in ilan ettigi "Yeni Kazakistan" reformlari ile gelecekte çözüme kavuçturulmasi beklenilmektedir.
KAYNAKCA
1. BÜLBÜL, M. (2008). Kazakistan Cumhuriyetinde Yürütme ve Yasama Fonksiyonu. Yasama Dergisi Sayi: 8, 65-101.
2. EROL, M. S. (2022, Nisan 12). Yeni Kazakistan: Yenilenme ve Modernizasyon Yolu. ANKASAM: https://www.ankasam.org/yeni-kazakistan-yenilenme-ve-modernizasyon-yolu/ adresinden alindi
3. Kazak Cumhurba§kani Nazarbayev artik 'milletin lideri'. (2010, Mayis 2010). BBC Türk9e: https://www.bbc.com/turkce/lg/haberler/2010/05/100513_nazarbayev adresinden alindi
4. Kazak uzmanlar Tokayev'in 'Yeni Kazakistan' politikasini degerlendirdi. (2022, Ocak 30). TRT Haber: https://www.trthaber.com/haber/dunya/kazak-uzmanlar-tokayevin-yeni-kazakistan-politikasini-degerlendirdi-650245.html adresinden alindi Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi. (1995, Agustos 30).
5. Kazakistan, 'Yeni Kazakistan' ifin 'evet' dedi. (2022, Haziran 6). Cumhuriyet Gazetesi web sayfasi: https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/kazakistan-yeni-kazakistan-icin-evet-dedi-1944020 adresinden alindi
6. Kazakistan'da 'Süper Ba§kanlik' yönetim sistemi sonlandiriliyor; 'Gü9lü Parlamento' öne 9ikacak. (2022, Mart 16). Euronews: https://tr.euronews.com/2022/03/16/kazakistan-da-super-baskanl-k-yonetim-sistemi-sonland-r-l-yor-guclu-parlamento-one-c-kacak adresinden alindi
7. KHAiRMUKHANMEDOV, N. (2017). Kazakistan Cumhuriyeti'ndeki Ba§kanlik Sisteminin yapisal özelligi ve sorunlari. International Journal of Social Sciences and Education Research, sayi 3(5), 1432-1451.
8. KONCA, K. A. (2012). KAZAKiSTAN: Ülke Raporu. Ankara: Atatürk Ara§tirma Merkezi.
9. KUSSAiNOVA, M. (2022, Haziran 6). Kazakistan'da anayasada degi§iklik öngören referandumda 'evet' oyu 9ikti. Anadolu Ajansi web sitesi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kazakistan-da-anayasada-degisiklik-ongoren-referandumda-evet-oyu-cikti/2606454 adresinden alindi
10. NOGAYEVA, A. (2022, Haziran 8). Kazakistan'da referandum: "Yeni Kazakistan" dönemi. Anadolu Ajansi web sitesi: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/kazakistanda-referandum-yeni-kazakistan-donemi/2608339 adresinden alindi
11. SERDALiYEVA, A. (2017). 10.03.2017 tarihli ve 51-VI 3PK sayili kanunla 1995 Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasi'nda yapilan degi§ikliklerin yasama ve yürütme organlari 9er9evesinde incelenmesi. Erzincan Binali Yildirim Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XXI, Sayi 1-2, 1 - 42.
12. SERDALiYEVA, A. (2018). 1995 Anayasasi'na göre Kazakistan hükümet sistemi. Erzincan: Erzincan Binali Yildirim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
13. WOOD, C. (2022, Mayis 9). What's in Kazakhstan's Constitutional Referendum? The Diplomat: https://thediplomat.com/2022/05/whats-in-kazakhstans-constitutional-referendum/ adresinden alindi
